Barbara Skarga – życie i twórczość Barbara Skarga – urodziła się

Barbara Skarga – życie i twórczość
Barbara Skarga – urodziła się 25 października 1919 r. w Warszawie, w 1937 r. ukończyła
gimnazjum ogólnokształcące w Wilnie i w tym samym roku podjęła studia na Wydziale
Elektrycznym Politechniki Warszawskiej. Po ukończeniu trzech semestrów przeniosła się na
wydział humanistyczny Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie, obierając jako
specjalizację filozofię, a jako przedmiot poboczny – matematykę. Gdy w grudniu 1939 r.
Uniwersytet Wileński uległ likwidacji, Skarga do 1944 r. uczęszczała na konspiracyjne
seminaria swoich mistrzów, prof. prof. H. Elzenberga, T. Czeżowskiego, K. Górskiego i S.
Srebrnego, zdając wszystkie przewidziane egzaminy. Brała też udział w konspiracyjnym
szkolnictwie średnim, ucząc łaciny i matematyki. Jednocześnie zaangażowała się w
niepodległościową działalność Armii Krajowej, pełniąc w niej różne funkcje, od łączniczki do
kierownika łączności terenowej okręgu wileńskiego. Z tego powodu aresztowana przez
okupacyjne władze radzieckie, została skazana przez wojenny trybunał Republiki Litewskiej
na 10 lat łagru, wywieziona w głąb ZSRR, a po odbyciu „kary” skierowana na wieczne
zesłanie do Kazachstanu. Wspomnienia z tego okresu zawarła Skarga po latach we
wstrząsającej książce, pierwszej kobiecej relacji z łagrów, Po wyzwoleniu (1944–1955), którą
wydała pod pseudonimem w Paryżu w 1985 r. Do kraju powróciła w grudniu 1955 r. i
zamieszkała w Warszawie. W roku 1957 uzyskała w trybie zaocznym stopień magistra
filozofii i podjęła pracę w Zakładzie Bibliografii i Dokumentacji Filozofii Polskiej IFiS
Polskiej Akademii Nauk. W 1961 r. doktoryzowała się na Uniwersytecie Warszawskim na
podstawie pracy Narodziny pozytywizmu polskiego, przygotowanej pod kierunkiem prof. Niny
Assorodobraj. Od 1962 r. pracowała w Zakładzie Historii Filozofii Nowożytnej IFiS PAN na
stanowisku adiunkta. W tym czasie pozostawała w żywym kontakcie z kręgiem tzw.
„warszawskiej szkoły historii idei” (L. Kołakowski, B. Baczko, A. Walicki, J. Szacki, A.
Sikora, K. Pomian, Z. Ogonowski, L. Szczucki), zanim szkoła ta, w wyniku wydarzeń
związanych z „marcem 68”, uległa dezintegracji. W 1967 r. Skarga habilitowała się na
podstawie pracy Ortodoksja i rewizja w pozytywizmie francuskim, w 1975 r. uzyskała tytuł
profesora nadzwyczajnego, a w 1988 r. tytuł profesora zwyczajnego. W latach 1981–1984 (a
więc przed i w trudnym okresie po wprowadzeniu stanu wojennego) była przewodniczącą
Komitetu Nauk Filozoficznych PAN, była członkiem-założycielem konspiracyjnego
Towarzystwa Kursów Naukowych, przekształconego potem w Towarzystwo Krzewienia i
Popierania Nauk, także członkiem-korespondentem PAU. W latach 1993–2006 była
redaktorem naczelnym periodyku „Etyka”. W 1995 r. odznaczona Orderem Orła Białego,
została przewodniczącą jego kapituły, z której to funkcji zrezygnowała w 2005 r. W roku
2000 otrzymała doktorat honoris causa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, a w
roku. Jest laureatką wielu nagród o charakterze literackim i naukowym. Nie mogąc z
powodów politycznych pracować w czasach PRL na Uniwersytecie, Skarga prowadziła od
1970 r. ożywioną działalność dydaktyczną, najpierw kierując w PAN ogólnopolskim
seminarium, a po 1989 r. nauczając w różnych ośrodkach uniwersyteckich. Barbara Skarga
zmarła 18 września 2009 r. Tydzień później została pochowana na Cmentarzu ewangelickoreformowanym w Warszawie.
W twórczości Barbary Skargi można wydzielić pięć kręgów problemowych, pokrywających
się mniej więcej z chronologicznymi etapami jej zainteresowań filozoficznych.
Pierwszy z tych etapów to badania nad pozytywizmem polskim i francuskim. W swych
publikacjach z tego okresu Skarga skupiła się na historycznym kontekście ideowym, w jakim
rodził się polski pozytywizm, analizowała jego uwikłania w problematykę narodową i
1
historiozoficzną, wydobywała jego specyficzne cechy. Przy okazji tych badań zaprezentowała
w pracy zbiorowej Filozofia w Polsce. Słownik pisarzy (1971) sylwetki ideowe całej galerii
ważnych dla polskiej kultury postaci. Naturalnym kolejnym krokiem naukowych poszukiwań
było cofnięcie się do źródeł i podjęcie studiów nad filozofią ojca pozytywizmu, Augusta
Comte’a. Po badaniach nad filozofią Comte’a przyszła jeszcze kolej na historyczną i
filozoficzną analizę sporów, jakie wybuchły wśród francuskich uczniów po śmierci mistrza;
publikacja jej wyników była na gruncie polskim zupełną nowością.
Drugi etap badań niejako organicznie wyrósł z pierwszego – składają się nań prace dotyczące
innych jeszcze niż pozytywizm nurtów francuskiej filozofii XIX wieku. W tym obszarze
problemowym Skarga zwróciła szczególną uwagę na twórczość Claude’a Bernarda i Ernesta
Renana, następnie przeprowadziła dogłębną analizę różnych odmian francuskiego
spirytualizmu wywodzącego się od Maine de Birana, oraz eklektyzmu, neokrytycyzmu,
filozofii refleksyjnej i filozofii religijnej, by wreszcie dotrzeć do filozofii Henri Bergsona,
która na dłużej stała się jej wyróżnionym tematem badawczym. Ważnym, obok własnych prac
Skargi, owocem tych badań była publikacja fundamentalnej antologii tekstów z filozofii
francuskiej XIX wieku. Prace z tego kręgu problemowego zaznajamiały czytelnika polskiego
z nieznanymi dotąd u nas postaciami i nurtami filozoficznymi. W obu pierwszych etapach
swojej twórczości Skarga występowała przede wszystkim jako znakomity historyk filozofii,
dysponujący warsztatem naukowym zbliżonym do „historii idei”.
Trzeci etap twórczości i trzeci krąg problemów można scharakteryzować jako próbę
wypracowania własnego, oryginalnego stanowiska filozoficznego, wyrastającego z refleksji
nad pracą historyka filozofii. To swoista metafilozofia zwracająca się przede wszystkim ku
problematyce nurtów ideowych kształtujących daną epokę, a nazywanych przez Skargę
„formacjami intelektualnymi”, oraz ku dialektyce zmienności i trwania pewnych idei,
wyznaczającej rytm historyczności życia umysłowego każdej epoki. Formacja intelektualna to
wydobywany przez historyka idei z chaosu świadectw intelektualnych danej epoki splot
poglądów przenikniętych jakąś wspólną intencją. Splot ów nadaje epoce czy kręgowi
kulturowemu ich własny światopoglądowy i filozoficzny sens, stabilizując żywioł
historycznej zmienności dzięki temu, że staje się strukturą o względnej trwałości. Skarga
wyróżnia cztery warstwy formacji intelektualnej, które historyk myśli powinien uchwycić:
problematykę, warstwę kategorialno-pojęciową, reguły sensu oraz episteme jako właściwy
danej formacji schemat poznawczy, zakorzeniony w nieświadomie na ogół zakładanej
ontologii. Swą uwagę w badaniach nad formacjami zwraca Skarga przede wszystkim na
problemy przechodzenia od jednej formacji do drugiej, na kwestie antycypacji i
prekursorstwa, wyłaniania się nowości teoretycznych oraz na kwestie recepcji. Interesuje ją
też sprawa językowego kształtu problemów – język podlega historycznym przemianom, które
badacz musi konfrontować z treściową tożsamością pojęć i problemów, trwałych mimo
zmienności wyrazu. Jest zatem Skarga przeciwna redukowaniu myśli do jej językowego
kształtu i bliższa jest jej „mentalnościowa”, a nie zdaniowa forma myśli. Pośród zmienności
dyskursów daje się, zdaniem Skargi, uchwycić względna stabilność głównych kategorii,
gwarantująca występowanie w danej formacji trwałych reguł sensu, czyli modeli
racjonalności. Owa trwałość nie jest jednak absolutna: miejsce jednej formacji zajmuje inna,
bo żadna z nich – wbrew skrajnemu stanowisku Foucaulta – nie trwa w całkowitej izolacji od
innych; zmiany struktury intelektualnej mogą być rewolucyjne, ale pod ich powierzchnią
dokonuje się ciągła ewolucja. Dlatego historyzm nie może oznaczać mgławicy rozproszonych
stanowisk, wydanych na łup bezsensownej zmienności; musi mieć granice w upartym
powracaniu, choć pod zmienną postacią, do najważniejszych dla człowieka pytań – a pytania
te to wszak pytania metafizyczne. Prace Skargi należące do tego obszaru badawczego to
2
przede wszystkim książki Przeszłość i interpretacje. Z warsztatu historyka filozofii (1987) i
Granice historyczności (1989) oraz projekt i redakcja naukowa pięciotomowego,
fundamentalnego Przewodnika po literaturze filozoficznej XX wieku (1994–97), nagrodzonego
nagrodą „Literatury na Świecie”.
Wyrazem czwartego kręgu problemowego, na którym skupia się uwaga Skargi od lat
osiemdziesiątych i dziewiędziesiątych XX wieku, są jej prace o tematyce metafizycznej. Przy
czym nie jest to bynajmniej metafizyka klasyczna: Skarga podnosi największe problemy
metafizyki, takie jak sens bytu, pochodzenie zła, miejsce ludzkiego podmiotu w świecie,
prawomocność transcendencji – wychodząc od projektów takich współczesnych myślicieli jak
Heidegger, Lévinas czy Derrida i konfrontując je z rozwiązaniami wielkich myślicieli
przeszłości, takich jak Platon, Arystoteles, Pseudo-Dionizy czy Leibniz. Nie jest to więc tylko
historyczno-filozoficzna interpretacja stanowisk cudzych, ale próba wypracowania własnego
podejścia do najważniejszych pytań filozofii, próba uwzględniająca wszelkie przeprowadzone
dotąd krytyki metafizyki, od
krytyki kantowskiej, poprzez scjentystyczną, aż po
postmodernistyczną. Przy okazji niejako, poprzez swoje studia nad wymienionymi
myślicielami współczesnymi, Skarga przybliżyła polskiemu czytelnikowi problemy tkwiące
w centrum współczesnych filozoficznych dyskusji na świecie (obok Tischnera i
Jędraszewskiego była np. pierwszym propagatorem filozofii Lévinasa w Polsce). Refleksja
metafizyczna Skargi ma charakter swoiście dialektyczny: przepojona jest świadomością braku
ostatecznie zadowalających odpowiedzi na najważniejsze dla człowieka pytania,
świadomością nieustannej gry tożsamości i różnicy (przedmiotu pytania i podmiotu
pytającego), wymogiem współtrwania przez filozofa z tym stanem napięcia badanego
problemu, bo ostateczne opowiedzenie się za jakimś ekstremalnym rozwiązaniem zawsze
kończy się ideologiczną klęską filozofii. Stanowisko filozoficzne Skargi cechuje się
otwartością zarówno na pytania stawiane przez wielkich klasyków, jak i przez myślicieli
współczesnych, a metoda prowadzenia przez nią dyskusji z nimi zbliżona jest do metod
fenomenologii i hermeneutyki.
Piątym kręgiem problemowym, trwale obecnym w jej refleksji, a uprawianym zwłaszcza w
ostatnich latach jej życia, jest refleksja o charakterze moralnym i obywatelskim. Znajduje ona
wyraz w esejach publikowanych na łamach czasopism kulturalnych i gazet codziennych oraz
w licznych wystąpieniach publicznych. Wybrane fragmenty tej eseistyki znalazły się w
książce Człowiek to nie jest piękne zwierzę (2007). Eseje Skargi, przeniknięte duchem
moralnego posłannictwa na rzecz jakości życia społecznego i politycznego w kraju, malują
raczej w czarnych kolorach współczesną rzeczywistość społeczną. Szczególną troskę autorki
budzą przyczyny „zamilknięcia inteligencji”, ale właśnie to, że ta troska znajduje wyraz
publiczny, przypomina tejże inteligencji o jej społecznej misji. Analizując takie kategorie,
niezbędne do właściwego funkcjonowania organizmu społecznego, jak sprawiedliwość,
wolność, godność, honor, wierność, odpowiedzialność, poczucie obywatelskie, odwołuje się
Skarga do wzorców antycznych, wykazując, że trwanie przy fundamentalnych wartościach
kultury europejskiej może być jednak ratunkiem dla naszych marnych czasów.
Barbara Skarga poprzez swoją działalność seminaryjną, a w ostatnich latach również
wykładową, oddziałała inspirująco na sporą grupę aktywnych dzisiaj filozofów, a jej dzieła,
niezależnie od obszaru, do którego należą, wyznaczyły dla polskich badaczy najwyższe
standardy naukowe w zakresie filozofii oraz zainicjowały nowe kierunki badań.
„Przegląd filozoficzno-literacki”
[link do strony:
3
http://www.pfl.uw.edu.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=210&Itemid=43]
poświęcił Barbarze Skardze osobny numer, 2-3 (20) / 2008.
Jacek Migasiński
4