Reklama literatury dziecięcej i mlodziezowej na

Reklama literatury dziecięcej
i mlodziezowej na lamach
osiemnastowiecznej prasy wilenskiej
Children's and Youth Literature
Advertisement in the Periodical
Press of Vilnius in the eighteenthcentury
Regina JAKUBĖNAS
Vilniaus universitetas
Universiteto g. 5. LT-01513 Vilnius
[email protected]
Santrauka
Straipsnyje pateikiami tyrimų duomenys apie vaikų ir jaunimo literatūros re­
klamą XVIII amžiaus Vilniaus periodinėje spaudoje. XVIII amžiuje ryšium su
tuo, kad Europoje augo susidomėjimas vaikų ir jaunimo auklėjimu, atsirado daug
kūrinių, skirtų jaunajam skaitytojui. Vieni iš populiariausių buvo moralistiniaibelctristiniai kūriniai, tokie kaip Magazines pour les enfant, Magazine des adoles­
cents ir Magazine des pauvres (Jeanne-Marie Leprince de Beaumont. Tai daugelio
vadovėlių autorė, viena pirmųjų rašytojų, kūrusių apysakas ir pasakas vaikams
(pvz. Gražuolė ir pabaisa), Stephanie Felicite de Gcnlio romanai ir kt. Abiejų
Tautų Respublikoje šiuos kūrinius dažniausiai vertė dvasininkai arba apsišvietu­
sios damos.
Reklaminiuose skelbimuose, kurie buvo spausdinami Vilniaus periodinėje
spaudoje, buvo reklamuojami keli populiarių kūrinių, skirtų vaikams ir jaunimui,
vertimai. Iš vakarų literatūros kūrinių dažniausiai buvo imami tokie modeliai, ku­
rie atitiko visuomenės reformų programą. Populiarūs prancūzų, anglų ir vokiečių
autorių kūriniai buvo verčiami į lenkų kalbą, leidžiami Lenkijos Karalystėje ir
Lietuvos Didžiojoje Kunigaikštijoje bei parduodami Vilniaus akademinėje spaus­
tuvėje. Užsienio vaikų ir jaunimo literatūros populiarinimui LDK teritorijoje įtaką
turėjo Vilniaus akademinės spaustuvės ryšiai su vienu iš didžiausių Varšuvos lei­
dėjų Michalu Grolliu. Šis bendradarbiavimas turėjo įtakos mokslų propagavimui ir
raidai, leidybos produkcijos mainams, didesniam verstinių knygų kiekiui Vilnių.
Esminiai žodžiai: Lietuvos spauda, vaikų ir jaunimo literatūra, reklaminiai
skelbimai.
114
Regina Jakubėnas. R E K L A M A L1TERATURY DZIECIĘCEJ I MLODZIEZOWEJ N A L A M A C H 0 S 1 E M N A S T 0 W I E C Z N E J
P R A S Y WILENSKIEJ
Summary
This article represents the data of culturological research of children's and
youth literature advertisement in the periodical press of Vilnius in the eighteenthcentury. The interest in education of children and youth had grown in XVIIIcentury Europe, therefore the new writings for a young reader had appeared. The
most popular were moralistic-belletristic writings, for example, such as Magazines
pour les enfant. Magazine des adolescents and Magazine des pauvres, textbooks,
which were written by Janne-Marie Leprince de Beaumont, who was one of the
first writer of novellas and fairy-tales for children in Europe (for example Beauty
and the Beast) also French writer's Stephanie Félicite de Genlis novels Adèle et
Théodore ou Lettres sur l'éducation and etc. These writings were usually trans­
lated by priests and educated ladies, who had an educational purposes.
Several translations of Janne-Marie Leprince de Beaumont's, Stephanie Fé­
licite de Genlis and other authors popular writings dedicated for children and
youth were advertised in the showcards, which were printed in periodical press of
Vilnius. From European literature were mostly adopted those educational mod­
els, that were confirmed by Stanislaw August Poniatowski's program of society
reforms. Popular French, English and German authors writings were translated to
Polish language, published in the Kingdom of Poland and Grand Duchy of Lithua­
nia and were sold in Vilnius Academic Printing House. Influence on populariza­
tion of foreign children and youth literature in the territory of Grand Duchy of
Lithuania had the relations between Vilnius Academic Printing House and one of
the biggest publishers in Warsaw Michal Groll. This cooperation had an influence
on propagation and development of sciences, exchange of publishing production,
major flow of books translated from foreign languages, which reached Vilnius
reasonably fast.
Key words: Lithuanian press, children literature, young adult literature, books
advertisement.
Prasa odcgrala niczwyklc istotnarolç w rozpowszcchnianiu informacji
0 produkeji ksiąžek. Konsckwencja istnicnia prasy byla wiçksza latwosc
1 dostępnošč informacji o produkeji ksiąžek i možlivvošciach ich nabycia.
W XVIII stuleeiu zostaly wprowadzonc oraz rozwiniçte przcz drukarzy i
ksiçgarzy formy informacji rcklamowych . Jcdnąz takich form bylo ogloszenie prasovvc. Ogloszcnia prasowc staly sic rubryką stalą w gazetach
ukazujących sic codzicnnic bądž co kilka dni. Gazety Wilcnskie ( 1 7 6 4 1792?) oraz Suplement do Gazet Wilciiskich (1761-1792?) ukazyvvaly się
52 razy do roku. A mianowicie raz w tygodniu ukazywaly sic Gazety Wi­
lcnskie i raz w tygodniu Suplement do Gazct Wtlenskich. Czyli w sumic
vvychodzily 104 osobnc numery gazct. Ogloszcnia drukarskic byly publikowane zarôwno \v Gazetach jak i w Suplemencie. Anonse byly prawic w
každym numerze. Zazwyczaj rcklamowano kilka tytulôw, czasami - tylko
1
Ū5
V I L N I U S K U L T Ū R O S IR ISTORIJOS I Š Š Ū K I U O S E
jeden, a czasami nawet kilkanašcie. Anonse oprócz tytulu ksiąžki, i czasami nazwiska autora, zawierary zazwyczaj informacje o jej cenie, oprawie,
warunkach nabycia, oficynie, która ją wydala. W ogloszeniu na pierwszym miejscu informowano o oficynie wydawniczej bądž miejscu nabycia
ksiąžki (zazwyczaj drukarni akademickiej w Wilnie). Tytul byl podstawowym czynnikiem identyfikacyjnym i informującym o charakterze i zawartosci dziela. Nazwisko autora pojawialo sic zazwyczaj tylko w przypadku
pisarza juž znanego lub gdy mialo služyč uwierzytelnieniu zawartosci
dziela. Następnie jako informację dopemiającą zazwyczaj podawano for­
mat, cenę i typ oprawy. Taka krótka charakterystyka ksiąžki równiez jako
towaru miala zachęcič do jej nabycia. Dalsze elementy informacji dotyczyfy takich zagadnieñ, jak rodzaje papieru užytego do wydania ksiąžki,
gatunki opraw, ceny itp.
W wieku XVIII w Europie wzroslo zainteresowanie sprawami cdukacji dzieci i mlodziežy. Od lat 60. datują sic publikacje przekladów utworów moralizatorsko-beletrystycznych przeznaczonych przede wszystkim dla dzieci i mlodziežy. Obejmują one popúlame Magazyny pañi de
Beaumont, pedagogiczne powicsci pañi dc Genlis, slynnego Telemaka,
powiastki Berquina, Robinsoną w przeróbce J. Campego oraz rozmaite
zbiorki powiastek moralnych . Utwory te, tlumaczonc zazwyczaj przcz
duchownych i damy oswiecone, zložyly sic na wcale pokažną bibliotekę,
z której jeszcze na początku XIX wieku korzystala zarówno mlodziež, jak
i pedagodzy. W anonsach opublikowanych w prasie wileñskiej pojawüo
się kilka ttumaczeñ popularnych dzicl literatury pickncj przeznaczonych
dla dzieci i mlodziežy. Sporo utworów dotyczylo tcmatyki wychowawczcj
proponującej modele nowcgo wychowania mlodziežy.
2
Cclem niniejszego artykulu jest przcálcdzcnic na podstawic ogloszcñ
drukarskich publikowanych w prasie wileñskiej, jakic ksiąžki dla dzie­
ci i mlodziežy byly rozpowszcchnianc w Wiclkim Ksiestwic Litcwskim
(drukowane w Wilnic lub sprowadzanc z innych micjscowoáci). W artykulc zostaly przytoczonc ogloszcnia rcklamującc literature dzieciceą
i mlodziczowa z gazct dostępnych obecnic w bibliotckach wilcñskich.
Nie przytaczam calych ogloszcñ, którc czcsto rcklamowaly od kilku do
kilkunastu róznorodnych druków z róznych dzicdzin. Numcr przcd tytulem oznaeza kolcjnošč dancj pozycji w ogloszcniu drukarskim. Ponicwaz
ogloszcnia czcsto nic zawicraja calcgo tytulu ani autora publikaeji, wicc
w eclu idcntyfikacji podajc pclny tytul dzicla oraz inne informacje o druku zaezerpnicte z K. Estrcichcra (Bibliografía Polska), Nowcgo Korbuta
116
Regina Jakubcnas. R E K L A M A LITERATURY DZ1EC1ECEJ I M L 0 D Z 1 E Z 0 W E J NA L A M A C I I OSIEMNASTOW1ECZNEJ
P R A S Y WILENSKIEJ
{Bibliografia Literatury Polskiej) lub sprawdzone w bibliotece po przejrzeniu danego dziela. Identyfikacja nie zawsze byla latwa, poniewaz nie
wszystkie druki sa^ dostçpne i nie wszystkie zostafy zarcjestrowane przez
K. Estreichera lub w Nowym Korbucie.
Osiemnastowieczna prasa litewska reklamowala najpopularniejsza^
wôwczas w Europie literaturç dla mlodziczy. Dominowaly utwory francuskojezyczne, ktôre najczçsciej tlumaczono na jezyk polski, wydawano
w Warszawie lub w Wilnie i rozpowszechniano w stolicy Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego. Przyjrzyjmy sic tresci ogloszen oraz poszczegôlnym
dzielom.
Znajduja. sic w Drukarni Akademii Wilenskiej nastçpujace ksiçgi: [...] 2)
Ksiqzka dla Mlodzi po polsku i po francuskti Tom: 2 rustico oprawne zlot: 8.
3) Magazyn dziecinny Tom: 4. zlot 9. 4) Magazyn Panienski, albo rozmowa
mqdrej Ochmistrzyni z Damami •tvychowaniu jej powierzonymi. Tom: 4, zlot:
10. 5) Obowiqzki Damy Chrzescianskiej z\oV. 1 gr 15.
Suplementdo Gazet Wdenskich, Nr XXVIII, 14 lipca 1770 r.
Tytul 2: Ksiqzka dla mlodzi albo wyobrazenie ogôlne i Definicje rzeczy, w ktôrych dzieci powinny byc cwiczone. W Warszawie. Nakladem
Michaia Grêla J. K. Mci Komisarza i Bibliopoli. 1768 r.".
Dzielo to napisanc jest po polsku i po francusku w popularnej formie
pytan i odpowicdzi. Juz w lckcji wstçpnej autor môwi o tym, co czlowiek
umiec powinien: „Co czlowiek powinicn osobliwic poznac? Trzy rzcczy.
1. Powinicn poznac sicbie samego. 2. Powinicn poznac Boga, ktôry jest
jego stwôrcii. 3. Powinicn poznac stworzcnia, ktôre sa_ stworzone dla czlowicka [...]".
K. Estrcicher, t. 22, s. 344: Ksiqzka dla mlodzi, albo
wyobrazenie
ogôlne i definicje rzeczy, w ktôiych dzieci powinny byc cwiczone. Warszawa 1769. Le Livre des enfans ou idées générales et définitions des choses,
dont les enfans doivent être instruit, en français et en polonais. W Warszawie, Nakladem Michala GrSla J. K. M. komisarza i Bibliopoli. 1768.
w 8cc; s. 249 i kart 3.
Tytul 3: K. Estrcicher, t. 2 1 , s. 190: Magazyn dziecinny czyli rozmowy
miedzy Mqdrq Ochmistrzyniq i Damami, zacnego urodzenia wychowaniu
117
VILNIUS KULTŪROS IR ISTORIJOS IŠŠŪKIUOSE
jej powierzonymi, przez J. M. P. Le Prince De Beaumont po Francusku
napisane, teraz na Ojczysty Język przeložone.
Tom I \v Warszawie 1774, str. 6, 184; Tom II - s. 6, 174; Tom III - s.
6, 182; Tom I V - s . 6, 192.
Są cztery tomy tego dziela popularnej autorki De Beaumont. Redaktor
gazet reklamuje tom pierwszy. W przedmowic wydawca powoluje się na
popularnoáó ksiąžki w krajach europejskich. Uwaza on, že przyniesie ona
równiez požytek spoleczeristwu polskiemu:
Szukający nie tak wlasnego požytku, jako raczej przyslugi publicznej, ksiąžeczkę tę, we czterech Tomikach zawarta, napisaną od Jejmci Pañi Le Prince De Beaumont, edukującej najpierwszych familii Panienki w Anglii, z
powszechnym upragnieniem i zaszczytem we wszystkich europejskich Pañstwach przyjçta, i nie z mniejszym skutkiem zazywana, oraz w róznych językach znajdującą sic, teraz w Polskim języku sumptem moim wydaé postaralem się. Dzielo to, którego jest wychowanie Chrzescijañskie, urodzeniu
i wickowi jak najprzyzvvoitsze mlodzi, podzielone jest na rozmowy między
rozsądną Mistrzynią, i poleconymi jej cdukacji urodzcnia znakomitego mlodymi Damami, które w tych rozmowach podlug sklonnoáci naturalnej, i wlasnoáci swojej, myšlą, mówia, i postępują sobic [...]. Zawicra sic tu Historia
Swieta, krótko w prawdzie zebrana, bo przez wzglad na niewinnosc dziccinną, niektóre okolieznošei opuszczone, jednak najpryncypialniejszy onej punk­
tą zamykająca. Jest Geografía každego kraju, i Historia w krótkoáci zawarta.
Są powiesci moraine, i bajki pelne uwag požytecznych, i milych día dzieci
rozrywek, pisane stylem prostym, i stosownym do ich mlodocianego wieku
pojętošci [...].
K. Estrcicher, t. 2 1 , s. 190. K. Estrcichcr notujc trzy wydania tego
dzicla, dwukrotnie wydane w Warszawie, w tlum. Eustachego Dçbickiego: wyd. 1: 1768 i wyd. 2: 1774-1775 oraz tç, rcklamowanabcz nazwiska
tlumacza, z adnotacją na karcic tytulowcj: „Znajdujc sic w Grclowskicj
ksiçgarni nadwornej".
Tytul 4: Magazyn Paniei'iski czyli rozmowy miçdzy mądrą Ochmistrzynią, i zacnymi damami Jej Cwiczemu poruezonymi po francusku przez J.
Mč Panią le Prince de Beaumont napisane. Teraz zaš na Ojczysty Język
przeložone przcz x. Eustachego Dçbickicgo Scholarum Piarum, tomik II.
W Warszawie. Znajd. sic w Grclowcj Ksiçgarni Nadwornej 1770'.
118
Regina Jakubcnas. R E K L A M A L1TERATURY DZIECIECEJ 1 M L 0 D Z I E Z 0 W E 1 N A L A M A C H O S I E M N A S T O W I E C Z N E J
P R A S Y WILENSKIEJ
Zapewne publikacja pod tytutem: Dokonczenie Magazynu
Panienskiego czyli Nauki dla dam doroslych na swiat wychodzqcych,
zabierajqcych
siq do Stanu Malzenskiego, о powinnosciach ich w tymze stanie, i w wychowaniu dzieci po Francusku przez Jmc Paniq Le Prince de Beaumont
Napisane a przez Ksiqdza Eustachego Dqbickiego Scholarum Piarum na
ojczysty jqzyk przelozone tez byla reklamowana w gazctach wilenskich,
skoro te poprzednie znalazly siq w sprzedazy. Nie mamy со do tego pewnosci, ale S. Grzeszczuk i D. Hombek rejestrujX takie ogfoszenie w Gazecie Warszawskiej: GWS 79/62 A (4 VIII) Obowiqzki damy [...]. Tomik I i
II w Warszawie 1773. Znajduje SIQ W Grelowej Ksiqgarni Nadwomej.
Tytul 5: K. Estreicher, t. 23, s. 225: Obowiqzki damy chrzescianskiej w
Warszawie 1779. Nakladem i drukiem Michala Grolla, ksi?garza nadwornego J. K. Mci. w 8ce, s. 95. Na koncu aprobata: Vars. 12 Januar. 1769.
Wydanie ozdobne. Od s. 59 wyrazono, ile dni pokutowac za przekroczenie przykazan, np. ktoby kaplana zabil, dwanascie lat niech pokutuje,. Jezeli kawaler z dama^ mial nicuczciwa_ zabaw<j, lat trzy pokutowac bqdzie.
Jezeli ktora nicwiasta farbiczka^ siq malujc, aby siq mqzczyznom podobala, przez trzy lata pokutq czynic bqdzie. Od s. 78 obowiazki tez same
wierszem. Od s. 87. zbior niektorych modlitw koscielnych.
Jedno z ogloszeii litcratury dzicciqcej dotyczylo drukarni pijarskiej:
W Drukarni Jmosc XX Pijarow wyszly z pod prasy dwic ksiazki jcdna pod ty­
tutem Prawdziwy przyjacicl dzieci gruntownymi maksymami i przyzwoitymi
ich wickowi i poJQciu bajeczkami do doskonalosci prowadza.cy z francuskicgo
na polski JQzyk przez J. X. Pctruscwicza przctlumaczony.
Gazety Wilenskie, Nr XLI, 11 pazdzicrnika 1777 r.
K. Estreicher, t. 12, s. 510. Prawdziwy przyjacicl dzieci gruntownymi
maksymami i przyzwoitymi ich wickowi i pojqciu bajeczkami do doskona­
losci prowadzqey, 8°, w Wilnic 1777, alia rust. Zl 3. Tlum. z franc. Jakub
Pctrusscwicz. Wil. 1777.
3) Przyjacicl mlodych dzielo о Edukacji z Francuskicgo Tomy II.
Suplement do Gazel Wilenskich, Nr XLII, 5 pazdzicrnika 1785 r.
Tytul 3: Przyjacicl mlodych. Dzielo о edukacji z francuskicgo.
szawie w Druk. XX. Misyonarz6w R. 1781.
W War­
119
VILNIUS K U L T Ū R O S IR ISTORIJOS IŠŠŪKIUOSE
Rozvvažania autora obejmują szeroki zakres od spravv filozoficznych
do sposobow wychowania mlodziežy: „Dzien pierwszy. Uwagi nad Naszemi obovviązkami.
[...] Ale skąd się wziela ta materia, z ktorej się swiat zložyl? Kto mowi že jest
materia, nie wyraza rzeczy, ktoraby koniecznie bydž powinna, i nikt dotychczas nie sądzil, žeby sama przez się utrzymywad się mogla. Dajmy jednak, že
sama z siebie ma svvoję bytnošč, možna się jeszcze zapytač, skąd jej wzruszenie pochodzi. Jest že ruch istotną materii wlasnoscia, czyli od Boga jej nadany? Albo on znajduje się \v naturze materii, albo zevvnątrz pochodzi šrodka tu
nie masz.
Ježeli ruch istotną jest materii wlasnoscia, potrzeba žeby wszystkie częšci w
ustawicznem byly wzruszeniu, i žeby spoczynek by! materia, co się oczywišcie doswiadczeniu i rozumowi sprzeciwia. Ktož nie \vie, že te są wlasnosci
materii: rozciąglošč, podziclnošc itd., a chociaž materia može byč vvzruszona,
atoli naturalną jest jej wlasnoscia spoczynek [...].
Autor piszc rowniez w innych rozdzialach o „nicdokladnošci zwyczajnego wychowania dzieci, sposobu i staraniu się, ktore o uformowanie
ciala mieč nalcžy", o wyksztalccniu, odzywianiu, o zdrowiu dzicci:
Wiem dobrze, [...] že cialo nie jest najistotniejszą częšcią jestcstwa naszego,
jest jednak pomieszkanicm duszy i spraw jej narzędziem: a bcz zdrowia, ktore
jest skutkiem dobrcgo Cial ustanowienia, nigdy by dusza dobrze powinnosci
swoich nie pelnila. Gdyž tak šeisly ma z cialem zwiazek, ižeš nigdy to nic
choruje, aby ona z tego nicuczla i wraz jego nicslabiala, niemocą.
Czerstwosc wicc ciala nie tylko jest milą i przyjcmną, ale nadto bardzo potrzcbną, i gdyby to jak nic jest w rzeczy samcj, prawda byč mialo, iž dusza
w slabcm i zwatloncm ciclc, tyle lub wicccj jeszcze niž w czerstwem i zdrowem, mialaby mocy i oswicccnia, przystanicsz jednak na to, iž trzeba zawszc,
aby cialo wykonywalo co dusza umyšli, i gdy ta uwaga się bawi, tamto tym
czasem robilo.
Co się tyczy zdania Wmč Pana, ižby miąžszošč ciala nawspak się miala do
rozumu, to jest, že im wicccj materii, tym mnicj rozumu w czlowicku, zdanic
tak osobliwszc powinno by prcdko wnicsc w mode i nabrač wzictosci u mlodziežy; ponicwazjej oczywiscic podchlcbia. Będąoni bcz watpicnia rzadkic
w tym rozumicniu przypisywad sobic dowcipy, a wyobrazenic ktore o potomstwic mice bedą, tym doskonalszc będzic; bo ježeli sami do dawnicjszych
rovvnając, polludžmi Icdwie nazwac by się mogli, což będzic aby ježeli rownic jak sic na to zanosi wycicnczac swoj rodzaj bedą, zdaje się, iž potomnošei
powictrznych tylko ludzi gotują.
120
Regina Jalcubcnas. R E K L A M A LITERATURY DZIECIĘCEJ I MLODZIEZOWEJ NA L A M A C H OS1EMNASTOWIECZNEJ
P R A S Y W1LEÑSKIEJ
Nie widzc jednak, czemby popieraé mogli zdania, które im tak bardzo podchlebia, bo že Czlowiek pięknego wzrostu i figury; wnosié nie možna, ižby
rozum cięžki, a duszę jeszcze cięžsžąposiadal [...].
K. Estreicher, t. 25, s. 367.
Kolejna ksiąžka autorki francuskiej De Beaumont pojawila się vv reklamie i sprzedažy w Wilnie w 1785 r.:
W Drukarni tutejszej najdują się księgi następujące: 1) Ameiykanka albo dowód Religii chrzešcijanskiej przez swiatlo przyrodzone od Pani de Beaumont
napisany, Tomów VI.
Suplement do Gazet Wileñskich, Nr XLVIII, 26 Iistopada 1785 r.
Tytul 1: Amerykanki albo Dowód Religii chrzešcijanskiej przez šwiatlo przyrodzone od Pani de Beaumont Napisany a teraz na Ojczysty język
przeložony i do Druku podany. W Warszawie. W drukarni XX. Misjonar z ó w r o k u P . 1784.
K. Estreicher, t. 2 1 , s. 189-190: Le Prince de Beaumont Marie ( 1 7 1 1 1780): Amerykanki albo dowód religii chrzešcijanskiej przez swiatlo przy­
rodzone. T. I-VI. Tlum. Z franc. Karol Surovviccki (?) Warszawa. Druk.
Misjonarzy, 1784 w 8ce. T. I - 331 str.; T. II - 234 str.; T. III - 219 str.; T.
IV - 325 str.; T. V (z r. 1785) - 275 str.; T. VI ( z r. 1786) - 194 str. Przypis tlumacza bezimiennego księciu Michalowi Poniatowskiemu biskupowi Plocka. Przctl. K. Surowiecki.
J e a n n e M a r i e Le Prince de Beaumont - ta popularna pisarka urodzona we Francji byla guwcrncrkaw Londynic. Opublikowala wielc podrcczników, serie ksiazck día dzicci zwanych „magazynami". Byla jedną
z picrwszych pisarek piszących opowicáci i basnie dla dzicci. Jej ksiąžki
cicszyly się ogromną poczytnošcią w osicmnastowiccznej Francji. Wydawano j e równicz przez wielc lat na Litwic i w Polscc. Pojawily się takžc
w druku dzicla Pani de Gcnlis, która písala powicáci dydaktycznc dla
mlodziežy oraz rozprawki. Jej ksiąžki równicz cicszyly się dužą poczyt­
nošcią we Francji i poza jej granicami.
W dnikami tutejszej najdują się księgi następujące: [...] 2. Wieczory zamkowc, albo ck\g natiki obyezajów do pojecia mlodzi przystosowany, z francuskiego dzicla hrabiny de Gcnlis na ojczysty język przcložyl x. Skrzctuski.
Tom II.
Suplement do Gazct Wileñskich, Nr XLV, 11 listopada 1786 r.
V I L N I U S K U L T Ū R O S IR ISTORIJOS I Š Š Ū K I U O S E
Doniesienie z Wilna: W Drukarni tutejszej J. K. Mci Akademickiej najduja^ sic
Ksiçgi 1) Adèle i Teodor czyli listy o edukacji tom drugi i trzeci [...] 3) Rozmówki, komedyjki, Powiastki obyczajowe día malych dzieci Tom II. [...].
Suplementdo Gazet Wileñskich, NrXXIV, 14 czerwca 1788 r.
Tytul 1: Nowy Korbut, 4, s. 403; przekl. Poz. 2; Gcnlis Stéphanie Felicité Ducrest de Saint Aubin de (1746-1830): Adele i Teodor czyli listy o
edukacji, zawierajqce w sobie wszystkie maksymy i prawidla stosowne do
trzech ukladów edukacji, dam, meiczyzn i osób przeznaczonych do rzqdu. Tom 1-3. Thim. z franc, przez ... starosciankç drohomyslska^ Karolinç
Czermiñska_. Kraków, nakl I. Grebla, t. 1-2 —1787, t. 3 - 1788.
Tutul 3: Nowy Korbut, t. 6, s. 93. Przekl. Poz. 11: Maria Elzbieta Bouvée de La Fite (1737-1794): Rozmówki, komedyjki, powiastki
obyczajowe
día malych dzieci Tom I—II. Tlum. M. Prokopowicz. Kraków 1786-1787.
W Europie osiemnastowiecznej wzroslo zainteresowanie problematyka^ edukacyjnq, co h\czylo sic z teoría poznania Locke'a oraz innymi pogladami sensualistycznymi i plynaca^ z nich wiara^ w skutecznosc
oswieceniowych metod wychowawczych, zmicrzajacych do doskonalcnia
jcdnostki ludzkicj. W Rzeczypospolitej obserwujemy rozwój litcratury
pedagogicznej, zapozyczajaccj sic czçsto u myslicieli zachodnich. Jcdnak
nie zabraklo w niektórych propozycjach duzej samodzielnosci i pomyslowosci. W litcraturze osiemnastowiecznej, tak pochloniçtej zagadnieniami
wychowawczymi, objawily sic silne tendeneje moralizatorskie i dydaktyezne, choc oczywiscic nie byly to tendeneje jcdync. Na ów nurt moralistyezny zlozyly sic zarówno model ctyezny litcratury klasycystyczncj, jak
i nowe wzorec ctyki micszczañskicj, która rcalizujíic swc postulaty przy
pomocy odmicnnych srodków literackich i propagujac je czçsto w innych
gatunkach, zmicrzala do stworzenia litcratury odpowiadajaccj Horacjañskicj dewizic utile et dulcí. Bylo to równicz haslo litcratury stanislawovvskicj . W epoce „przcwrotu umyslowcgo" wokól spraw edukacji toezyly sic namiçtnc spory. Majare wiarç w dobro rozumu, ludzic Oswicccnia
uwazali, zc zlo moraine i spolccznc pochodzi od ciemnoty i zabobonów.
Dlatcgo tez tak ostro wystçpowano przcciwko przcs^dom i zabiegano o
oswiatç día dzieci i doroslych. Edukacja miala sluzyc cclowi utylitamcmu. W Wilnic rcklamowano tez wicle podrcczników z róznych dzicdzin,
ale jest tcmat podrcczników zaslugujc na osobna, uwagç. Chcialabym tu
4
122
Regina Jakubcnas. R E K L A M A LITERATURY DZIECIECEJ I MLODZIEZOWEJ N A L A M A C H OS1EMNASTOVVIECZNEJ
P R A S Y WILEÑSKIEJ
tylko wymienic kilka pozycji zarówno przelozonych z innych jezyków jak
i napisanych przez autorów rodzimych.
W tejze Drukarni najduja. sie_ ksiqgi: 2) IViadomosci do wydoskonalenia rozumu i •wyksztalcenia scrca siuzqce.
Suplement do Gazet mieñskich, Nr XXIX, 20 lipca 1782 r.
Tytul 2: K. Estreicher, t. 32, s. 419.: IViadomosci do wydoskonalenia
rozumu i wyksztalcenia obyczajów siuzqce, albo wiadomosci religii, moralnej, historii, geografii, swiata fizycznego i rolnictwa krótko zebrane.
CZQSC I i II w Warszawie w Drukarni Nadwornej J. K. Mci 1782 w 8ce,
k. tyt., s. 73 (o religii) oraz k. tyt. i s. 192, k. 2 nlbo. Cz II i IV. O historii
i geografii w Warszawie w 1784 r. Nadw. Druk; Cz. V. i VI w Warsz. w
Druk. Nadwornej 1785, Kommis Eduk. Nar. 1785.
Jest to popularna cncyklopedia sluzaca do uzupelnienia wiedzy wychowanków róznych szkól. Autorzy nic sa. nigdzic podani. K. Estreicher
przypuszcza, ze jest to „zapcwne rzecz skladana". Historia jest opisana
jako historia królów polskich, którzy sa_ wymicnieni. „Geografía" jest
podana obszernic. W sposób popularny sa_ podane wiadomosci z nauk
przyrodniczych i rolnictwa. W nauce moralncj obok omówionych cnót i
wad opisanc sq. zyciorysy m. in. Kartczjusza, Ncwtona, sw. Augustyna i
innych.
Pisarz zwraca uwagQ nic tylko na wychowywanie umyslowe dzieci i
mlodziczy, ale i na niezbednose wychowania fizycznego w tym proecsic.
Przy tym w rozdzialc XLI zatytulowanym „Cwiczcnic Cíala" podaje cickawc dowody:
Nic ówiczymy ciala, bo lubimy wygody. Tych, którzy go é\vicza_, nicwiclc powazamy, a czqstokroó nawct Rodzicc dzicciom, Nauczyciclc uczniom, takowcj gry, która utwicrdza cíalo, zabraniamy. Skladamy SÍQ pospolicic tym, zc
kalcctwa dzieci z takowcj gry dostac mog;\. Dzíwiijq SÍQ, ZC im jese pozwalaj¡i; bo nic jeden jcdza.c, udawil sic; a przccicz jak pokann utrzymujc sily ciala
i zycic: tak gry w pílkq, kulc, ubiegania si? do mety, strzelanía do eclu, jczdzenia na koniu: umacniaja. tez sily, i zycic nic jako przcdluzaja.. [...]. WstrQt
ten powszcchny, który w calym nicgdys bitnym widzicc teraz daje sie krajti,
od gry cíalo wzmacniajacych, pochodzi moim od lego najwi?ccj, zc chlopców
wychowaníe ponicza kobíctom. Te n¡ccicr¡)l¡wc na wszclkq przykrosé, same
od tej podobníc ochraniaj¡i dzieci: do ucicch sklonnc, i wygody lubia.ee, tez
sklonnosc i w dzieci przclewaja.. Troskliwe o pickny stanik, w podobnej plci
123
V I L N I U S K U L T Ū R O S IR I S T O R I J O S I Š Š Ū K I U O S E
sobie, z tąž trosklivvošcią okolo wysmuklosci i subtelnošci Staniku mlodych
chlopiąt chodzą. Co jak do pięknego przeszkadza wzrostu, czerstwoác, i rzeškošč ciala psuje, tak z mcžczyzn, którzy na wszystkie niewczasy trwalymi
byčby powinni, nieužytecznych tworzy Gaskonów, których cata zabawa do
poludnia trefic się, malowaé, i pcrfumowaé, resztę czasu podlym rozrywkom
poswiecic; albo ježeli te omylą, romansom jakowym miloánych rozwaliwszy
się na kanapie zabawiaé. Bodajby takim mlodziežy wychowaniem nieprzyjaciól naszych ukaraly nieba, a ñas od tego, które juž ñas gubi, oswobodzily jak
najrychlej nieszczęšcia. Nieszczeácie día Kraju najwieksze znicwieáciali obywatele. Tacy zaš tam byč muszą, gdzie niewiast sposobem mlodziez edukuje
się. Mlodziez bowiem zarodniąjest obywatelów.
Nie tylko sprawy wychowania, ale i sprawy zdrowia dzieci i polepszenia stanu opieki medyeznej interesowary ludzi Oáwiecenia. Na wszelkie
sposoby starano się zaradzié częstej umieralnosci dzieci. W prasie litewskiej zareklamowany zostal diruk J. Ballcxserda wydany w Warszawie.
1) Dysertaja na to pytanie j akie sąprzedniejsze przyczyny lak wielkiej liczby
dzieci, i jakie są najskuteczniejsze, a oraz najprosciejsze sposoby do ocalenia ich iycia przez P. Ballexicrd obywatcla Genewskiego uwicñczona przcz
Akademią Królewska nauk w Mantuy, powickszona przcdmowa i niektórymi
nbtami przez P. Kurcyusza z Francuskiego.
Suplement do Gazet Wileñskich, Nr XXX, 23 lipca 1785 r.
Tytul 1) K. Estreicher, Kraków 1891, s. 346: Ballexserd Jakób (17261774). Dyssertacja na lo pytanie: jakie sąprzedniejsze przyczyny smierci
tak wielkiej liczby dzieci, i jakie są najskuteczniejsze sposoby do ocalenia
ich žycia, przcz P. Jakuba Ballexserd obywatcla genewskiego uwicñczona
przez Akademią Królcwska nauk w Mantuy w roku 1772. Powickszona
przcmowa i niektórymi notami przcz P. Kurcyusza konsyliarza J. K. Mci
polskiej, doktora filozofii i mcdycyny w Akadcmii Pawieñskicj, wspóltowarzysza íízjokrytów Sycñskich i akadcmików Padcwskich i Bonoñskich.
Tlumaczona z francuskiego przcz Stanislawa Szymañskicgo. W Warszawie, w Drukarni Nadworncj J. K. Mci i PP. Kommis: cdukacyjncj 1785 w
8cc, k. 14, str. 188.
Na uwagc zasluguje wczcsnicjszc intcrcsującc wydanic podręcznika
geografu. Lata szcšddzicsiątc byly bógate w cdycjc podrcczników geo­
grafu. W prasie wilcñskicj pojawila się reklama küku. Jcdnym z niezbyt
lieznyeh wydañ konkurcncyjncj oficyny pijarskicj, które byly reklamowa-
124
Regina Jakubčnas. R E K L A M A LITERATURY DZ1EC1ĘCEJ I M L 0 D Z I E Z 0 W E J N A L A M A C H O S I E M N A S T O W I E C Z N E J
P R A S Y WILEÑSK1EJ
ne w prasie jezuickiej, by} wlasnie podręcznik geografii przeznaczony dla
shichaczy Collegium Nobilium:
Wyszla z druku JJ. XX. Piarów Geografía polskim wicrszem napisana, a dla
zupelniejszej uczących sic wiadomosci notami historycznymi obficie objašniona z przydatkiem Epoch historii éwictej, politycznej Uniwersalnej i narodowej, z których Xiąžę Jmč Dominik Bernardyn Radzivvill Starošcic rzeczycki
Porucznik Regimentu Konnego butawy W. \V. X. Lit z innymi Kawalerami
edukujacymi się w Coll. Nob. tutejszym Scholarum Piarum w przytomnošci
dystyngwowanych Gošci dawszy dowód dnia 23 kwietnia w powinszowaniu
Imienin Xiazeciu Jmci Albrychtowi Ojcu swemu tę ksiąžkę ofiarowal.
Gazety Wileñskie, Nr XVII, 26 kwietnia 1766 r.; Nr XIX, 10 maja 1766 r.
K. Estreicher nie rejestruje pod haslem: geografía.
Juž w anonsie autor ogloszenia nawiazuje do popisu, który mial miejsce w zwiazku z imieninami księcia Albrychta Radziwilla. Podręcznik ten
zasluguje na uwage ze wzglcdu na sposób podania wiadomosci geograficznych wierszcm. Wyszedl pod tytulem Geografía polskim wierszem kit
iatwemu spamietaniu zebrana a ku politycznej wiadomosci J. O. J. W. Ich.
Mew. Panów Kawalerów Collegi Nobiliitm szkól poboznych
wileñskich
notami objašniona. Roku Pañskiego 1766. w Wilnie w Druk. J. K. M. i
Rzeczypospolitej XX Scholarum Piarum".
Dcdykacja: „Jasnie oáwieconemu Ksiąžęciu Jmci Albrychtowi Radziwillowi Sadowcmu powiatu Rzeczyck. starošcic Swietcgo Hubertą Kawalcrowi Ojcu Dobrodzicjowi na dowód synowskich obowiazków publicznym cxpcrimcntcm okazana zabawa. W powinszowaniu imicnia festynu
Patroną S. zložona Micsiąca Kwietnia 24. Dnia w Roku 1766".
W podręczniku zostaly przedstawione rožnorodne kraje i narody. O
granieach Polski autor piszc w następujący sposób:
Królcwstwo Polskic z Prowincjami swojemi.
Ojczystcgo Narodn rzccz wkrótcc wyklady
Biorąc, wyrazac pragnę bez žadnej przysady,
Jak obszcrnošč zlączonych Prowincji spolną,
Tak Wojcwództw, Powiatów w sprawach radę wolna.
Granice tym od Wschodu Moskal, Tatar srogi,
Na zacliód z Šląskicm, Sas, Pnis opatrzyli drogi,
Od Poludnia Woloszyn, Sicdmiogród z Wcgrami,
Na Pólnoc Moskiewskicmi koiiczą Inllantanii [...].
125
V I L N I U S K U L T Ū R O S IR I S T O R I J O S I Š Š Ū K I U O S E
Wnioski
W wieku XVIII dokonal sic wielki wzrost liczby tytulów wydawniczych i nakladów, któremu towarzyszyry charakterystyczne zmiany jakošciowe. Zmiany te dotyczyly równiez produkcji wydawniczej z zakresu literatury dzieciccej i mlodziezowej. W wielu dzicdzinach dominowal język
francuski. Francuskie ksiąžki nie tylko byiy cksportowane do wszystkich
krajów, ale tlumaczono je na rozne języki. W latach 1701-1780 liczba
ksiąžek tlumaczonych z francuskiego na język polski wzrosla przeszlo
dziesięciokrotnie.
Dzięki coraz wiekszej liczbie sprowadzanych ksiąžek spoleczeñstwo
w Koronie oraz w Wielkim Ksiestwie Litewskim uzyskalo szeroki dostęp do dorobku kulturalnego krajów zachodnioeuropejskich, a zwlaszcza
Francji. Nastąpil równiez dynamiczny wzrost produkcji ksiąžki krajowej .
Duže zaintercsowanie sprawami wychowania, formowania wsród
mlodziežy postawy patriotycznej i obywatelskiej, polączonej z kultūrą
zachodnią i polorem europejskiego obyczaju, wynikalo z založen Komisji Edukacji Narodowej. Z literatury zachodnicj najczęšcicj czerpano te
wzorcc, które byly zgodne z programem reform spolecznych. Poczytne
dziela autorów i autorck francuskich, angiclskich i niemicckich byly tlumaczonc na język polski, wydawane w Koronie oraz na Litwic i sprzedawane w wileñskiej drukarni akadcmickiej. Sposród tej niewielkiej liczby
druków rcklamowanych w gazctach litcwskich prawie wszystkie zostaly
sprowadzonc z drukarñ warszawskich, nicktórc zaš z krakowskich a poszczególnc tytuly zostaly wydanc w Wilnie.
5
Sposród 13 tytulów rcklamowanych w ogloszcniach ksicgarskich
„Gazet Wileñskich": 9 zostalo wydanych w Warszawic, 2 pozycje w Krakowic i 2 w Wilnie w drukarni pijarskiej. 10 lub 11 dziel przctlumaczono
z francuskiego, w tym jcdno ukazalo sic w dwu językach: po francusku i
po polsku i tylko 2 ksiąžki przcznaczona día mlodziežy byly napisanc w
języku polskim. Ogloszcnia drukarskic rcklamującc literature día dzicei i
mlodziežy często zawicraly clement objasniający do kogo jest adrcsowana ksiąžka oraz w przypadku popularncgo autora - jego nazwisko, czasami tež zapewnicnic o poczytnoáci dziel pisarza, zwlaszcza popularnych
magazynów Pañi Dc Beaumont, bądž o jego slawic.
Popularyzacji w Wielkim Ksiestwie Litewskim literatury francuskicj
przcznaczoncj dla dzicei i mlodziežy sprzyjaly kontakty wilenskicj drukarni akadcmickiej z jednym z czolowych drukarzy i księgarzy warszaw­
skich Michalcm Grollcm. Wspólpraca ta služyla rozwojowi i propagowa-
126
Regina Jakubcnas. R E K L A M A LITERATURY DZIECIECEJ I MLODZIEZOWEJ N A L A M A C 1 1 OSIEMNASTOW1ECZNEJ
P R A S Y WILENSKIEJ
niu nauk, wymianie produkeji wydawniczej, szybszemu naprywowi na te
tereny nowoksiazek thimaczonych z jezyköw obeych, ktöre naplywaly do
Wilna dose szybko.
Przypisy
'
2
4
5
O formach reklamy czasopismiennietwa oraz ksiegarskiej piszc Danuta Hombek, Wydawnictwa warszawskie Tadeasza Podleckiego w swietle publikaeji
reklamowych z lat 1785-1794, Studium bibliologiczne, Kielcc 1997, 9-10.
M. in. te tytuly wymienia Z. Sinko, „Glövvne drogi i tendencje reeepeji pismiennietwa zachodnioeuropejskiego w literaturze Oswiecenia polskiego", Problemy literatutypolskiej okresu Oswiecenia, Wroclaw, Warszawa, 1973, 178.
S. Grzeszczuk, D. Hombek, Ksiqikapolska w ogloszeniach prasowych XV1I1
wieka. Zrödla, pod red. Z. Golinskiego, t. 1, cz. 1-2: „Gazeta Warszawska
1774-1785", Wroclaw, 1992, Nr 5706; GWD 1800/49 (20 VI) „Magazyn Paniciiski" czyli rozmowy miijdzy madra. Ochmistrzyniaj i zaenymi damami Jej
ewiezeniu poruezonymi. T. 1-4. Tlum. z franeuskiego Eustachy D^bicki. War­
szawa nakl. M. Grölla, b. druk., 1770. - Warszawa, nakl. M. Grölla brak. Druk.,
1775.
Z. Sinko, „Glöwne drogi i tendencje rcccpcji pismiennietwa zachodnioeuro­
pejskiego w literaturze Oswiecenia polskiego", Pivblemy literatury polskiej
okresu Oswiecenia, Wroclaw, Warszawa, 1973, 185.
J. Kurkowski, Warszawskie czasopisina uezone doby Augusta III, Warszawa,
1994, 25.
127