Zróżnicowanie poziomu innowacyjności sektora usług i przemysłu w

Dominiak J., 2011 – Zróżnicowanie poziomu innowacyjności sektora usług i przemysłu w Polsce
w ujęciu regionalnym. (w:) Churski P. (red) Zróżnicowania regionalne w Polsce. Biuletyn KPZK
PAN 248: 61-84
Joanna Dominiak
Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej
i Gospodarki Przestrzennej UAM
ul. Dzięgielowa 24
60-680 Poznań
[email protected]
Zróżnicowanie poziomu innowacyjności sektora usług i przemysłu w Polsce
w ujęciu regionalnym.
Zarys treści:
Ważnym elementem determinującym rozwój regionów jest zdolność generowania i
przyswajania szeroko pojętych innowacji (zarówno technologicznych, jak i organizacyjnych).
(Chmielewski i in, 2001). Jest to szczególnie istotny problem w dobie rozwoju gospodarki
opartej na wiedzy. To właśnie innowacyjność gospodarki określa w coraz większym stopniu
przewagę konkurencyjną państw i regionów. Celem artykułu jest analiza zróżnicowania
poziomu innowacyjności sektora przemysłowego i usługowego w Polsce w ujęciu
regionalnym. Podejmuje się próbę odpowiedzi na następujące pytania badawcze: (1) Jak
kształtuje się zróżnicowanie przestrzenne poziomu innowacyjności polskiej gospodarki w
układzie: sektor przemysłowy – sektor usługowy; (2) Czy występują istotne różnice w
poziomie innowacyjności polskich regionów pomiędzy przemysłem a usługami? Zakres
czasowy opracowania obejmuje lata 2006-2009. W pracy wykorzystano dane statystyczne
pochodzące z publikacji Głównego Urzędu Statystycznego oraz Banku Danych Lokalnych.
słowa kluczowe: innowacje, sektor usług, sektor przemysłu, zróżnicowanie regionalne
Wstęp
Ważnym elementem determinującym rozwój regionów jest zdolność generowania i
przyswajania szeroko pojętych innowacji (zarówno technologicznych, jak i organizacyjnych).
(Chmielewski i in, 2001). Jest to szczególnie istotny problem w dobie rozwoju gospodarki
opartej na wiedzy. To właśnie innowacyjność gospodarki określa w coraz większym stopniu
przewagę konkurencyjną państw i regionów.
Do niedawna zagadnienie innowacji w literaturze rozpatrywane było głównie z punktu
widzenia działalności produkcyjnej. Innowacje usługowe miały znaczenie marginalne (Miles,
2000). Rosnąca rola usług w nowoczesnej gospodarce doprowadziła do wzrostu
zainteresowania działalnością usługową i innowacjami usługowymi. Tocząca się w ostatnich
latach dyskusja na temat innowacji w sferze usług wiąże się z jednej strony z rosnącą rolą
usług w gospodarce, z drugiej jest rezultatem wzrostu znaczenia innowacyjności, jako
głównego czynnika rozwoju społeczno-gospodarczego państw i regionów. Uznawane
wcześniej jedynie za konsumenta innowacji, usługi zaczynają odgrywać coraz aktywniejszą
rolę w systemie innowacji.
Celem artykułu jest analiza zróżnicowania poziomu innowacyjności sektora
przemysłowego i usługowego w Polsce w ujęciu regionalnym. Podejmuje się próbę
odpowiedzi na następujące pytania badawcze: (1) Jak kształtuje się zróżnicowanie
przestrzenne poziomu innowacyjności polskiej gospodarki w układzie: sektor przemysłowy –
sektor usługowy; (2) Czy występują istotne różnice w poziomie innowacyjności polskich
regionów pomiędzy przemysłem a usługami? Zakres czasowy opracowania obejmuje lata
2006-2009. W pracy wykorzystano dane statystyczne pochodzące z publikacji Głównego
Urzędu Statystycznego oraz Banku Danych Lokalnych.
1. Innowacje w usługach a innowacje w przemyśle
Pojęcie innowacji wprowadził do nauk ekonomicznych w początkach ubiegłego
stulecia Schumpeter (1960). Rozumiał on innowacje szeroko, jako: (1) wprowadzenie do
produkcji
wyrobów
nowych
lub
też
udoskonalenie
dotychczas
istniejących,
(2)
wprowadzenie nowej lub udoskonalonej metody produkcji, (3) otwarcie nowego rynku, (4)
zastosowanie nowego sposobu sprzedaży lub zakupów, (5) zastosowanie nowych surowców
lub półfabrykatów, (6) wprowadzenie nowej organizacji produkcji. Według Podręcznika Oslo
Manual (2008) innowacja ma miejsce, gdy nowy lub ulepszony produkt zostaje
wprowadzony na rynek albo nowy lub ulepszony proces zostaje zastosowany w produkcji,
przy czym ów produkt i proces są nowe przynajmniej z punktu widzenia wprowadzającego je
przedsiębiorstwa.
Działalność
innowacyjna
jest
to
natomiast
całokształt
działań
prowadzących lub mających w zamierzeniu prowadzić do wdrażania innowacji.
Początkowo teoria innowacyjności odnosiła się jedynie do działalności produkcyjnej.
Znaczenie usług w procesach innowacyjnych zostało zdegradowane do roli pasywnego
odbiorcy innowacji technologicznych pozyskiwanych od sektora produkcyjnego (Niedzielski
i inni 2008). Taką koncepcję przedstawił Barrras (1986) podkreślając zależność innowacji w
usługach od innowacji wprowadzanych przez przedsiębiorstwa produkcyjne, które inicjują
proces innowacyjny w przedsiębiorstwach usługowych. Trudno zgodzić się jednak z
koncepcją, w której usługi są traktowane jedynie jako konsument innowacji i pasywny
element w systemie innowacyjnym
(Niedzielski i inni, 2008). Postrzeganie innowacji
usługowych zaczęło ewaluować w latach 90. i obecnie większość badawczy jest zgodna, że
sektor usług w coraz większym stopniu nie tylko korzysta z osiągnięć naukowo-technicznych,
ale także uczestniczy w ich tworzeniu. Stało się to w wyniku rosnącej roli sektora usług w
gospodarce, oraz w wyniku przesunięcia ciężaru postrzegania zjawisk innowacyjnych z
obszarów ściśle technologicznych w kierunku bardziej „miękkich”, jak marketing czy
organizacja i zarządzanie.
W
literaturze przedmiotu
można zauważyć
trojakie podejście do analizy
innowacyjności w sferze usług (Combs, i Miles 2000, Drejer 2003). Pierwsze z nich
reprezentowane przez m. in. Gallouj i Weinsteina (1997) postuluje podejście jednakowe z
ukształtowaną już metodologią badań innowacji w procesach produkcyjnych. W literaturze
przedmiotu podejście to określa się, jako asymilujące (assimilation approach). Według
drugiego podejścia rozwinięta już metodologia badań w produkcji przemysłowej, po
odpowiednim dostosowaniu do specyfiki usług, może stać się podstawą do sformułowania
koncepcji innowacji w sektorze usług (podejście syntezujące - synthesis approach). Według
trzeciego podejścia, które przeważa w literaturze niezbędne jest specjalne podejście do
innowacji w usługach. Podejście to określa się, jako podejście rozgraniczające (demarcation
approach). Według niego innowacje w usługach w znacznym stopniu różnią się od innowacji
w przemyśle i w związku z tym wymagają nowych teorii i instrumentów badawczych
(Bernardt 2000, OECD 2000).
Według Tokarz (2009) zasadniczą różnicą pomiędzy procesem innowacji w
przedsiębiorstwach przemysłowych i usługowych jest jego długość i złożoność. Przemysł
najczęściej absorbuje nową myśl techniczną poprzez wdrożenie nowych technologii do
produkcji. Zmiana w sektorze usług zwykle nie kończy się na wprowadzeniu nowej
technologii, a dalej polega na ciągłych przekształceniach, doskonaleniu i dopasowywaniu do
potrzeb klientów. W przedsiębiorstwach usługowych kluczowa rolę dla procesów
innowacyjnych mają zasoby ludzkie. Jong i inni (2003) najważniejsze różnice pomiędzy
innowacyjnością rozpatrywaną w sferze usług i produkcji przemysłowej rozpatrują w trzech
aspektach: (1) przedmiot innowacji, (2) stopień nowatorstwa, (3) wymiar nowoczesności.
Rozpatrując przedmiot innowacji w przemyśle, wyróżnia się najczęściej innowacje
produktowe i procesowe. W usługach granica ta ulega zatarciu. Innowacje produktowe i
procesowe następują bardzo często jednocześnie. Poza tym nowe usługi są często wspierane
przez nowe sposoby dystrybucji, kontroli jakości, kontaktu z klientem. W odniesieniu do
stopnia nowatorstwa, w sektorze usług przeważają innowacje o niższym stopniu nowatorstwa,
w których cechy są jedynie zastępowane lub dodawane bez zmieniania istoty usługi. Wymiar
nowoczesności może sprowadzać się do pojmowania innowacji, jako nowej usługi w firmie –
proces ten zachodzi najczęściej poprzez adaptację istniejących już na rynku usług lub
wprowadzanie zupełnie nowej usługi na rynku. W sektorze usług oba wymiary
nowoczesności często występują równolegle.
Podsumowując, można stwierdzić, że specyfika innowacji usługowych polega na tym,
że zazwyczaj obejmuje ona niewielkie zmiany, które często są adaptacją zmian wcześniej
wprowadzonych przez inne firmy usługowe (Jong i inni 2003)(tab.2.).
Tabela. 1. Różnice między innowacyjnością usług i przemysłu
Źródło
Różnice między innowacyjnością usług i
przemysłu
E. Brouwer (1997)
 Innowacje w usługach nie wymagają
tak dużego wsparcia sfery R+D jak
przemysł.
 Firmy usługowe są mniej skłonne
inwestować w środki trwałe w celu
wspierania innowacji
 Firmy usługowe wydają mniej
pieniędzy na kupno patentów i
licencji
K. Atuahene-Gima (1996)
 Innowacje w usługach są łatwiejsze
do naśladowania
 Znaczenie zasobów ludzkich w
procesie tworzenia innowacji jest
znacznie większe w usługach niż w
przemyśle
R.G. Cooper i U. Brentani (1991)
 W rozwoju innowacyjności usług
mniejsze znaczenia ma technologia
G. Sirilli i R. Ewangelista (1998)
 Główną barierą w rozwoju
innowacyjności usług jest brak
dobrze wykształconej siły roboczej
 Kluczowe znaczenie odgrywają
aspekty organizacyjne
OECD 2000
 Innowacje w usługach nie są
ograniczone do zmian we
właściwościach produktu. Obejmują
one zmiany również w procesie
dostarczania usług oraz kontaktów z
klientami
Źródło: Opracowanie na podstawie DeJong i inni, (2003).
2. Pomiar innowacyjności
Badania nad miernikami innowacyjności zostały zapoczątkowane w latach 1960,
kiedy to powstała pierwsza wersja Proposal Standard Practise for Surveys of Research and
Development – Frascati Manual opracowana przez OECD. Obecnie seria podręczników
Frascati obejmuje m.in. także podręcznik Oslo Manual (wydawane od 1992r.) zajmujący się
metodologią badań nad innowacjami oraz Bogota Manual (innowacje w krajach
rozwijających się). Zawarta w Oslo Manual metodologia stanowi obecnie standard pomiaru
innowacyjności. W świetle zaleceń Oslo Manual z 1997r. kluczowym pojęciem są innowacje
technologiczne. W Oslo Manual 2005 obok innowacji produktowych i procesowych
wymienia się również innowacje nietechnologiczne tj. organizacyjne i marketingowe. Według
OECD innowacje nietechnologiczne to wszelka działalność innowacyjna przedsiębiorstw,
która nie jest związana z opracowywaniem i wprowadzaniem na rynek nowych lub istotnie
zmienionych wyrobów i usług lub wdrażaniem nowych lub istotnie zmienionych procesów.
Obejmuje ona głównie innowacje organizacyjne i menedżerskie takie jak wdrażanie
zaawansowanych technik zarządzania oraz innowacje marketingowe (Tokarz, 2009). W
podręczniku przyjęto założenie, że zmiany o charakterze usługowym można uznać za
innowacje tylko wtedy, gdy wywierają one pozytywny, dający się zmierzyć wpływ na wyniki
przedsiębiorstwa np. wzrost produktywności czy sprzedaży.
Zalecenia OECD przedstawione w Oslo Manual z 1997 i z lat późniejszych zostały
przyjęte za podstawę przeprowadzenia Community Innovation Survey (CIS). Jest to
międzynarodowy cykl badań ankietowych, zainicjowany przez Komisję Europejską,
przeprowadzanych cyklicznie od 1993 r. CIS jest głównym europejskim źródłem danych na
temat innowacyjności. European Innovation Score Board (Europejska Tablica Wyników w
Dziedzinie Innowacji) to drugie obok programu „Community Innovation Survey” (CIS)
źródło informacji nt. szeroko rozumianej działalności innowacyjnej przedsiębiorstw
europejskich, bazujące zresztą w dość istotnej części na danych pochodzących z badań tego
programu. Jest to przedsięwzięcie wdrożone przez Komisję Europejską w ramach realizacji
projektu „Trend Chart on Innovation Policy In Europe”, zwane w skrócie EIS. Obecnie
projekt Trend Chart został zastąpiony przez projekt „PRO INNO Europe”. W Polsce badania
nad innowacyjnością w sektorze usług według metodologii Oslo są prowadzone przez GUS
od 2000 r. (Tokarz, 2009).
Według metodologii Oslo Manual pomiarów innowacyjności należy dokonywać w
układzie: działalność badawcza i prace rozwojowe oraz działania podejmowane na potrzeby
innowacji. W analizie działalności badawczo-rozwojowej najczęściej wykorzystuje się
wskaźniki GERD (nakłady krajowe na działalność B+R) w przeliczeniu na mieszkańca lub w
relacji do PKB. Nakłady na działalność naukowo-badawczą analizuje się w podziale na
nakłady wewnętrzne i zewnętrzne. Działania podejmowane na potrzeby innowacji mierzone
są nabyciem praw do korzystania z patentów, znaków towarowych, know how i innych typów
wiedzy od innych przedsiębiorstw i instytucji naukowych (z wyjątkiem B+R) oraz nabyciem
zaawansowanych maszyn i urządzeń, sprzętu lub oprogramowania komputerowego itd. które
są konieczne dla wdrożenia innowacji. (np. wydatki na zakup ICT). Efekty działalności
innowacyjnej mogą być mierzone np. udziałem sprzedaży produktów nowych w całkowitych
obrotach firmy, udziałem wartości dodanej w produkcji sektora wysokiej techniki czy relacją
eksportu wyrobów wysokiej techniki do wartości eksportu ogółem. Choć metodologia
pomiaru zaproponowana przez autorów Oslo Manual jest często krytykowana ze względu na
zastosowanie jednakowych narzędzi do pomiaru innowacyjności działalności produkcyjnej i
usługowej (Rogoziński, 2004), to jak na razie nie wypracowano nowej, powszechnie
stosowanej metodologii pomiaru innowacyjności usług.
3. Poziom innowacyjności polskiej gospodarki
Poziom innowacyjności polskiej gospodarki, w porównaniu z innymi krajami Unii
Europejskiej, jest niski. Według Raportu Innovation Scoreboard 2009, syntetyczny wskaźnik
innowacyjności SII (Summary Innovation Index) wynosił 0,317, co dawało Polsce 23 miejsce
wśród 27 państw UE. Mimo iż notuje się systematyczny wzrost wartości tego wskaźnika,
ciągle kształtuje się on znacznie poniżej średniej unijnej (UE-27 – 0,48) (Ryc.1). Wskaźnik
SSII charakteryzujący poziom innowacyjności sektora usług w Polsce - Service Sector
Innovation Index w 2008r. wyniósł w Polsce 0,31, było jedną z najniższych wartości
wskaźnika osiągniętych przez Państwa członkowskie UE.
Analizę zróżnicowania poziomu innowacyjności przedsiębiorstw w sektorze
przemysłowym i usługowym w Polsce prowadzi się na podstawie danych statystycznych
opublikowanych przez GUS w raportach: Nauka i technika w Polsce w 2008r i w 2009r1.
Wykorzystano trzy grupy wskaźników opisujące: (1) działalność badawczo-rozwojową, (2)
działalność na rzecz innowacji (nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach
przemysłowych
i
usługowych)
oraz
(3)
efekty
działalności
innowacyjnej
w
przedsiębiorstwach przemysłowych i usługowych m.in. w postaci wprowadzanych innowacji
produktowych i procesowych.
1
Badanie działalności innowacyjnej w sektorze usług było badaniem na próbie reprezentacyjnej obejmującej
około 6 tys. przedsiębiorstw liczących powyżej 9 pracujących, których główny rodzaj działalności zaliczony
został do sekcji G, I, J, K.
Ryc.1. Wartości wskaźnika SII dla Polski i Unii Europejskiej w latach 2002-2009
Źródło: European Innovation Scoreboard 2007, 2008, 2009, www.proinno-europe.eu
3.1. Zróżnicowanie regionalne innowacyjności sektora przemysłu w Polsce
W latach 2006-2008 odsetek przedsiębiorstw przemysłowych które wprowadziły
innowacje produktowe lub procesowe w Polsce wynosił 21,3% i był on nieznacznie niższy w
porównaniu z poprzednim okresem badawczym (2004-2006) kiedy kształtował się na
poziomie 23,2%. Nowe lub istotnie ulepszone produkty wprowadziło 15,5% a nowe lub
istotnie ulepszone procesy – 17% przedsiębiorstw. W tym samym okresie wartość nakładów
na działalność innowacyjną przedsiębiorstw w sektorze przemysłowym wzrosła z 17,8 mld w
2006 r. do 25,4 mld w 2008 r.( w 2009r. odnotowano jednak spadek do 22,6 mld). Odsetek
przedsiębiorstw ponoszących nakłady na działalność innowacyjną przedsiębiorstw w
przemyśle w badanym okresie spadł z 20% do 16,9%. Wzrosła natomiast wartość nakładów
przypadających na jedno przedsiębiorstwo innowacyjne z 3,2 mln do 4,6 mln. Analiza
nakładów na działalność innowacyjną przedsiębiorstw przemysłowych według ich rodzajów
działalności wykazała, że największe nakłady poniosły przedsiębiorstwa należące do działu:
Wytwarzanie i przetwarzanie koksu i produktów rafinacji ropy naftowej (19). Głównym
źródłem nakładów na działalność innowacyjną były środki własne przedsiębiorstw (71%). W
ujęciu
regionalnym,
największe
nakłady
na
działalność
innowacyjną
poniosły
przedsiębiorstwa przemysłowe w województwie mazowieckim (20%) – najniższe w lubuskim
(9,8%). Natomiast największy udział przedsiębiorstw przemysłowych, które poniosły nakłady
na działalność innowacyjną w ogólnej liczbie tych przedsiębiorstw odnotowano w
województwie podkarpackim. (18,9%).
Tab.2. Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach sektora przemysłowego w
2008r.
Udział
przedsiębiorstw,
które poniosły
nakłady na
działalność
innowacyjną w %
ogółu przedsiębiorstw
Nakłady
przypadające na 1
przedsiębiorstwo
Nakłady na
Nakłady na
prowadzące
działalność
działalność
działalność
innowacyjną innowacyjną g
innowacyjną
(ceny bieżące) w (ceny bieżące)
w tys. zł (ceny
2006
w 2008
bieżące)
w mln zł
w mln zł
Polska
16,9
4613,1
Dolnośląskie
19,2
3943,3
kujawskopomorskie
16,8
5949
Lubelskie
18
4243,2
Lubuskie
9,6
3554,3
Łódzkie
11,1
8231,7
Małopolskie
17,7
3018
Mazowieckie
19,2
6490,1
Opolskie
16,7
2446,6
Podkarpackie
18,7
3271
Podlaskie
18,4
3592,4
Pomorskie
19,4
5770,4
Śląskie
18,9
5787,7
Świętokrzyskie
16
3272,8
warmińskomazurskie
14,4
1848,8
Wielkopolskie
15,7
2784,3
Zachodniopomors
kie
14,9
1894,3
Źródło: Nauka i technika w Polsce w 2008, GUS Warszawa
17841,2
1220,1
25367,2
1829,7
875,8
562,7
239,8
454,3
1341,7
4022,0
315,8
937,8
458,3
982,9
3753,3
307,3
1981,0
827,4
362,5
2403,7
1403,4
5295,9
310,7
1017,3
445,5
2273,5
4387,0
451,6
323,9
1714,8
325,4
1656,7
330,7
395,9
Przedsiębiorstwa przemysłowe częściej wprowadzały innowacje procesowe niż
produktowe (odpowiednio 17% i 15,5%). Najwięcej innowacji procesowych w badanym
okresie dotyczyło nowych lub istotnie ulepszonych metod wytwarzania wyrobów (10%).
Mniejszy odsetek dotyczył przedsiębiorstw wprowadzał nowe metody wspierające procesy
(7,2%), a najmniej przedsiębiorstw wprowadzało nowe lub istotnie ulepszone metody z
zakresu logistyki i/lub dostarczania i dystrybucji. Rozpatrując przedsiębiorstwa przemysłowe
wprowadzające innowacje w latach 2006-2009 według rodzajów prowadzonej działalności,
największą aktywnością charakteryzował się dział: Produkcja substancji farmaceutycznych
oraz leków i pozostałych wyrobów farmaceutycznych (21), a także Produkcja chemikaliów i
innych wyrobów chemicznych (20) i Produkcja wyrobów tytoniowych (12), natomiast
najniższą – Produkcja odzieży (14). Aktywność innowacyjna przedsiębiorstw rośnie wraz ze
wzrostem liczby pracowników badanych przedsiębiorstw. Większość przedsiębiorstw
przemysłowych, które wprowadzały innowacje (60%) zatrudniała powyżej 249 pracowników.
W sektorze przemysłowym najbardziej innowacyjne były przedsiębiorstwa w województwie
mazowieckim, pomorskim i dolnośląskim, najmniej – lubuskim, łódzkim, warmińskomazurskim.
Tab.3. Efekty działalności na rzecz innowacji - aktywność innowacyjna przedsiębiorstw
sektora przemysłowego w latach 2006-2008.
Przedsiębiorstwa, które wprowadziły innowacje w % ogółu przedsiębiorstw w
latach 2006-2008
nowe lub
nowe lub
istotnie w tym nowe istotnie
innowacje
innowacje
ogółem
ulepszone dla rynku ulepszone organizacyjne marketingowe
produkty
procesy
Polska
21,3
15,5
9,3
17,0
13,5
13,7
Dolnośląskie
24,2
16,2
9,9
19,8
13,7
13,1
Kujawsko11,4
15,7
pomorskie
20,7
16,1
9,6
16,0
Lubelskie
22,2
14,6
7,7
19,2
10,6
11,2
Lubuskie
14,4
9,5
6,6
11,2
13,1
9,9
Łódzkie
14,8
11,7
6,2
11,2
12,3
11,2
Małopolskie
22,2
16,4
10,6
18,1
12,7
15,6
Mazowieckie
25,3
17,8
11,3
20,9
15,2
15,2
Opolskie
22,9
18,4
11,1
18,4
13,1
15,3
Podkarpackie
23,5
18,5
10,9
17,4
15,1
13,1
Podlaskie
23,7
15,0
9,9
20,3
Pomorskie
25,1
18,0
9,2
19,8
Śląskie
22,4
17,3
11,7
17,4
Świętokrzyskie
20,2
16,1
11,0
16,0
Warmińskomazurskie
18,1
13,3
7,2
14,5
Wielkopolskie
18,5
13,3
7,9
15,0
zachodniopomo
rskie
17,1
10,7
4,1
14,2
Źródło: Nauka i technika w Polsce w 2008, GUS Warszawa
10,8
14,3
15,8
14,2
11,9
13,7
16,2
12,7
15,6
10,3
13,5
10,3
13,8
13,2
Ryc.2. Nakłady i aktywność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce w
2008r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Nauka i technika w Polsce w 2008r” GUS
3.2. Zróżnicowanie regionalne innowacyjności sektora usług w Polsce
Wyniki badań działalności innowacyjnej prowadzonej przez GUS prowadzą do
wniosku, że w latach 2006-2008 odsetek przedsiębiorstw usługowych, które wprowadziły
innowacje produktowe lub procesowe w Polsce wynosił 15,6% i był niższy od odnotowanego
w poprzednim badaniu w latach 2004-2006 (21,2%), mimo iż w badanym okresie nastąpił
wzrost nakładów na działalność innowacyjną przedsiębiorstw usługowych z 8268 do 12581
mln. Największym udziałem przedsiębiorstw, które wprowadziły innowacje produktowe i
procesowe, charakteryzowały się duże firmy usługowe zatrudniające powyżej 249
pracowników (48% ogółu przedsiębiorstw). Najwyższy udział wśród przedsiębiorstw
usługowych wprowadzających innowacje produktowe lub procesowe cechował firmy z sekcji
Pośrednictwo finansowe (39, 3%) oraz działu Informatyka ( 34, 1%), a także działu: Poczta i
telekomunikacja (33,6%). Aktywność innowacyjna firm usługowych (15.6%) była niższa niż
przedsiębiorstw przemysłowych (21,3%).
Tab.4. Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach sektora usługowego w
2008r.
Nakłady
przypadające na 1
Udział przedsiębiorstw, przedsiębiorstwo
Nakłady na
Nakłady na
które poniosły nakłady
prowadzące
działalność
działalność
na działalność
działalność
innowacyjną (ceny innowacyjną
innowacyjną w % innowacyjną w tys. zł bieżące) w mln zł w (ceny bieżące) w
ogółu przedsiębiorstw
(ceny bieżące)
2006
mln zł w 2008
Polska
12,6
4642,5
Dolnośląskie
12,4
1297,3
kujawskopomorskie
9,5
1221,6
Lubelskie
8,2
1621,4
Lubuskie
13,8
769,6
Łódzkie
7,2
4103,1
Małopolskie
12,8
1701,0
Mazowieckie
17,9
11538,7
Opolskie
10,5
898,0
Podkarpackie
10,2
966,9
Podlaskie
7,9
610,5
Pomorskie
13,4
2059,3
Śląskie
13,8
921,2
Świętokrzyskie
9,7
458,4
warmińskomazurskie
10
426,1
Wielkopolskie
10,2
2297,4
Zachodniopomors
kie
8,1
1254,9
Źródło: Nauka i technika w Polsce w 2008, GUS Warszawa
8268,4
179,2
12581,2
243,9
53,9
111,5
34,9
181,1
249,2
6213,8
19,2
80,7
31,9
369,5
532,5
37,7
103,8
100,5
63,9
361,1
382,7
9784,8
35,9
88
23,2
381
347,3
19,7
24,1
106,1
23,4
535,3
43,1
86,6
W układzie regionalnym Polski występuje znaczne zróżnicowanie wysokości nakładów
na działalność innowacyjną w zakresie innowacji produktowych i procesowych w
przedsiębiorstwach sektora usług. W 2008r. najwyższymi nakładami na innowacje
produktowe i procesowe cechowało się województwo mazowieckie2. Zlokalizowane tam
2
Wynika to częściowo z lokalizacji central korporacji usługowych w Warszawie. Podobna sytuacja ma miejsce
w przypadku innowacyjności sektora przemysłowego.
firmy sektora usługowego zainwestowały w działalność innowacyjną
9784 mln zł., co
stanowiło 78% ogółu nakładów we wszystkich firmach usługowych w Polsce. Wśród
pozostałych województw wyróżniały się: wielkopolskie (535 mln, 4,3%), oraz małopolskie
(382 mln, 3%), pomorskie (381 mln, 3%), łódzkie (361 mln, 2,9%), śląskie (347 mln, 2,8%)
(tab.3). W porównaniu z 2006r. największy wzrost nakładów na działalność innowacyjną w
sektorze usługowym odnotowano w województwie wielkopolskim, gdzie wskaźnik dynamiki
przekroczył 500% (2006=100).
W 2008r. średni udział przedsiębiorstw, które poniosły nakłady na działalność
innowacyjną w ogólnej liczbie przedsiębiorstw usługowych w Polsce wynosił 12,6%, i
kształtował się w przedziale od 7,9% w województwie podlaskim do 17,9% w województwie
mazowieckim.
Wskaźnik
obrazujący
wielkość
nakładów
przypadających
na
1
przedsiębiorstwo, także cechował się znacznym zróżnicowaniem regionalnym. Najmniejsze
wartości wskaźnika odnotowano w województwach: świętokrzyskim i warmińsko-mazurskim
(odpowiednio 458 i 426 tys.), podczas gdy w województwie mazowieckim wynosił on 11538
tys.
Analiza udziału przedsiębiorstw, które wprowadziły innowacje w ogólnej liczbie
przedsiębiorstw usługowych prowadzi do wniosku, że wysokość nakładów na innowacje nie
przekłada się bezpośrednio na liczbę przedsiębiorstw wprowadzających innowacje
produktowe i procesowe. W latach 2006-2008, jedynie 15,6% ogółu przedsiębiorstw
usługowych w Polsce wprowadziło innowacje produktowe i/lub procesowe, z tego 10,3%
wprowadziło nowe lub istotnie ulepszone produkty, a 12,3% - nowe lub istotnie ulepszone
procesy. Odsetek przedsiębiorstw usługowych, które w analizowanym okresie wprowadziły
innowacje produktowe i procesowe wynosił od 8,2% w województwie zachodniopomorskim
do 21,7% w mazowieckim. (Tab.4.).
Tab.5. Efekty działalności na rzecz innowacji - aktywność innowacyjna przedsiębiorstw
sektora usługowego w latach 2006-2008.
Przedsiębiorstwa, które wprowadziły innowacje w % ogółu przedsiębiorstw
w latach 2006-2008
nowe lub
nowe lub
istotnie w tym nowe istotnie
innowacje
innowacje
ogółem
ulepszone dla rynku ulepszone organizacyjne marketingowe
produkty
procesy
Polska
15,6
10,3
6,3
12,3
15,1
14,2
Dolnośląskie
19,1
12,8
7,9
13,1
16,9
10,7
Kujawsko-pomorskie
13,2
8
4,7
9,5
9,1
11,6
Lubelskie
9,8
6
3,1
7,2
12,3
14,4
Lubuskie
16,8
8
3
Łódzkie
8,4
6,7
4,6
Małopolskie
14,6
9,8
5,5
Mazowieckie
21,7
14,5
9,1
Opolskie
9,4
6
2,1
Podkarpackie
14,8
13
5,7
Podlaskie
9,1
7
4,1
Pomorskie
17,3
9,7
5,6
Śląskie
16,1
10,7
7
Świętokrzyskie
13,8
11,3
5,4
Warmińskomazurskie
11,1
4,5
4,2
Wielkopolskie
12,6
8,1
6,1
Zachodniopomorskie
8,2
6,5
4,9
Źródło: Nauka i technika w Polsce w 2008, GUS Warszawa
16
6,6
11,4
17,8
7,3
12,3
8,7
13,8
12,9
6,5
10,7
9,6
6,2
14,5
11,9
16,6
21,9
12,5
9,3
7,8
13,8
15,8
9,8
7.7
15,8
9,7
12,6
20,8
4,3
14,1
7,1
15,7
12,2
6,8
8,6
12,9
8,8
15,2
11,3
Wśród województw charakteryzujących się największym nakładem na działalność
innowacyjną w sferze usług są obok województwa mazowieckiego, także wielkopolskie,
małopolskie, pomorskie, łódzkie, śląskie i dolnośląskie. Biorąc pod uwagę efekt działalności
innowacyjnej w usługach, poza województwem mazowieckim, najwyższe wartości wskaźnika
odnotowano w województwach: dolnośląskim, pomorskim, śląskim i lubuskim.
Ryc.2. Nakłady i aktywność innowacyjna przedsiębiorstw usługowych w Polsce w 2008r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
3.3. Porównanie poziomu innowacyjności sektora usług i przemysłu
Analiza innowacyjności sektorów przemysłu i usług polskiej gospodarki prowadzi do
następujących wniosków:
(1) Nakłady na działalność innowacyjną w przemyśle były znacznie wyższe niż w
sektorze usług. Wynosiły one w 2008r. odpowiednio 24,6 mln i 10,7 mln zł. W
strukturze nakładów na działalność innowacyjną, wśród przedsiębiorstw usługowych
odnotowano znacznie większy udział środków przeznaczonych na zakup wiedzy ze
źródeł zewnętrznych (7,4% w porównaniu z 1,3%). Odsetek nakładów na wewnętrzną
działalność badawczo-rozwojową był w obu sektorach zbliżony, natomiast odsetek
nakładów na zewnętrzną działalność B+R był nieco wyższy w przypadku przemysłu.
Większe znaczenie prac badawczych i rozwojowych (B+R) związane jest z przewagą
innowacji produktowych i procesowych nad pozostałymi innowacjami. Prace B+R są
głównie związane z opracowywaniem nowych lub istotnie ulepszonych produktów
(innowacji produktowych) i procesów (innowacji procesowych). Natomiast zakup
wiedzy ze źródeł zewnętrznych dotyczy patentów, wynalazków (rozwiązań)nie
opatentowanych, projektów, wzorów użytkowych i przemysłowych, licencji, ujawnień
know-how, znaków towarowych oraz usług technicznych związanych z wdrażaniem
innowacji produktowych i procesowych;
Ryc.3. Udział nakładów na działalność badawczo-rozwojową i zakup wiedzy ze źródeł
zewnętrznych w latach 2007-2009 w nakładach ogółem
8
7,4
7
6,4
6,3
6
5
%
przemysł
4
3,4
usługi
2,8
3
2
1,3
1
0
wewnętrzne B+R
zewnętrzne B+R
zakup wiedzy ze źródeł
zewnętrznych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Nauka i technika w Polsce w latach 20062009” GUS
(2) Przedsiębiorstwa sektora usług charakteryzują się niższym poziomem innowacyjności
w zakresie wprowadzania innowacji produktowych i procesowych, co jest związane ze
specyfiką działalności usługowej i przewagą w niej innowacji organizacyjnych.
Innowacje te nie są aż tak kosztowne jak w przypadku innowacji produktowych i
procesowych (stąd znacznie mniejsze nakłady na działalność innowacyjną w sektorze
usług). Dzięki temu małe przedsiębiorstwa usługowe (zatrudniające do 49
pracowników) częściej niż małe firmy przemysłowe wprowadzały innowacje zarówno
produktowe i procesowe (11,5% w porównaniu z 10,0% w przemyśle), jak i
organizacyjne (odpowiednio 12,3% i 9,1%) i marketingowe (odpowiednio12,3% i
11%). W przypadku największych przedsiębiorstw sytuacja prezentuje się odwrotnie.
To największe firmy przemysłowe są bardziej innowacyjne od usługowych.
(3) Przedsiębiorstwa usługowe (częściowo ze względu na niższe koszty innowacji)
częściej niż przedsiębiorstwa przemysłowe swoją działalność innowacyjną opierały na
środkach własnych. W przypadku firm usługowych stanowiły one 85% ogółu
nakładów, w porównaniu z 70 w sektorze przemysłowym. Przedsiębiorstwa
przemysłowe znacznie częściej korzystały z kredytów w finansowaniu działalności
innowacyjnej
(26%
przedsiębiorstwach
ogółu
nakładów
usługowych,
udział
na
działalność
środków
innowacyjną).
pochodzących
z
W
kredytów
bankowych wynosił jedynie 14%.
Ryc.4.
Struktura
nakładów
na
działalność
innowacyjna
w
przedsiębiorstwach
przemysłowych i usługowych według źródeł finansowania w 2008r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie „nauka i technika w Polsce w 2008r, GUS
4. Klasyfikacja województw na skali poziomu innowacyjności gospodarki
W celu klasyfikacji województw na skali poziomu innowacyjności polskiej
gospodarki zastosowano syntetyczny wskaźnik Perkala3 w następującej postaci (Runge, 2007,
s. 214):
3
Wskaźnik Perkala do oceny potencjału innowacyjnego województw wykorzystali m.in. Nowakowska A.,
Feltynowski M., 2009, Metoda oceny potencjału innowacyjnego regionów. Nowakowska A. (red.) zdolności
innowacyjne polskich regionów., s.11-24.
p
Ws 
y
j 1
ij
p
gdzie
Ws wskaźnik syntetyczny
j 1, 2,…, p,
pliczba uwzględnionych cech,
yij standaryzowana wartość j-tej cechy dla i-tego obiektu
Zastosowanie wskaźnika syntetycznego wymagało w pierwszej kolejności
standaryzacji wartości wskaźników opisujących natężenie poszczególnych cech w małych
miastach. Standaryzację dla cech mających charakter stymulant przeprowadzono w oparciu o
formułę:
yij 
gdzie:
yij xij x
Sj -
xij  x
Sj
standaryzowana wartość j-tej cechy dla i-tego obiektu,
wartość j-tej cechy dla i-tego obiektu,
średnia arytmetyczna wartości j-tej cechy,
odchylenie standardowe wartości j-tej cechy.
Standaryzacja wartości wskaźników doprowadziła do uzyskania macierzy zmiennych
standaryzowanych, które wykorzystano przy obliczaniu wskaźników syntetycznych (WS) dla
lat 2006-2008. Na podstawie rozpiętości wartości wskaźników syntetycznych określono skalę
zróżnicowania występującego w poziomie innowacyjności województw w Polsce.
Zestaw wskaźników wykorzystanych do konstrukcji wskaźnika syntetycznego
prezentuje tabela.
Tab.6. Wskaźniki innowacyjności wykorzystane w pracy
Wskaźniki
Kryterium
Sektor przemysłu
1. Działalność
badawcza i
prace
rozwojowe
Sektor usług
1.1. liczba jednostek sfery B+R
1.2. udział w krajowym zatrudnieniu w działalności B+R
1.3. liczba pracowników naukowo-badawczych na1000 osób aktywnych zawodowo
1.4. nakłady na działalność badawczo-rozwojowa w relacji do PKB (GERD)
1.5. nakłady na działalność badawczo-rozwojową przez organizacje przemysłowe w relacji
do PKB (BERD)
1.6. odsetek nakładów na działalność B+R finansowanych przez przedsiębiorstwa krajowe
1.7. odsetek nakładów na działalność B+R finansowanych przez przedsiębiorstwa
zagraniczne
1.8. wskaźnik dynamiki nakładów na B+R w latach
2. Działalność
na rzecz
innowacji
3. Efekty
działalności
innowacyjnej
2.1. udział przedsiębiorstw które poniosły
2.4. udział przedsiębiorstw które poniosły
nakłady na działalność innowacyjną w %
nakłady na działalność innowacyjną w
ogółu przedsiębiorstw
% ogółu przedsiębiorstw
2.2 nakłady przypadające na 1
2.5. nakłady przypadające na 1
przedsiębiorstwo prowadzące
przedsiębiorstwo prowadzące
działalność innowacyjną w tys. zł
działalność innowacyjną w tys. zł
2.3. udział w krajowych nakładach na
2.6. udział w krajowych nakładach na
działalność innowacyjną w zakresie
działalność innowacyjną w zakresie
innowacji produktowych i procesowych
innowacji produktowych i
w 2008r.
procesowych w 2008r.
3.1. przedsiębiorstwa, które wprowadziły
3.10. przedsiębiorstwa, które wprowadziły
innowacje (nowe lub istotnie ulepszone
innowacje (nowe lub istotnie ulepszone
produkty) w % ogółu przedsiębiorstw w
produkty) w % ogółu przedsiębiorstw w
latach 2006-2008
latach 2006-2008
3.2. przedsiębiorstwa, które wprowadziły
3.11. przedsiębiorstwa, które wprowadziły
innowacje (nowe lub istotnie ulepszone
innowacje (nowe lub istotnie ulepszone
procesy) w % ogółu przedsiębiorstw w
procesy) w % ogółu przedsiębiorstw w
latach 2006-2008
latach 2006-2008
3.3. przedsiębiorstwa, które wprowadziły
3.12. przedsiębiorstwa, które wprowadziły
innowacje organizacyjne w % ogółu
innowacje organizacyjne w % ogółu
przedsiębiorstw w latach 2006-2008
przedsiębiorstw w latach 2006-2008
3.4. przedsiębiorstwa, które wprowadziły
3.13. przedsiębiorstwa, które wprowadziły
innowacje marketingowe w % ogółu
innowacje marketingowe w % ogółu
przedsiębiorstw w latach 2006-2008
przedsiębiorstw w latach 2006-2008
3.5. udział produkcji wyrobów
nowych/istotnie ulepszonych w wartości
sprzedaży wyrobów ogółem w 2008r.
3.6. udział przychodów netto ze sprzedaży
produktów innowacyjnych w 2008r.
3.7. udział przedsiębiorstw wysokiej i średniowysokiej techniki w ogólnej liczbie
przedsiębiorstw przetwórstwa
przemysłowego w 2009r
3.8. udział przychodów netto ze sprzedaży
produktów innowacyjnych w 2009r.
3.9. udział przychodów ze sprzedaży
produktów przez przedsiębiorstwa
wysokiej i średni-wysokiej techniki w
przychodach ogółem 2009r
3.14. odsetek pracujących w usługach o wysokim nasyceniu wiedzą i przemyśle
wysokiej technologii w zatrudnieniu ogółem
3.15. zgłoszone wynalazki na 1 mln mieszkańców
3.16. udzielone patenty na 1 mln mieszkańców
3.17. zgłoszone wzory użytkowe na 1 mln mieszkańców
3.18. udzielone prawa ochronne na 1 mln mieszkańców
Źródło: Opracowanie własne
Klasyfikacji dokonano w następujących układach:
(1) innowacyjność sektora usług (cechy 2.4-2.6, 3.10-3.13)
(2) innowacyjność sektora przemysłu (cechy 2.1 -2.3, 3.1-3.9)
(3) innowacyjność całej gospodarki (cechy 1.1-1.8, 2.1-2.6, 3.1-3.18).
Dodatkowo w ujęciu całościowym innowacyjności polskiej gospodarki, dokonano konstrukcji
wskaźników syntetycznych w układzie: działalność badawczo-rozwojowa – działalność na
rzecz innowacji – efekty działalności innowacyjnej. Przeprowadzona analiza pozwala na
sformułowanie następujących wniosków.
(1) Dwudzielna klasyfikacja województw w oparciu o syntetyczny wskaźnik Perkala
innowacyjności sektora usług i przemysłu prowadzi do następujących wniosków.
Trzy województwa cechują się wysokim poziomem innowacyjności zarówno
przemysłu jak i usług. Są to województwa: łódzkie, mazowieckie i pomorskie.
Kolejne dwa: dolnośląskie i lubelskie cechuje przeciętny poziom innowacyjności
sektorów przemysłu i usług. Z kolei w województwach: opolskim i warmińskomazurskim, poziom innowacyjności zarówno przemysłu jak i usług oceniono jako
niski. W województwach: lubuskim, małopolskim, podlaskim i świętokrzyskim
przemysł charakteryzuje się wyższym poziomem innowacyjności niż sektor usług,
natomiast odwrotna sytuacja ma miejsce w województwach podkarpackim i
zachodniopomorskim. Wysokim poziomem innowacyjności sektora przemysłu
cechuje się także województwo kujawsko-pomorskie (przy przeciętnym poziomie
innowacyjności usług) oraz województwo śląskie, w którym jednak występuje niski
poziom innowacyjności usług. Z kolei Wielkopolska cechuje się wysokim poziomem
innowacyjności usług przy stosunkowo niskim poziomie innowacyjności sektora
przemysłu.
Tab.7. Porównanie innowacyjności sektora usług i przemysłu w układzie województwa.
przemysł
usługi
wysoki
przeciętny
niski
wysoki
przeciętny
niski
łódzkie
mazowieckie
pomorskie
kujawskopomorskie
śląskie
-
wielkopolskie
dolnośląskie
lubelskie
lubuskie
małopolskie
podlaskie
świętokrzyskie
podkarpackie
zachodniopomorskie
opolskie
warmińskomazurskie
Źródło: Opracowanie własne
(2) Klasyfikacja województw w oparciu o syntetyczny wskaźnik innowacyjności polskiej
gospodarki w aspektach: (1) działalność B+R, (2) działalność na rzecz innowacji oraz
(3) efekty działalności innowacyjnej prowadzi do wyróżnienia trzech klas
województw na skali poziomu innowacyjności gospodarki. Klasyfikację przedstawia
tabela
8.
Do
województw
charakteryzujących
się
najwyższym
poziomem
innowacyjności gospodarki zaliczono województwa: mazowiecki, pomorskie, śląskie
i dolnośląskie. Regiony te cechują się wysokimi wartościami zarówno wskaźników
nakładów (działalność B+R oraz inna działalność na rzecz innowacji) jak i efektów
działalności innowacyjnej4. Do województw charakteryzujących się przeciętnym
poziomem
innowacyjności
gospodarki
zaliczono:
wielkopolskie,
łódzkie,
małopolskie, podkarpackie, opolskie, lubelskie i kujawsko-pomorskie. Wśród tych
województw tylko w Wielkopolsce poziom działalności B+R oceniono jako wysoki,
nie przełożył się on jednak na wysoki poziom efektów działalności innowacyjnej.
Podobna sytuacja miała miejsce w województwie łódzkim (gdzie wysoko została
oceniona działalność na rzecz innowacji). Sytuacja odwrotna miała miejsce w
Małopolsce, w której mimo przeciętnego poziomu działalności B+R oraz działalności
na rzecz innowacji, efekty działalności innowacyjnej zostały ocenione wysoko.
Tab. Klasyfikacja województw według poziomu innowacyjności gospodarki w 2008r.
województwa
Działalność
B+R
Mazowieckie
wysoki
Pomorskie
przeciętny
Śląskie
wysoki
Dolnośląskie
wysoki
Wielkopolskie
wysoki
Łódzkie
przeciętny
Małopolskie
przeciętny
Podkarpackie
niski
Opolskie
przeciętny
Lubelskie
niski
Kujawsko-pomorskie
przeciętny
Lubuskie
niski
Podlaskie
niski
Świętokrzyskie
przeciętny
Warmińskoniski
mazurskie
Zachodniopomorskie
niski
Źródło: opracowanie własne
4
Działalność na
rzecz innowacji
Ogólny poziom
innowacyjności
wysoki
wysoki
wysoki
przeciętny
przeciętny
wysoki
przeciętny
przeciętny
niski
wysoki
wysoki
przeciętny
przeciętny
niski
niski
Efekty
działalności
innowacyjnej
wysoki
wysoki
wysoki
wysoki
przeciętny
przeciętny
wysoki
przeciętny
przeciętny
przeciętny
przeciętny
niski
niski
niski
niski
niski
niski
niski
wysoki
wysoki
wysoki
wysoki
przeciętny
przeciętny
przeciętny
przeciętny
przeciętny
przeciętny
przeciętny
niski
niski
niski
niski
Wyjątek stanowi województwo pomorskie, w którym poziom działalności B+R określono jako przeciętny
Podsumowanie
Innowacyjność polskiej gospodarki w porównaniu z innymi krajami europejskimi
kształtuje się na niskim poziomie. W ujęciu regionalnym występują duże dysproporcje w
poziomie rozwoju zarówno działalności badawczo-rozwojowej, pozostałej działalności na
rzecz innowacji jak i efektów działalności innowacyjnej. Nie zawsze relatywnie wyższe
nakłady na innowacje przekładają się na wyższy poziom efektów działalności innowacyjnej
(np. województwo wielkopolskie, łódzkie). Duże różnice w poziomie innowacyjności
występują także w odniesieniu do sektorów gospodarki: przemysłu i usług. Województwa
charakteryzujące się relatywnie wysokim poziomem innowacyjności przemysłu nie
koniecznie cechują się także innowacyjnymi usługami (przykład województwa śląskiego) i
odwrotnie (województwo wielkopolskie). Wyniki niniejszej analizy pozwalają wskazać
województwa o najwyższym poziomie innowacyjności gospodarki, do których zaliczono
województwa: mazowieckie, pomorskie, śląskie, łódzkie, dolnośląskie. Są to regiony
cechujące się także najlepiej rozwiniętym środowiskiem innowacyjnym (posiadają ośrodki
akademickie, ośrodki innowacji, jednostki naukowe i badawczo-rozwojowe), które stanowi
istotny czynnik rozwoju innowacyjności (Dominiak 2006, 2008, 2009). Województwami o
najniższym poziomie są natomiast warmińsko-mazurskie i zachodniopomorskie.
Literatura
Atuahene-Gima K. 1996, Differential potency of factors affecting innovation performance in
manufacturing and services firms in Australia, Journal of Product Innovation Management,
13, s. 35-52.
Barras R., 1986, Towards a theory of innovation in services, Research Policy, 15, August, s.
161-173.
Bernardt Y., 2000, De innovativiteit van de Nederlandse dienstensector, EIM Business &
Policy Research, Zoetermeer.
Brouwer E., 1997, Into innovation: determinants and indicators, Phd. University of
Amsterdam, Drukkerij Elinkwijk b.v., Utrecht.
Chmielewski R., Stryjakiewicz T., Twardowska J., Walaszczyk J., 2001, Innowacyjność
przemysłu i jej zróżnicowanie w układzie wojewódzkim. Biletyn KPZK PAN 197, 59-102.
Coombs R., Miles I., 2000, Innovation, measurement and services: the new problematique,
[w:] J.S. Metcalfe, I. Miles (red.), Innovation Systems in the Service Economy, Measurement
and Case Study Analysis, Kluwer Academic Publishers, Boston, s. 85-103.
Cooper R.G., de Brentani U., 1991, New industrial financial services: what distinguishes the
winners, Journal of Product Innovation Management, 8, 2, s. 75-90.
De Jong, J.P.J., Bruins, A.., Dolfsma, W., Meijaard, J., 2003, Innovation in service firms
explored: what, how and why? EIM Business & Policy Research, Zoetermeer, the
Netherlands.
Dominiak J., 2006 – Struktura i organizacja przestrzenna otoczenia biznesu w aglomeracji
poznańskiej. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań : 159,
Dominiak J. (red), 2008, Przemiany w sferze usług w Polsce. Bogucki Wydawnictwo
Naukowe. Poznań
Dominiak J., 2009. - Rola otoczenia innowacyjnego w kształtowaniu gospodarki opartej na
wiedzy [W:] A. Nowakowska (red.) Innowacyjność regionów w gospodarce opartej na
wiedzy. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 187-202.
Drejer I., 2003, Identifying innovation in surveys of services: a Schumpeterian perspective,
Research Policy, 33, 3, s. 551-562.
Gallouj, F., Weinstein, O., 1997, Innovation in services, Research Policy, 26, 4-5, s. 537-556.
Miles, I., 2000, Services innovation: coming of age in the knowledge-based economy’,
International Journal of Innovation Management, 4, 4, s. 371-389.
Niedzielski P., Rychlik K., Markiewicz J., 2008, Innowacyjność przedsiębiorstw sektora
usług – nowe ścieżki rozwoju. Materiały IV Konferencji Naukowej z cyklu: Wiedza i
Innowacje, Fundusze Unijne w rozwoju nauki i gospodarki, Uniwersytet Jagielloński,
Kraków, http://www.instytut.info/IVkonf/referaty/Niedzielski.pdf (strona Instytutu Wiedzy i
Innowacji, data dostępu 12.04.2011)
Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji. 2008
Warszawa (tłumaczenie Oslo Manual 2005. OECD, Eurostat).
Rogoziński K., 2004, Innowacyjnośc i nowa taksonomia usług. Wiadomości statystyczne 4, s.
43-55.
Runge J., 2007, Metody badań w geografii społeczno-ekonomicznej — elementy metodologii,
wybrane narzędzia badawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice
Schumpeter J.A., 1960, Teoria rozwoju gospodarczego, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa.
Sirilli G.,. Evangelista R ., 1998, Technological Innovation in Services and Manufacturing;
Results from an Italian study’, Research Policy, 27, s. 881-899.
Tokarz A., 2009, Zasoby ludzkie jako determinanta innowacyjności przedsiębiorstw
usługowych, Materiały konferencji: Zarządzanie organizacjami usługowymi, Poznań,
http://www.uslugi.ue.poznan.pl/file/129_462938426.doc (data dostępu 12.04.2011)