Egzamin z prawa cywilnego, 1 czerwca 2015 r. Kazus I. Jan i

Egzamin z prawa cywilnego, 1 czerwca 2015 r.
Kazus I.
Jan i Małgorzata byli małżeństwem. Matka Jana, Patrycja sporządziła testament notarialny. Przy jego
sporządzeniu byli obecni: siedemnastoletni wnuk, Damian i dwudziestoletnia wnuczka, Alina. W
testamencie Patrycja powołała do spadku w częściach równych Jana, Małgorzatę i Alinę zaznaczając,
że chce w ten sposób wynagrodzić Alinie ofiarną opiekę w ostatnich miesiącach. Wszyscy
spadkobiercy byli obecni przy śmierci Patrycji. Tego samego dnia Alina pokazała Janowi i Małgorzacie
wypis aktu notarialnego obejmującego testament Patrycji. Żaden ze spadkobierców nie złożył
oświadczenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku. Siedem miesięcy później uzyskali oni notarialne
poświadczenie dziedziczenia, które zostało zarejestrowane. Na podstawie tego dokumentu
spadkobiercy zostali wpisani w miejsce Patrycji w księdze wieczystej nieruchomości gruntowej jako
współwłaściciele w częściach ułamkowych (kilka lat wcześniej Patrycja kupiła ową nieruchomość po
okazyjnej cenie od całkowicie ubezwłasnowolnionego Henryka). Następnie Jan bez zgody Małgorzaty
sprzedał w formie aktu notarialnego swój udział w spadku po Patrycji Tadeuszowi. Dzień później
Tadeusz wziął u Grażyny nieoprocentowaną pożyczkę 200 000 zł i ustanowił na zabezpieczenie
wierzytelności o zwrot pożyczki hipotekę na udziale we współwłasności wspomnianej nieruchomości.
Oświadczenie o ustanowieniu hipoteki zostało złożone w formie aktu notarialnego. Na podstawie
wniosków złożonych tego samego dnia został ujawniony w księdze wieczystej jako współwłaściciel
Tadeusz i wpisana została hipoteka na rzecz Grażyny.
Czy Grażyna będzie mogła uzyskać zaspokojenie z przedmiotu hipoteki?
Rozwiązanie
Odpowiedź na pytanie o możliwość uzyskania zaspokojenia przez Grażynę z udziału we
współwłasności nieruchomości zależy od tego, czy hipoteka powstała.
Ustanowienie hipoteki na udziale we współwłasności nieruchomości wymaga zawarcia
umowy między współwłaścicielem a wierzycielem hipotecznym (art. 155 § 1 w zw. z art. 245 § 1 k.c.) i
wpisu w księdze wieczystej (art. 67 u.k.w.h.). Dla oświadczenia woli współwłaściciela wymagane jest
zachowanie formy aktu notarialnego, oświadczenie wierzyciela może być złożone w dowolnej formie,
także w sposób dorozumiany (art. 245 § 2 zd. 2 k.c.). W kazusie przesłanki te zostały spełnione.
Tadeusz złożył oświadczenie o ustanowieniu hipoteki w formie aktu notarialnego, a Grażyna została
jako wierzyciel hipoteczny wpisana w księdze wieczystej.
Wobec spełnienia wspominanych przesłanek powstanie hipoteki zależało od tego, czy
Tadeusz mógł w ten sposób rozporządzić udziałem we współwłasności nieruchomości. W celu
zbadania tej okoliczności należy przeanalizować konsekwencje zdarzeń prawnych opisanych kazusie
w odniesieniu do własności nieruchomości, w której udział miał być obciążony hipoteką.
Chronologicznie pierwszym zdarzeniem prawnym jest umowa sprzedaży nieruchomości
zawarta między Henrykiem a Patrycją. Henryk był całkowicie ubezwłasnowolniony. Nie miał zatem
zdolności do czynności prawnych (art. 12 k.c.). Umowa sprzedaży była więc nieważna (art. 14 § 1 k.c.)
i nie mogła przenieść własności na Patrycję. Wpis Patrycji w księdze wieczystej jako właściciela
pociągnął za sobą jedynie niezgodność między stanem prawnym ujawnionym w księdze wieczystej a
rzeczywistym stanem prawnym.
Z chwilą śmierci Patrycji jej prawa i obwiązki majątkowe przeszły na spadkobierców (art. 922,
924 i 925 k.c.). Do spadku zostali powołani na podstawie testamentu notarialnego (art. 950 k.c.) Jan
Małgorzata i Alina w częściach równych. Niezdolność bezwzględna Damiana (art. 956 pkt 1 k.c.)
i względna Anny (art. 957 § 1 k.c.) do bycia świadkiem testamentu nie mogła mieć wpływu na
ważność testamentu Patrycji, ponieważ forma testamentu notarialnego nie obejmuje udziału
świadków. Spadek nabyli zatem Jan, Małgorzata i Alina.
Spadek nie obejmował własności nieruchomości kupionej od Henryka. Spadkobiercy – mimo
wpisu w księdze wieczystej Patrycji – nie nabyli także tego prawa na podstawie przepisów o rękojmi
wiary publicznej ksiąg wieczystych (art. 5 i n. u.k.w.h.), ponieważ chroni ona jedynie nabycie w
drodze czynności prawnej pod tytułem szczególnym. Dziedziczenie nie jest nabyciem w drodze
czynności prawnej i stanowi przykład sukcesji uniwersalnej.
Na tytuł powołania spadkobiercy testamentowego składa się śmierć spadkodawcy i korzystny
da niego testament. Wszyscy spadkobiercy byli obecni przy śmierci Patrycji. Alina znała teść
testamentu Patrycji już wczśniej, a pozostałym spadkobiercom okazała w dniu śmierci
spadkodawczyni wypis aktu notarialnego obejmującego testament Patrycji. Wszyscy spadkobiercy
dowiedzieli się zatem o tytule powołania w dniu śmierci Patrycji. Brak w ciągu sześciu miesięcy
oświadczenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku jest równoznaczny z przyjęciem przez nich spadku
wprost (art. 1015 § 2 zd. 1 k.c.).
Jan i Małgorzata byli małżeństwem. Wobec braku informacji wskazujących na inny małżeński
ustrój majątkowy należy przyjąć, że pozostawali we wspólności ustawowej (art. 31 § 1 k.c.). Udziały w
spadku po Patrycji – wobec braku innej dyspozycji spadkodawczyni – weszły w skład ich majątków
osobistych (art. 33 pkt 2 k.r.o.).
Wpis spadkobierców w księdze wieczystej jako współwłaścicieli w częściach ułamkowych miał
jedynie takie znaczenie, że nadal stan prawny nieruchomości ujawniony w księdze wieczystej był
niezgodny z rzeczywistym stanem prawnym.
Jan mógł zbyć swój udział w spadku, ponieważ nastąpiło już przyjęcie spadku (art. 1051 zd. 2
k.c.). Ponieważ udział należał do jego majątku osobistego niewątpliwie mógł to uczynić bez zgody
Małgorzaty (art. 37 k.r.o. nie znajduje tutaj zastosowania). Zachowano także wymaganą formę aktu
notarialnego (art. 1052 § 3 zd. 1 k.c.). Umowa sprzedaży udziału w spadku była zatem ważna i
przeniosła ów udział na Tadeusza.
Wprawdzie Jan był wpisany w księdze wieczystej nieruchomości jako współwłaściciel, jednak
Tadeusz nie nabył udziału we współwłasności nieruchomości na podstawie przepisów o rękojmi wiary
publicznej ksiąg wieczystych (art. 5 i n. u.k.w.h.), ponieważ rękojmia nie chroni nabycia pod tytułem
ogólnym. Nabycie udziału spadku następuje wprawdzie w drodze czynności prawnej, ale ma
charakter sukcesji uniwersalnej.
Tadeusz nie był zatem w chwili zawarcia umowy o ustanowienie hipoteki współwłaścicielem
nieruchomości i nie był uprawniony do rozporządzania udziałem. Nie był wówczas również wpisany w
księdze wieczystej jako współwłaściciel (został wpisany równocześnie z wpisem hipoteki – art. 34
u.k.w.h.), co wyklucza nabycie przez Grażynę hipoteki na podstawie przepisów o rękojmi wiary
publicznej ksiąg wieczystych (a contrario z art. 5 u.k.w.h.).
Odpowiedź: Grażyna nie będzie mogła uzyskać zaspokojenia z przedmiotu hipoteki.