Koncepcja badania nt. zagranicznych migracji zarobkowych w

Projekt współfinansowany
przez Unię Europejską w ramach
Europejskiego Funduszu Społecznego
BADANIE POTRZEB PODLASKIEGO RYNKU PRACY
projekt realizowany w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki
współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Koncepcja badania nt. zagranicznych migracji
zarobkowych w województwie podlaskim
Spis treści
1. KONTEKST BADANIA ....................................................................................................................... 2
2. CEL BADANIA .................................................................................................................................. 7
3. ZAKRES BADANIA ............................................................................................................................ 9
4. METODY I NARZĘDZIA BADAWCZE ................................................................................................ 10
2
1. Kontekst badania
Zagraniczne migracje zarobkowe są jedną z form migracji przestrzennych zasobów
pracy. Migracje przestrzenne mogą mieć bowiem charakter zewnętrzny (poza granice kraju) i
wewnętrzny (w granicach jego obszaru).
Generalnie każda mobilność przestrzenna, czyli migracje, jest jedną z form inwestycji
w kapitał ludzki. Mimo rozległego dorobku badawczego w tej dziedzinie, do chwili obecnej
brak jest jednolitej teorii migracji siły roboczej, będącej w zadowalającym stopniu pełnić
funkcję wyjaśniającą, funkcję decyzyjną i funkcję optymalizacji uwarunkowań. Z
dotychczasowego stanu wiedzy wynika jednak (między innymi), że podstawową
ekonomiczną przesłanką migracji ludności jest zróżnicowanie dochodów z pracy oraz
poziomu zaspokojenia potrzeb ekonomicznych i społecznych. Będąca jej częścią mobilność
przestrzenna zasobów pracy uwarunkowana jest najsilniej, stając się czynnikiem
przyciągającym - pull factor, perspektywą uzyskania w nowym miejscu zamieszkania
korzystniejszych warunków pracy rozumianych jako łatwiejsze uzyskanie miejsca pracy,
wyższe wynagrodzenie, mniejsza jej uciążliwość, większa łatwość uruchomienia własnej
firmy, w porównaniu do sytuacji w dotychczasowym miejscu zamieszkania. Okoliczności te,
jeśli realnie istnieją, stwarzają możliwość poprawy warunków życia, traktowanych jako
odrębny
czynnik
stymulujący
migracje.
Mobilność
przestrzenna
zasobów
pracy
zdeterminowana jest również siłą czynników wypychających (push factors) z miejsca
zamieszkania, takich jak np. brak możliwości świadczenia pracy w ogóle, lub na miejscach
pracy
zaspokajających
aspiracje
zawodowe.
Innymi
ważnymi
motywami
decyzji
migracyjnych są uwarunkowania rodzinne oraz dążenie do podniesienia poziomu
wykształcenia (czynnik edukacyjny).
Emigracja zarobkowa, a więc dobrowolne opuszczenie kraju ojczystego w celu
podjęcia pracy zarobkowej, istniała zawsze, a obserwowane obecnie pogłębianie się procesów
globalizacji gospodarki oraz stopniowe zmniejszanie różnego charakteru barier powoduje, że
w dającej się przewidzieć przyszłości będzie miała miejsce nadal. Rozwój współczesnych
stosunków gospodarczych, społecznych, politycznych, zmniejszanie lub wręcz zanikanie
barier komunikacyjnych i informacyjnych oraz wiele jeszcze innych czynników sprawia, że
emigracja zarobkowa powinna być traktowana jako zjawisko normalne, trwały element
powiększających swe obszary rynków pracy. Także ruchy migracyjne, które obejmują Polskę
i jej poszczególne regiony, stanowią zjawisko o znaczącej skali, na co wpływ mają: istniejące
zaszłości migracyjne (liczna i rozproszona diaspora), położenie geograficzne (na szlaku
3
tranzytowym Wschód-Zachód), sytuacja demograficzna (duża liczba mobilnych zasobów
pracy) i konsekwencje integracji europejskiej.
Ze względu na czas trwania można mówić o emigracji zarobkowej stałej, kiedy wiąże
się ona z decyzją opuszczenia kraju ojczystego na zawsze oraz emigracji okresowej
(sezonowej) dokonywanej w doraźnych celach zarobkowych.
Podkreśla się, iż emigracja czasowa jest korzystniejsza dla gospodarki kraju
macierzystego, niż emigracja stała. Obie jednak związane są z jednoczesnym występowaniem
zarówno korzyści jak i strat. Korzyści i straty rozważać można z makroekonomicznego
punktu widzenia - gospodarki i rynku pracy (szczególnie regionalnego) oraz z punktu
widzenia mikro - jednostki, podejmującej taką decyzję. Dokonując tego typu zestawień
zdawać sobie należy sprawę, iż następuje wzajemne przenikanie się obu aspektów – korzyści
indywidualne stają się często korzyściami społecznymi, to samo dzieje się ze stratami.
Badacze problemu dość precyzyjnie wskazali zarówno korzyści, jak i straty wiążące
się z okresową emigracją zarobkową. Do strat o charakterze ponadjednostkowym (dla
gospodarki i rynku pracy) w przypadku państwa, z którego następuje odpływ siły roboczej,
zalicza się zazwyczaj: straty w zasobach ludzkich, zaburzenia w ruchu naturalnym ludności,
utratę nakładów ponoszonych na kształcenie, zjawisko drenażu mózgów (brain-drain) oraz
tworzenie się niedoborów siły roboczej o określonych kwalifikacjach, prowadzące do
nierównowagi na niektórych przekrojach lokalnych (regionalnych) rynków pracy.
Korzyści gospodarcze to przede wszystkim zmniejszenie nierównowagi na rynku
pracy, odciążenie finansów publicznych na skutek niewypłacania zasiłków socjalnych,
zasiłków dla bezrobotnych i innych świadczeń, transfer kapitału a w konsekwencji wzrost
popytu inwestycyjnego i konsumpcyjnego po uruchomieniu środków finansowych
zarobionych za granicą, wspomaganie procesów rozwoju i restrukturyzacji gospodarki,
ułatwienia w sferze handlu i usług, przepływ doświadczeń z zakresu techniki i organizacji
pracy.
Do korzyści indywidualnych zalicza się przede wszystkim: materialne (poprawa
sytuacji materialnej swojej i rodziny), umożliwiające pełniejsze zaspokojenie potrzeb
elementarnych i wyższych, poznanie innego kraju, innej kultury, sposobów życia, obyczajów,
poszerzenie światopoglądu, zdobycie nowych umiejętności praktycznych, opanowanie
(poprawa) znajomości języka obcego, poznanie innych układów społecznych i organizacji
pracy, sprawdzenie się w innych warunkach pracy i bytu, zwiększenie szans awansu po
powrocie do kraju, podniesienie prestiżu w swoim środowisku, zapoznanie się z nowymi
4
technikami i technologiami wytwarzania, umożliwiające wykorzystanie zdobytej wiedzy w
kraju.
Do strat indywidualnych zalicza się zazwyczaj: konieczność poniesienia kosztów
związanych z wyjazdem, urazy psychiczne wynikające z rozłąki z rodziną (szczególnie w
przypadku wyjazdów dłuższych), czasem rozpad rodziny, urazy wynikające ze złego
traktowania przez pracodawców lub/i współpracowników, uszczerbek zdrowia wskutek
podejmowania prac uciążliwych, w przedłużonym wymiarze czasu pracy, niedogodności i
ryzyko wynikające z podejmowania pracy nielegalnej (brak ubezpieczenia, konieczność
ukrywania się przed policją) oraz długookresowe skutki stresów wywołanych poczuciem
bariery językowej, obyczajowej, kulturowej i trudnościami z adaptacją w nowym środowisku.
Decyzja o okresowej emigracji zarobkowej jest podejmowana zawsze w wyniku
indywidualnych rachunków zawierających spodziewane nakłady i korzyści. Jej nasilenie
warunkuje wiele czynników. Są one dobrze opisane w literaturze przedmiotu, przedstawmy
zatem jedynie ich bardzo syntetyczne zestawienie (tabela 1).
Tabela 1. Czynniki warunkujące zagraniczne migracje zarobkowe z państwa P do państwa X
PAŃSTWO P
PAŃSTWO X
1. Czynniki umożliwiające (dopuszczające) migracje zarobkowe
Możliwość wyjazdu do państwa X
Możliwość przyjazdu i pracy w państwie X
2. Czynniki determinujące emigrację zarobkową
Wypychające
Przyciągające
2a. Czynniki podstawowe (warunkujące)
Niskie płace
Wysoka siła nabywcza w państwie P płacy
otrzymywanej w państwie X
Niskie dodatkowe koszty wiążące się z migracją
2b. Czynniki komplementarne (wspomagające)
Nadwyżka podaży pracy na rynku pracy
Nadwyżka popytu na pracę na rynku pracy
Źle funkcjonujący rynek pracy
Dobrze funkcjonujący rynek pracy
Występowanie pozapłacowych i pozaekonomicznych korzyści z tytułu pracy mieszkańca państwa P w
państwie X
Występowanie więzi narodowościowych, kulturowych, religijnych, językowych oraz powiązań
rodzinnych i innych związków zachodzących mieszkańcami państw P i X
Źródło: Na podstawie: R. Jończy Migracje zarobkowe ludności autochtonicznej z województwa opolskiego,
Uniwersytet Opolski, Opole 2003.
W Polsce nie istnieją ograniczenia prawne procesu emigracji zasobów pracy. Jest to w
pełni zgodne z zapisami traktatów określających funkcjonowanie Unii Europejskiej, w
ramach których założono istnienie pełnej mobilności pracowników na terytorium całej
5
Wspólnoty. Należy przy tym wyraźnie podkreślić, iż jakkolwiek swoboda przepływu osób (w
tym pracowników) jest fundamentem Wspólnoty Europejskiej, to – zgodnie z założeniami –
jest przywilejem a nie przymusem, a jej rzeczywista skala powinna wynikać z potrzeb
pracowników. W istocie każdy powinien mieć możliwość zatrudnienia w swoim własnym
kraju1.
Po akcesji do Unii Europejskiej zaobserwować można było wysoką skłonność do
stałej i okresowej emigracji zarobkowej wśród Polaków, szczególnie osób młodych. Zjawisko
to było dość naturalne, jako będące reakcja na uzyskanie swobody podejmowania
zatrudnienia w warunkach wyraźnie dostrzegalnej odmiennej wysokości wygrodzeń za pracę
w Polsce i w wysoko rozwiniętych krajach UE. Wpływ na to miały niewątpliwie
udogodnienia wiążące się z rozwojem transportu lotniczego, zapewniającego możliwość
migracji wahadłowych - weekendowych. W przyszłości można oczekiwać stopniowego
obniżania skłonności obywateli polskich do emigracji zarobkowej. Skłonność ta będzie
zmniejszała się proporcjonalnie do aprecjacji waluty krajowej (złotego) w stosunku do walut
obcych. Wzrost produktywności pracy połączony z porównywalnym wzrostem jej
opłacalności powinien obniżyć skłonność do emigracji zarobkowej, której główne motywy
mają charakter materialny. Dotyczyć to będzie przede wszystkim migracji stałej, której koszty
są wysokie, a konsekwencje długofalowe.
Nieco inaczej rzecz się będzie zapewne miała z okresową emigracją zarobkową. Tę
podejmować będą osoby, które w procesie podejmowania decyzji mniejszą wagę przywiązują
do wysokości dochodu z pracy, a większą - do rodzaju i miejsca świadczenia pracy oraz
samego faktu jej posiadania. Dotyczyć będzie zatem osób szczególnie zagrożonych
bezrobociem strukturalnym. W krajach wysoko rozwiniętych do grupy takiej zalicza się na
ogół młodzież, która - jak wykazują badania - stanowi grupę najbardziej mobilną
przestrzennie, z reguły ma trudności z podjęciem pracy stałej, a która jednocześnie pragnie
poznać warunki pracy w innych krajach, nabrać tam doświadczeń zawodowych, wzbogacić
znajomość języka obcego, zaspokoić potrzebę poznawania nowych miejsc i ma wiele innych
motywów do emigracji czasowej. Drugą grupą, co do której można przypuszczać, iż skłaniać
się będzie do okresowej migracji zarobkowej to pracownicy o niskich kwalifikacjach typu
uniwersalnego, predestynujących ich do wykonywania prac prostych. Popyt na tego typu
pracowników w Polsce jest już obecnie niewielki, a w przyszłości może być po części
zaspokajany przez pracę imigrantów.
W przyszłości na polskim rynku pracy może pogłębić się zjawisko, które obecnie
1
W. Molle, Ekonomika integracji europejskiej, Fundacja Gospodarcza „Solidarność”, Gdańsk 1995.
6
jeszcze nie występuje w znaczącej skali, a mianowicie drenażu wysoko kwalifikowanej kadry,
którą atrakcyjne oferty pracy na rynku pracy wspólnej Europy mogą skłaniać do podjęcia
decyzji o wyjeździe. Dla uniknięcia drenażu kadry wysoko kwalifikowanej należy w zatem
zwrócić baczną uwagę na kwestie wyrównywania warunków świadczenia i wynagradzania
pracy w Polsce z obserwowanymi w wysoko rozwiniętych krajach Unii. Należy jednak
wyraźnie podkreślić, iż rozwiązania mające na celu uniknięcie zjawiska brain drain nie
powinny mieć charakteru prawnego. W tym przypadku należałoby sięgnąć do działań o
charakterze instytucjonalnym, takich jak np. tworzenie kadrom wykwalifikowanym
możliwości rozwoju zawodowego w kraju.
Potrzeba pełnego rozpoznania zjawisk migracyjnych jako podstawy dla skutecznych
działań na rzecz wsparcia osób pozostających bez zatrudnienia na krajowym i regionalnych
rynkach pracy jest bezsporna. Chodzi przede wszystkim o to, by ewentualne podejmowanie
przez nich zatrudnienia za granicą miało charakter dobrowolny a nie przymusowy i nie
przybierało skali masowej. Rozpoznanie to jest możliwe w drodze wykorzystania danych i
informacji pochodzących ze statystyki publicznej oraz specjalnych badań, przeprowadzanych
za pomocą różnych technik i narzędzi w obszarze całego kraju oraz poszczególnych jego
obszarów.
Podstawowym źródłem umożliwiającym analizę skali migracji zarobkowych oraz
zamian zachodzących w procesach migracyjnych w długich okresach są wyniki Narodowego
Spisu Powszechnego (NSP). Dostarczają one informacji dotyczących skali, kierunków, czasu
trwania i motywów zagranicznych migracji okresowych, co pozwala na pełną identyfikację
zjawiska zewnętrznych migracji zarobkowych, tak w skali całego kraju, jak i poszczególnych
jego regionów. Poważną jednak wadą danych pochodzących z NSP jest jednak ich rzadkość
(spisy powszechne powinny być prowadzone co dziesięć lat, w Polsce między NSP w 1988 r.
a NSP w 2002 r. minęło lat czternaście), co powoduje, iż pozwalają one jedynie na pewnego
rodzaju fotografię stanu zjawiska w jednym momencie czasowym oraz analizę dynamiki
zmian w długim okresie.
Dane NSP służą również do szacowania rozmiarów emigracji czasowej, co jest
przedmiotem cyklicznych działań Głównego Urzędu Statystycznego (GUS). GUS dokonuje
od dwóch lat próby szacunków rozmiarów i kierunków emigracji zagranicznych Polaków,
czyli liczby emigrantów z Polski przebywających czasowo powyżej 3 miesięcy (do 2006 r.–
powyżej 2 miesięcy) za granicą. Szacunek ten określa tzw. zasoby imigracyjne w
poszczególnych krajach unijnych, tj. liczbę Polaków, którzy przebywali czasowo w tych
krajach w końcu roku badanego okresu. W październiku 2007 r. przedstawiony został
7
pierwszy szacunek uwzględniający lata 2004-2006, w lipcu 2008 r. - drugi dla okresu 20042007. Przy ich opracowaniu wykorzystano (obok wyników NSP) następujące źródła krajowe i
zagraniczne2:
Wyniki Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL), które pokazują trend i
główne kierunki emigracji. Z wyników badania nie można korzystać niestety wprost,
ponieważ nie odzwierciedla ono w pełni skali zjawiska (próba gospodarstw
domowych objętych badaniem jest zbyt mała do badania migracji zagranicznych,
ponadto badanie BAEL nie obejmuje wszystkich grup migrantów, np.: osób, które
wyemigrowały z całymi rodzinami, emigrantów - osób tworzących jednoosobowe
gospodarstwa domowe - zamieszkałych samodzielnie itp. Tym niemniej wyniki tego
badania stanowią podstawowe źródło danych o polskich emigrantach;
Badanie ludności nieobecnej w związku z wyjazdem na pobyt czasowy za granicę –
przeprowadzane przez GUS według stanu z 31 grudnia każdego roku. Badanie
obejmuje wyłącznie te osoby, które formalnie – w miejscu swojego zamieszkania lub
przebywania zgłosiły swój wyjazd na pobyt czasowy za granicę. Badania te nie
odzwierciedlają skali zjawiska, ale dobrze obrazują trendy i strukturę emigracji
według krajów emigracji;
Dane Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej o liczbie zezwoleń wydanych Polakom
na pracę w poszczególnych krajach.
źródła zagraniczne - źródła administracyjne, rejestry oraz statystykę lustrzaną
(głównie Niemcy). Są to np. dane o liczbie osób zarejestrowanych w Worker
Registration Scheme (WRS) oraz dane o liczbie osób posiadających numer
ubezpieczenia (National Insurance Number), stron urzędów statystycznych krajów
prezentujących dane o emigracji (Norwegia, Dania).
Podkreśla się, iż wobec bardzo różnorodnych źródeł danych – zarówno
administracyjnych jak i statystycznych – dostarczających bardzo różnych informacji,
ustalenie rzeczywistych rozmiarów emigracji jest niezwykle trudne. Jeszcze trudniejsze jest
niewątpliwie kompleksowe rozpoznanie skali, zakresu i struktury zbiorowości emigrantów
zarobkowych, zwłaszcza w odniesieniu do poszczególnych regionów kraju.
2. Cel badania
Niewielki zakres informacji i danych zastanych pochodzących ze statystyki publicznej
2
Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Demograficznych, Informacja o rozmiarach i
kierunkach emigracji z Polski w latach 2004 – 2007, Materiał na konferencję prasową w dniu 25 lipca 2008 r. ,
http://www.stat.gov.pl/gus/45_3583_PLK_HTML.htm.
8
nie pozwala na kompleksowe rozpoznanie zjawiska migracji zarobkowych w kraju i w
poszczególnych jego regionach, w tym w województwie podlaskim. Wymaga to podjęcia
specjalnego badania im poświeconych w ramach projektu BADANIE POTRZEB
PODLASKIEGO RYNKU PRACY.
Celem głównym badania jest identyfikacja skali, struktury społeczno-zawodowej
motywów i skutków zagranicznych migracji zarobkowych w województwie podlaskim.
Osiągnięcie tego celu wymaga:
Analizy i oceny skali i kierunków dotychczasowej (rzeczywistej) emigracji
zarobkowych mieszkańców województwa;
Identyfikacji podstawowych czynników determinujących decyzje o emigracji
zarobkowej mieszkańców województwa;
Rozpoznania sposobów poszukiwania zatrudnienia za granicą mieszkańców
województwa;
Identyfikacji kosztów i korzyści emigracji zarobkowej dla migrantów z województwa
podlaskiego;
Analizy i oceny skłonności do planowanej (potencjalnej) emigracji zarobkowych
mieszkańców województwa;
Analizy cech społeczno-zawodowych rzeczywistych i potencjalnych emigrantów
zarobkowych w województwie;
Rozpoznania warunków świadczenia pracy za granicą przez mieszkańców
województwa;
Analizy ocen warunków świadczenia pracy w Polsce i za granicą przez rzeczywistych
i potencjalnych emigrantów zarobkowych;
Rozpoznania zakresu wykorzystywania różnych form pomocy społecznej przez
rzeczywistych emigrantów zarobkowych za granicą;
Poznania ścieżki karier zawodowych emigrantów za granicą;
Analizy wpływu emigracji zarobkowej na ścieżkę kariery zawodowej w Polsce.
Wyniki badań pozwolą na osiągniecie następujących celów szczegółowych:
Ustalenie skali rzeczywistej i potencjalnej (przewidywanej w okresie 12 miesięcy)
skali emigracji zarobkowej z województwa podlaskiego i upowszechnienie wiedzy w
tym obszarze;
Rozpoznanie struktury demograficznej i społeczno-zawodowej rzeczywistych i
potencjalnych emigrantów zarobkowych z województwa podlaskiego;
9
Sformułowanie wniosków i rekomendacji dotyczących polityki migracyjnej w
województwie podlaskim;
Stworzenie podmiotom polityki na rynku pracy merytorycznych podstaw do realizacji
działań na rzecz ułatwiania powrotu emigrantom zarobkowym oraz ograniczania
emigracji zarobkowej wybranych kategorii regionalnych zasobów pracy, zwłaszcza
kadr kwalifikowanych, niezbędnych z punktu widzenia rozwoju społecznogospodarczego województwa podlaskiego;
Przedstawienie specjalnych rozwiązań w obszarze wsparcia osób pozostających bez
zatrudnienia na rynku pracy województwa podlaskiego, alternatywnych dla
podejmowania przez nich emigracji zarobkowej.
3. Zakres badania
Badanie zagranicznych migracji zarobkowych w województwie podlaskim podjęte w
ramach projektu BADANIE POTRZEB PODLASKIEGO RYNKU PRACY przeprowadzone
zostanie na próbie losowej ok. 500 mieszkańców województwa. Wyniki badania powinny
pozwolić na względnie precyzyjne określenie motywacji decyzji migracyjnych trzech
kategorii osób:
1. pracujących za granicą obecnie, przebywających chwilowo w kraju; jeżeli w
momencie badania nie będzie kontaktu z osobą przebywającą na emigracji
zarobkowej, przyjmujemy, że respondentem może być osoba, która jednocześnie
spełnia trzy warunki:
jest
spokrewniona
z
osobą
przebywającą
na
emigracji
zarobkowej
(pokrewieństwo należy rozpatrywać w następujących relacjach: syn, córka,
matka, ojciec, mąż, żona, w przypadku dzieci należy uwzględniać osoby
pełnoletnie),
w Polsce tworzy z osobą przebywającą na emigracji zarobkowej wspólne
gospodarstwo domowe,
utrzymuje ścisły kontakt z osobą przebywającą na emigracji zarobkowej
(ścisły kontakt oznacza porozumiewanie się respondenta z osobą przebywającą
za granicą przynajmniej raz w tygodniu za pomocą e-maili, SMS-ów, rozmów
telefonicznych, skypa.
2. przebywających obecnie w kraju, a pracujących za granicą w ciągu ostatnich
kilku lat,
3. przebywających obecnie w kraju, ale noszących się z zamiarem podjęcia pracy
10
zarobkowej za granicą w ciągu najbliższych 12 miesięcy.
Podział ten jest istotny, albowiem każda z tych subpopulacji objęta zostanie
odmiennym rodzajem pytań i - następnie – analiz badawczych.
Ponieważ emigracje zarobkowe dotyczą w znakomitej większości osób w wieku
produkcyjnym, a - jak wskazują badania dotychczasowe - skłonność do ich podejmowania w
najstarszej grupie wieku produkcyjnego jest znikoma, dla uzyskania w pełni wiarygodnego
wyniku badania empirycznego, zdecydowano się na objęcie badaniem mieszkańców
województwa podlaskiego będących w wieku 18-60 lat.
4. Metody i narzędzia badawcze
Przewiduje się przeprowadzenie badania empirycznego przy pomocy techniki
wywiadów kwestionariuszowych. Liczebność zbiorowości ludności w wieku 18-60 lat w
województwie podlaskim powoduje, iż nie jest technicznie możliwe badaniem pełnym
(wyczerpującym). Zdecydowano się zatem na badanie częściowe, oparte na próbie
wylosowanej ze zbioru gospodarstw domowych w województwie.
Badanie będzie miało charakter reprezentatywny statystycznie, ponieważ będzie
badaniem opartym na próbie losowo-warstwowej. Losowanie warstwowe polega na
losowaniu próby oddzielnie z każdej części (warstw) populacji generalnej, które zostały
wydzielone przed losowaniem. Jako kryterium wydzielenia warstw przyjmuje się duży udział
ludności danej jednostki terytorialnej (miasta, gminy) podejmującej decyzję o okresowej
emigracji zarobkowej. Udział ten zostanie oszacowany na podstawie analizy danych
zastanych, która będzie przeprowadzona przed rozpoczęciem badań ankietowych.
Taki sposób doboru próby badawczej pozwoli na statystycznie uzasadnione
generalizacje z próby na uniwersum. Wybór tej metody podyktowany został faktem, iż na
podstawie wyników badania reprezentatywnego można z określonym prawdopodobieństwem
wnioskować o nieznanej zbiorowości generalnej. Na podstawie wyników otrzymanych z
pewnej wylosowanej liczby jednostek (czyli tzw. próby) wnioskować można o całości
zbiorowości. Jest to możliwe oczywiście pod warunkiem, iż wylosowana zostanie
dostatecznie liczna próba, która jest jednocześnie dobrą reprezentacją całej zbiorowości, tzn.
charakteryzuje się tymi samymi cechami i prawidłowościami, co zbiorowość generalna. Próba
pobrana w sposób losowy nie musi być wiernym odzwierciedleniem zbiorowości generalnej,
odchylenia o charakterze przypadkowym mogą wystąpić z prawdopodobieństwem tym
większym, im mniejsza jest liczebność próby i im większe jest zróżnicowanie jednostek
zbiorowości generalnej.
11
Przygotowanie
badania
mieszkańców
województwa
podlaskiego
wymaga
wylosowania próby gospodarstw, spełniającej przyjęte warunki reprezentatywności oraz
przygotowania kwestionariusza ankietowego.
Jako podstawową technikę otrzymywania danych w badaniu przyjęto wywiad
kwestionariuszowy, czyli wywiad przeprowadzony za pomocą ustalonej z góry listy pytań,
jednakowej dla wszystkich respondentów. Właściwości wywiadu kwestionariuszowego
powodują, iż stanowi on dobrą technikę zbierania danych, zwłaszcza w tych studiach
empirycznych, w których dąży się do uzasadnienia wniosków na drodze statystycznej. W tej
technice najważniejszą rolę pełni lista pytań w formularzu (tzw. kwestionariusz) oraz
jednolity wzór klasyfikacji wypowiedzi respondentów.
Kwestionariusz ankietowy dla mieszkańców województwa podlaskiego zawiera
pytania, pozwalające na ustalenie skali, kierunków i motywów potencjalnej i rzeczywistej
emigracji zarobkowej oraz ewaluację ich kosztów i korzyści. Integralną częścią
kwestionariusza jest tzw. metryczka zawierająca podstawowe dane o respondencie (wiek,
płeć, miejsce zamieszkania, zawód, zasobność gospodarstwa domowego itp.) (patrz –
załącznik 1).
Zasadniczym sposobem uzyskiwania informacji od respondentów w toku wywiadu
kwestionariuszowego są pytania (zdania pytajne) oraz równoważniki tych zdań. Dla wyników
badania konstrukcja pytań kwestionariusza ma znaczenie kluczowe, ponieważ każde pytanie
jest żądaniem odpowiedzi określonego rodzaju, ukierunkowując w jakiś sposób odpowiedzi
respondenta.
Dla
uzyskania
pożądanego
zakresu
informacji,
pytania
zawarte
w
kwestionariuszu ankietowym mają różny charakter – dostosowany do potrzeb w zakresie
uzyskania informacji:
- Zamknięty, w których wymienione są możliwe odpowiedzi lub dokładnie określona jest
ich struktura albo zakres;
- Otwarty, tzn. niewyznaczający zdań nadających się na odpowiedzi oraz
- Półotwarty, czyli zawierający cechy zamkniętych i otwartych).
Wszelkie pytania, nawet te, w których wprowadza się pewną terminologię fachową,
zostały sformułowane w języku potocznym, zrozumiałym dla respondentów z różnych
środowisk. Muszą również – w miarę możliwości - pominąć terminy (pojęcia) wieloznaczne
czy nieostre.
Po ustaleniu ostatecznej wersji kwestionariusza sporządzona zostanie dokładna
12
instrukcja jego wypełnia przeznaczona dla ankieterów. Instrukcja taka jest podstawą bardzo
starannego ich przeszkolenia. Chodzi tu głównie o przekazanie ankieterom informacji o
sposobach ułatwiania respondentowi odbioru pytań, udzielania respondentom dodatkowych
wyjaśnień, dodatkowej stymulacji do odpowiedzi, uzupełniania przez respondenta
odpowiedzi niepełnej czy usunięcia niejasności w wypowiedzi respondenta.
Po zakończeniu wywiadu ankieter zobowiązany jest do wypełnienia specjalnego
formularza zawierającego uwagi o przebiegu wywiadu. W stosunku do ankieterów powinny
zostać podjęte czynności kontrolne przez członków zespołu badawczego. Czynności te
polegają na sprawdzeniu, czy:
- Ankieterzy dobrze znają kwestionariusz i instrukcję;
- Potrafią zachować się zgodnie z zawartymi w nich dyrektywami (co jest elementem
szkolenia ankieterów);
- Ankieterzy dotarli do wyznaczonych respondentów i zadali im poszczególne pytania;
- Ankieterzy dobrze dokonali zapisów w kwestionariuszu.
W przypadku wywiadów kwestionariuszowych analiza wyników badań wymaga
działań przygotowawczych polegających na wtórnej kategoryzacji odpowiedzi na pytania
otwarte i (ewentualnie) półotwarte, opracowaniu kluczy kodowych, a następnie kodowania
uzyskanych odpowiedzi na pytania zamknięte oraz wtórnie skategoryzowane pytania otwarte
i półotwarte.
Badanie kwestionariuszowe przeprowadzi wyspecjalizowana firma ankieterska,
wybrana spośród oferujących korzystne warunki. Jako kryteria wyboru firmy przyjmuje się:
cenę przeprowadzenia badania, termin przeprowadzenia badania (zwracamy uwagę, iż termin
jest niezwykle krótki biorąc pod uwagę zakres i rozległość badania), renomę firmy oraz
dotychczasowe doświadczenia ze współpracy z Instytutem Pracy i Spraw Socjalnych.
W trakcie trwania badań wśród mieszkańców województwa podlaskiego pracujący
równolegle zespół badawczy sformułuje niezbędne dla uzyskania celów badania schematy i
procedury uzyskiwania zbiorów danych wynikowych, przedstawionych opisowo i w formie
makiet tablic wynikowych.
Zakodowane informacje zostaną zarchiwizowane w postaci danych jednostkowych
(dostępnych dalej dla innych badań), a następnie przetworzone przy wykorzystaniu
programów statystycznych, zgodnie ze wskazówkami i sugestiami zespołu badawczego. W
opracowaniu danych pochodzących wykorzystana zostanie metodologia ilościowa i
13
jakościowa badań społecznych. Ankiety zostaną opracowane ilościowo (krostabulacje,
korelacje statystyczne oraz analiza korelacji wielorakiej).
Faza przygotowawcza analizy i interpretacji wyników badań ankietowych obejmuje:
1. Wtórną kategoryzację odpowiedzi na pytania otwarte i półotwarte;
2. Opracowanie klucza kodowego;
3. Kodowanie materiału statystycznego;
4. Archiwizację danych jednostkowych;
5. Przygotowanie planu transformacji danych pierwotnych i planu korelacji;
6. Przetworzenie materiału statystycznego za pomocą programów statystycznych,
zgodnie z kryteriami i zaleceniami zespołu badawczego.
Wyniki badań ankietowych zestawione w formie tabelarycznej i opisowej zostaną
następnie poddane interpretacji przez kompetentny zespół badawczy, dysponujący adekwatną
do wymagań wiedzą.