gospodarka innowacyjna oparta na wiedzy ze szczególnym

ZN WSH Zarządzanie 2014 (2), s. 135-143
Oryginalny artykuł naukowy
Original Article
Źródła finansowania publikacji: środki własne Autora
Authors’ Contribution:
(A) Study Design (projekt badania)
(B) Data Collection (zbieranie danych)
(C) Statistical Analysis (analiza statystyczna)
(D) Data Interpretation (interpretacja danych)
(E) Manuscript Preparation (redagowanie opracowania)
(F) Literature Search (badania literaturowe)
prof. nadzw. dr hab. Jan Wnuk B D F Wyższa Szkoła Humanitas
GOSPODARKA INNOWACYJNA OPARTA NA WIEDZY
ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM PROGRAMÓW
ROZWOJOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ
KNOWLEDGE – BASED INNOVATIVE ECONOMY,
WITH THE SPECIAL EMPHASIS ON THE EUROPEAN UNION
DEVELOPMENT PROGRAMMES
Streszczenie: W artykule przedstawiono program Unii Europejskiej, który ze szczególnym naciskiem
akcentuje potrzebę rozwoju społeczno-gospodarczego krajów Unii w oparciu o innowacje i wiedzę.
Program zawiera imperatywnie wyrażoną konieczność zwiększania nakładów na badania i rozwój do
3% dochodu narodowego brutto, bo wówczas można się spodziewać wzrostu ilości nowych miejsc
pracy w tych krajach o 3,7 mln oraz wzrostu dochodu narodowego tych krajów o 800 mld euro. Przewiduje się też utworzenie nowych instytucji unijnych, których zadaniem będzie rozwój jakościowy
i ilościowy zasobów ludzkich przez system stypendialny dla młodych naukowców, poprzez stworzenie
przestrzeni naukowo-badawczej, w której naukowcy mogliby pracować w dowolnie wybranym kraju
Unii (oczywiście zgodnie z potrzebami tego kraju). Na tle planów unijnych przedstawiono i krytycznie
oceniono poziom innowacyjności gospodarki polskiej (Forum gospodarcze w Krynicy).
Słowa kluczowe: wynalazki, innowacje, dyfuzja innowacji, innowacje w organizacji, rozwój poprzez
innowacje, przedsiębiorczość
136
Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas. Zarządzanie
Summary: The article presents the European Union programme, which emphasizes the need for social and economical the development of the EU countries basisng on innovation and knowledge. The
programme includes imperatively expressed necessity for increase of financial support directed onto
research to 3% of GNP, as this means that we can expect the increase in the workplaces in these countries by 3.7 mln, as well as the increase of GNP in these countries by 800 billion Euro.The plan is to
found new EU institutions, whose task will involve qualitative and quantitative development of human
resources by implementation of system of scholarships for young academics, and by creation of science and research space where the scientists could work in a chosen EU country ( obviously according
to the needs of the country in question). In this aspect, the level of innovation in Poland was critically
assessed (Economic Forum in Krynica).
Key words: inventions, innovations, innovation diffusion, innovation of organisation, development
through innovations, entrepreneurship
Wstęp
Gospodarkę światową i nie tylko ją, ale dosłownie każdy aspekt życia społeczeństw,
szczególnie tych gospodarczo rozwiniętych i tych, które próbują ją dogonić w cywilizacyjnym
rozwoju, przenika proces globalizacji. Włączenie się naszego kraju do światowego procesu
postępującej globalizacji i rozwoju sprawia, iż wykorzystanie przez polskie przedsiębiorstwa
dotychczasowych innowacyjnych osiągnięć krajów rozwiniętych stało się koniecznością. Imperatyw adaptacji światowego dorobku innowacyjnego do warunków polskiej gospodarki
i społecznego rozwoju nabrał cech szczególnej ważności. Pojęcie „innowacji” do światowej
literatury ekonomicznej wprowadził I. Schumpeter. Mimo upływu czasu nie straciło ono nic
ze swojej aktualności i znaczenia, i jak przed wiekiem, tak i teraz obejmuje ono:
− wprowadzanie do produkcji wyrobów nowych lub udoskonalonych na bazie
już istniejących;
− wprowadzanie nowych lub udoskonalonych procesów wytwórczych;
− zastosowanie nowych sposobów sprzedaży lub zakupów;
− otwarcie nowych rynków, zastosowanie nowych surowców lub półfabrykatów;
− wprowadzenie nowej organizacji do produkcji.
Podsumowując: każda innowacja w ujęciu ekonomicznym prowadzi do przeniesienia
zasobów z niższego na wyższy poziom ekonomicznej efektywności. Światowy autorytet
w dziedzinie innowacji i przedsiębiorczości, nieżyjący już P.F. Drucker, określa innowację
jako szczególne narzędzie przedsiębiorcy, za pomocą którego zmiany obserwowane w różnych dziedzinach czynią okazję do podjęcia nowej działalności gospodarczej lub do świadczenia nowych usług. Innowacja to pojęcie zarówno (a nawet bardziej) ekonomiczne, społeczne, organizacyjne niż techniczne.
Powszechnie przyjmuje się, iż o innowacji możemy mówić dopiero po pierwszym handlowym wprowadzeniu nowego produktu, usługi, procesu lub systemu czy urządzenia.
A więc o pojawieniu się innowacji decyduje rynek, co lapidarnie można ująć, że „nic się nie
dzieje, dopóki ktoś czegoś nie sprzeda”. J. Pajestka, odnosząc się do innowacji, stwierdza: „Nie
ma znaczenia, że produkty czy technologie znane są gdzie indziej; dla danego społeczeństwa,
które ich wcześniej nie znało, są bez wątpienia innowacjami”.
Gospodarka innowacyjna oparta na wiedzy ze szczególnym uwzględnieniem...
137
Rodzaje innowacji:
- wynalazek – określa się najkrócej jako pomysł, który rodzi się dzięki znajomości
wiedzy w danej dziedzinie, informacji czy sygnałów rynkowych. Przyjęto, iż dopiero zastosowany wynalazek staje się innowacją;
- proces innowacyjny to pełny zakres czynności niezbędnych do przygotowania i praktycznego zastosowania oraz rozprzestrzeniania się – dyfuzji innowacji. Proces ten ma charakter probabilistyczny, zawsze bowiem towarzyszy mu ryzyko i jest uwarunkowany wieloma
sytuacjami, a zatem nie istnieje jeden najlepszy sposób prowadzenia działalności innowacyjnej. Pochodną tego stanu rzeczy są liczne modele procesu. Przykład najprostszego modelu
procesu to innowacja ciągniona (napędzana) przez rynek, zawierający 4 fazy:
1. sygnalizowana przez rynek potrzeba;
2. prace rozwojowe;
3. prace wdrożeniowe;
4. sprzedaż.
- innowacyjność organizacji – charakteryzuje zdolność i wolę organizacji do ciągłego
poszukiwania, wdrażania i upowszechniania innowacji. W coraz powszechniejszym przekonaniu innowacyjność staje się pożądaną cechą nie tylko w organizacji, ale przede wszystkim w społeczeństwie i społecznościach lokalnych każdego obszaru ich działalności, w tym
zwłaszcza gospodarki i administracji. Twierdzi się m.in. (Drucker), że w warunkach gospodarki rynkowej, oznaczającej jej konkurencyjność, szanse rozwojowe mają te organizacje,
które w sposób innowacyjny będą wdrażały i oferowały nowe produkty, procesy i zmiany
w organizacji. Ogromna ilość stosowanych przykładów bezspornie dowodzi, iż przedsiębiorstwo (organizacja) niewprowadzająca innowacji nieuchronnie starzeje się i podupada, ulegając ostatecznie unicestwieniu. Osobliwością innowacyjnego sposobu rozwoju organizacji jest
równoczesne działanie kompleksowej grupy czynników w układzie synergicznym. W świetle powyższego, współczesny rozwój odbywa się głównie przez innowacje i jest to słuszne
w odniesieniu zarówno do rozwoju cywilizacyjnego w skali makro, jak i poszczególnych organizacji – przedsiębiorstw i społeczności lokalnych.
1. Badania i innowacje w Unijnej Agendzie na rzecz
wzrostu gospodarczego i zatrudnienia
W Agendzie tej zachęca się państwa Unii do zwiększania nakładów finansowych na
badania i rozwój do wysokości 3% PKB, przy czym 1% nakładów pochodziłoby ze środków
publicznych a 2% pokrywałby sektor prywatny. Szacuje się, że dzięki temu nastąpi wzrost
liczby nowych miejsc pracy o 3,7 mln, z jednoczesnym wzrostem PKB o 800 mld euro.
Najważniejsze wyzwania stojące w tym zakresie przed państwami Unii to: energia i bezpieczeństwo żywnościowe, zmiany klimatu, starzenie się społeczeństwa. Panuje zdecydowany pogląd, że poziom życia w krajach Unii zależeć będzie od tego, czy potrafimy pobudzić innowacyjność w zakresie produktów i usług, a także procesów i modeli biznesowych i społecznych. Dlatego
innowacje stanowią centrum strategii „Europa 2020”, której inicjatywą przewodnią jest Unia Innowacji. Godnym podkreślenia jest fakt dążenia Unii do utworzenia wspólnej europejskiej przestrzeni badawczej (do 2014 r.), w ramach której m.in. europejscy naukowcy będą mogli pracować
w dowolnym kraju Unii. Przykładem konkretnych działań Unii jest 7.P.R. na lata 2007-2013.
138
Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas. Zarządzanie
Program tworzą 4 działy:
a) Współpraca – w zakresie zdrowia, żywności, rolnictwa, rybołówstwa, biotechnologii, technologii informacyjnych i komunikacyjnych, energii, środowiska, transportu, nauk
społecznych i ekonomicznych, nauk humanistycznych, przestrzeni kosmicznej i bezpieczeństwa. Oprócz tego znalazły tu miejsce nanonauki i nanotechnologie, nowe materiały i nowe
technologie produkcji;
b) Pomysły – ustanowienie i zorganizowanie Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych;
c) Zasoby ludzkie – utworzenie funduszu stypendialnego dla młodych naukowców
oraz stypendiów w ramach realizacji programu uczenia się przez całe życie, rozwoju kariery
oraz rozwijania partnerstwa nauka – przemysł;
d) Możliwości – inwestowanie w infrastrukturę badawczą, potencjał małych i średnich
przedsiębiorstw w sferę badań i rozwoju, w tworzenie klastrów naukowych oraz w rozwój
wiedzy naukowej. Powołany zostanie Europejski Instytut Innowacji i Technologii, którego
szczególnym zadaniem będzie poszukiwanie komercyjnych zastosowań dla wyników prac
badawczych.
2. Poziom polskiej innowacyjności
Poziom innowacyjności oceniony zgodnie z obowiązującymi kryteriami sytuuje nasz kraj
dopiero na 22. miejscu wśród krajów UE. Liderzy klasyfikacji to Niemcy – co nie jest zaskoczeniem, ale to, że Estonia, Słowenia i inne mniejsze kraje europejskie też nas wyprzedzają, zaskoczeniem jest. W dłuższej perspektywie luka technologiczna, jaka w tym zakresie dzieli Polskę
od krajów przodujących, z pewnością może przynieść obniżenie konkurencyjności polskiej
gospodarki. Ta całkiem realna groźba powinna stanowić imperatyw działań, zmierzających do
skutecznego pozyskiwania funduszy na finansowanie działalności badawczo-rozwojowej.
Jednak obok dość powszechnych narzekań na innowacyjność naszej gospodarki i całego
systemu prawnego, kultury społecznej – niedostatecznie innowacyjnej – dostrzega się pozytywy, takie jak duży eksport usług opartych na wiedzy, malejący dystans do USA i Japonii
pod względem odsetka osób z wyższym wykształceniem. Wciąż jednak wzbudzają niepokój
następujące wskaźniki i niedostatki:
− wysoce niedostateczna współpraca między sektorem publicznym a prywatnym;
− niskie wydatki przedsiębiorstw na badania i rozwój;
− relatywnie niska ilość przedsiębiorstw innowacyjnych;
− wysoce niedostateczna współpraca nauki z przemysłem i komercjalizacja
wyników badań;
− od 2008 r. znacząco spada ilość MiSP inwestujących w innowacje oraz BiR – panuje
tu wręcz groźna stagnacja, zapowiadająca dalszy trend spadkowy w kolejnych latach.
Forum gospodarcze w Krynicy, które odbyło się we wrześniu tego roku, bardzo krytycznie oceniło stan polskiej innowacyjności. Stwierdzono, że potrzebna jest nam wielka zmiana kulturowa społeczeństwa, prowadząca do powszechnej, obywatelskiej akceptacji działań
na rzecz gospodarki innowacyjnej, ukazania korzyści, jakie ta gospodarka przyniesie społeczeństwu jako całości i poszczególnym obywatelom indywidualnie. Niezbędne jest (czytamy
w materiałach Forum) opracowanie wieloletnich rozwiązań, które zmniejszą niepewność
przedsiębiorców co do możliwości uzyskania wsparcia finansowego oraz zminimalizują wią-
140
Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas. Zarządzanie
podejmowanie właściwych decyzji nie tylko w kwestii leczenia, ale uświadomienia, jak dana
choroba może wpływać na wypełnianie różnych ról życiowych (rodzic, małżonek, nauczyciel).
Zagadnienie to nie jest jeszcze rozpoznane przez polską służbę zdrowia. Z pewnością
należy też podkreślić, iż w literaturze książkowej, publikacjach i przekazach internetowych
pojawia się relatywnie dużo informacji na temat również niekonwencjonalnych metod leczenia. Dobry przykład stanowi tu wydanie książkowe pt. „Nieznana medycyna” czy cykl
książek dr. Ratha i dr Niedzwiecki propagujących terapie oparte o komórkowe odżywcze
składniki w skutecznym leczeniu śmiertelnych chorób. Możemy też odnotować tu znaczący
udział polskich lekarzy i popularyzatorów innowacyjnych i tanich terapii: A. Rybczyńskiego,
St. Burzyńskiego, J. Maslanky i innych. Trudno nie zauważyć wielkiego sukcesu polskich chirurgów w przeprowadzeniu udanej operacji przeszczepienia twarzoczaszki.
3. Relacje: wiedza – innowacje
Innowacje i wiedza są nierozerwalnie ze sobą powiązane. Tworzenie wiedzy, czyli kreatywność, jest procesem zachodzącym na różnych poziomach organizacji społecznej. Dynamika wzajemnych oddziaływań między wiedzą a gospodarką tworzy nieprzerwany łańcuch
składający się z następujących ogniw:
1. twórczość przez generowanie idei;
2. innowacje przez prototypowe artefakty;
3. dyfuzja przez sieć handlową oraz inne sieci upowszechniania;
4. dyfuzja przez edukację;
5. nowa faza twórczości.
Istnieje zależność między systemem edukacji i gospodarką lokalną. Kapitał ludzki tworzony przez system edukacji jest istotnym czynnikiem produkcji i zamożności społeczeństw
lokalnych. Zależność ta jest szczególnie silna w gospodarce opartej na wiedzy. Efekty działania systemu edukacji określają ogólny poziom wykształcenia ludności i pracowników i są
przez niego określane. Wysokie kwalifikacje pracowników zwiększają zdolności konkurencyjne i efektywność gospodarki lokalnej. Poprawa sytuacji gospodarczej oddziałuje, na zasadzie sprzężenia zwrotnego, na zasoby wykwalifikowanej kadry przez wpływ na poprawę
struktury zatrudnienia. Wzrost zapotrzebowania na wysoko wykwalifikowanych pracowników pobudza dalszy rozwój systemu edukacyjnego. Uruchamia się w ten sposób mechanizm
okrężnej, kumulatywnej przyczynowości.
Zjawiskiem charakterystycznym dla gospodarki opartej na wiedzy jest przyspieszony
rozwój technopoli. Termin ten oznacza koncentrację w pewnych obszarach innowacyjnych
technologicznie rodzajów działalności zdolnych do generowania naukowych synergii i ekonomicznej produktywności. W najnowszej literaturze opisuje się i analizuje powstawanie
oraz działanie innowacyjnych kompleksów przemysłowych, które zmieniły dynamikę światowej konkurencji, takich jak Dolina Krzemowa, Boston`s Route 128, kompleks terytorialno-przemysłowy Los Angeles, Tokijski Okręg Przemysłowy, powojenna industrializacja Bawarii.
Większość starych metropolii, takich jak Paryż czy Londyn, należy do głównych światowych
ośrodków innowacji i najnowocześniejszej techniki. Na środowisko innowacyjne składają się
struktury społeczne, instytucjonalne, organizacyjne, ekonomiczne i terytorialne, tworzące warunki do ciągłego generowania synergii oraz dokonywania inwestycji w procesy produkcyjne.
Gospodarka innowacyjna oparta na wiedzy ze szczególnym uwzględnieniem...
141
Rozwój takiego środowiska stał się obecnie kluczowym problemem rozwoju gospodarczego
i sprawą prestiżu politycznego i społecznego. W działaniach zmierzających do rozwoju środowiska innowacyjnego trzeba jednak uwzględniać zróżnicowany charakter technopoli i celów,
jakie mają one do spełnienia.
Stosowanie pojęcia uczenia się w odniesieniu do przedsiębiorstw oraz ich otoczenia
miejskiego i regionalnego pojawiło się w literaturze naukowej niedawno. Jest ono pochodną
pojęcia innowacyjności, rozumianego szeroko, jako upowszechnianie się wynalazków, nowych technologii, nowych produktów, nowych organizacji gospodarczych i finansowych,
nowych instytucji i struktur społecznych.
Uczenie się jest procesem zbiorowym, a w szerszej skali społecznym. W procesie tym
uczestniczą małe, średnie i wielkie przedsiębiorstwa, administracja samorządowa i rządowa,
wyższe uczelnie i instytuty badawcze, organizacje zawodowe, organizacje samorządu gospodarczego, instytucje społeczne. Proces uczenia się dokonuje się przez wzajemne oddziaływanie i współpracę tych podmiotów.
4. Rola i znaczenie kapitału ludzkiego w tworzeniu i rozwijaniu
gospodarki innowacyjnej opartej na wiedzy
W przedsiębiorstwie kwalifikacje, talenty oraz pomysły są największym kapitałem, który
zapewnia ekspansję i znajduje wyraz w funkcji badawczo-rozwojowej. W USA wymienia się
pięć najważniejszych umiejętności niezbędnych w procesach innowacyjnych:
− pomysłowość – wychodzenie z ideą nowych lub udoskonalonych produktów
i procesów;
− przedsiębiorczość – nie tylko proponowanie ale też umiejętne doprowadzenie
do realizacji nowych przepisów;
− umiejętność kierowania realizacją projektu – zdolność przewodzenia
ludziom i motywowania ich postaw do realizacji projektu
− umiejętność wykorzystania informacji – zbieranie, udostępnianie
i interpretowanie informacji o najnowszych osiągnięciach;
− wspieranie innowacyjności przez organizowanie doradztwa, konsultacji,
wyjazdów, poparcia.
Wśród ludzi twórczych są wyróżniani:
1. „inicjatorzy”, tj. pomysłodawcy, którzy odznaczają się intuicją, zdolnością dostrzegania problemów i rozumienia ich wagi. Osoby te wyznaczają przyszłe kierunki prac badawczo-rozwojowych. W ich gronie są odkrywcy.
2. wynalazcy, którzy są bardziej zainteresowani tym, „jak coś działa” oraz jak mogłoby
funkcjonować lepiej. Najważniejszą zapłatą dla wynalazcy jest poczucie sukcesu, iż to, co
wykonał, sprawnie działa. Ludzie ci wierzą w siebie i własne projekty.
Pracownicy twórczo zaangażowani winni mieć pewność, że ich wysiłek, koncepcje, osiągnięcia będą odpowiednio uznane. System motywacji tego personelu winien wprowadzać
indywidualne nagradzanie na podstawie kryteriów opracowanego regulaminu.
Realizacja innowacji wymaga trafnych pomysłów, utalentowanych realizatorów oraz
środków. Zwraca się uwagę na rolę w tym zakresie technologicznych parków, wielkich przedsiębiorstw czy rozległych sieciowych organizacji, które mogą podołać warunkom spełniają-
142
Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas. Zarządzanie
cym konieczne wymagania organizacyjne i ekonomiczne. Wymienione są następujące cechy,
które winny być spełnione:
1. Kultura przedsiębiorstwa – jest stymulatorem innowacyjności i wprowadzania w życie nowych pomysłów, udoskonaleń technicznych.
Kultura współczesna w działalnościach gospodarczych kojarzy się z wdrażaniem technologicznych innowacji i wymaga:
• decentralizacji odpowiedzialności i usamodzielniania jednostek składowych w warunkach wzajemnego zaufania;
• aktywnego zaangażowania we współpracy menedżerów marketingu, produkcji finansów a także komórek sfery badań i rozwoju;
• warunków dla klimatu i sposobu ekspansywnego działania, zapewnienia delegowania odpowiedzialności;
• stopniowe, według kolejnych etapów zmierzanie do realizacji zadań długofalowej
strategii i jej celów;
• wyznaczania priorytetów w oparciu o analizę diagnostyczną warunków, szans i zagrożeń.
2. Racjonalna decentralizacja. Chodzi o racjonalną lokalizację uprawnień i odpowiedzialności. W zakresie badań rozwojowych chodzi o zachowanie perspektywy interesów danej organizacji z wieloletnim wyprzedzeniem.
3. Zaangażowanie kierownictwa. Naczelny kierownik jest odpowiedzialny za racjonalizację poziomego obiegu informacji, zaangażowanie kierowników marketingu, produkcji
i finansów procesach innowacyjnych i kreowaniu zadaniowych komórek.
4. Duch przedsiębiorczości. Orientacja na przedsiębiorczość i jej identyfikowanie z wysiłkiem konkretnych osób, grup, stanowi warunek wdrażania nowych pomysłów i nowych
technologii.
5. Sprawne sprzężenia i poziomy przepływ informacji. Regularne kontakty między
komórkami badawczo-rozwojowymi, wydziałami produkcyjnymi oraz marketingowymi są
niedoceniane. Te poziome sprzężenia zapewniają szybsze reagowanie na impulsy rynku.
6. Wnikliwe ocenianie chłonności rynku. Brak wcześniejszego dociekliwego oceniania
możliwości rynkowych przynosi daleko idącą ostrożność w ocenie jego chłonności na nowe
produkty. Dotyczy to zwłaszcza decydentów wykazujących awersję do ryzyka, a także przy
niedostatecznie udokumentowanych technologiach czy produktach. Prowadzić to może do
odwlekania decyzji i utraty szans.
7. Popieranie innowatorów. Przyśpieszanie rozwoju produktów i ich wdrażania wymaga przyznawania środków inicjatorom i autorom innowacji, którymi są nieraz znani w organizacji wynalazcy, innowatorzy, mistrzowie techniki. Uzasadnienie wniosku winno opierać
się o strategię przedsiębiorstwa, ocenę ekspertów na podstawie badania funkcji ewentualnych prototypów z różnych punktów widzenia.
Podsumowanie
Jak wynika z powyższych przykładów, chociaż obecnie już można śmiało mówić o gospodarce opartej na wiedzy, to samo posiadanie wiedzy nie gwarantuje oczekiwanego sukcesu. Konieczna jest tu umiejętność zdobywania najświeższych informacji, ich filtracji, a co
ważniejsze – umiejętność ich właściwego wykorzystania, co właśnie prowadzi do procesów
Gospodarka innowacyjna oparta na wiedzy ze szczególnym uwzględnieniem...
143
innowacyjnych i wzrostu innowacyjności. Zarówno rządy, jak i pojedyncze firmy, organizacje powinny ciągle pogłębiać swoją wiedzę na temat innowacji, aby zapewnić sobie i społeczeństwu nie tylko pozycję konkurencyjną, ale także „lepsze jutro” – co również jest celem
gospodarki opartej na wiedzy. Z prezentowanych programów badawczo-rozwojowych Unii
wyraźnie wynika, iż mocny, wręcz dramatyczny nacisk położony przez „Brukselę” na konieczność wykorzystania wiedzy, innowacji, kapitału ludzkiego, z jego potencjałem intelektualnym to właściwa droga, prowadząca do dobrobytu i rozwoju wszystkich krajów skupionych w Unii Europejskiej.
Bibliografia
Armstrong M., Zarządzanie zasobami ludzkimi, Wyd. Profesjonalna Szkoła Biznesu, Kraków 1998.
Blikle A.J., Doktryna jakości – rzecz o skutecznym zarządzaniu. Książka in statu nascendi udostępniona
domenie publicznej 20
Zarządzanie z pasją, czyli rozmowy z Konosuke Matsushitą, opracowanie PHP Institute, Inc. Matsushita Group
Suszyński C., Restrukturyzacja przedsiębiorstw. Proces zarządzania zmianami, PWE, Warszawa 1999.
Wonack J.P., Jones D.T., Roos D., Maszyna, która zmieniła świat, ProdPress/com Wrocław 2008
Nota o Autorze:
Dr hab. Jan Wnuk – profesor w Instytucie Zarządzania i Ekonomii Wyższej Szkoły Humanitas w Sosnowcu
Information about the Author:
Prof. Jan Wnuk –professor in the Institute of Management and Economy, Humanitas University Sosnowiec
Kontakt/Contact:
Prof. Jan Wnuk
Wyższa Szkoła Humanitas
Instytut Zarządzania I Ekonomii
Ul. Kilińskiego 43
41-200 Sosnowiec