89 Nr 148-149 SYSTEM DOBROWOLNEJ NORMALIZACJI 1

O normach i normalizacji
SYSTEM DOBROWOLNEJ NORMALIZACJI
1. Historia i ramy prawne europejskiego systemu normalizacji
W krajach o gospodarce wolnorynkowej stosowanie norm jest z zasady dobrowolne. Uznaje się bowiem od dawna, że jakość powinna być pozostawiona działaniu
wolnego rynku. Według tej filozofii interwencja prawodawcy w sposób wytwarzania
produktu jest konieczna jedynie tam, gdzie może powstać zagrożenie dla użytkownika tego produktu (konsumenta, pracownika) lub gdzie konieczna jest ochrona wspólnych dóbr (np. środowiska). Jeżeli producent wytwarzający gorszy jakościowo produkt znajdzie na niego nabywców, na przykład dzięki niższej cenie, to prawo nie
powinno mu zabraniać oferowania na rynku takiego produktu. Oczywiście pod warunkiem, że produkt ten nie jest niebezpieczny. Przyjmuje się, że przy dużej i zróżnicowanej podaży produkty słabe jakościowo nie będą znajdowały wystarczającej
ilości nabywców, w związku z tym ich producenci zostaną przez rynek wyeliminowani.
Nic więc dziwnego, że z czasem utrwala się pogląd, że normalizacja obligatoryjna
jest hamulcem postępu technicznego i zdejmuje z producenta odpowiedzialność za
wytworzony wyrób, a ponadto, że system dobrowolny stwarza możliwości kreowania
mechanizmów samoregulacji.
Nowelizacja przepisów w systemie obligatoryjnym stała się także niezwykle
czasochłonna i pociągała za sobą obligatoryjną certyfikację.
Przed 1985 r. kraje członkowskie UE wprowadzały swoje własne specyfikacje
techniczne i kontrolę zgodności dla wytwarzanych produktów. Wszelka harmonizacja techniczna w ramach UE oparta była na odpowiadających poszczególnym
produktom dyrektywach. Określano to mianem „starego podejścia”.
Od 1985 r. dyrektywy Wspólnoty Europejskiej formułowały wspólne wymagania
techniczne dla każdej kategorii produktów oraz procedury oceny zgodności. Zgodnie
z dyrektywami zanim produkty mogły być wprowadzone na rynek, władze krajowe
wydawały certyfikaty zgodności. Wymagania techniczne sformułowane w dyrektywach musiały być stale aktualizowane, by nadążyć za postępem technologicznym.
W 1985 r. rządy krajów członkowskich Wspólnoty Europejskiej zdecydowały zakończyć bezowocne negocjacje dotyczące harmonizacji technicznej i opowiedziały
się za tzw. „Nowym Podejściem”, które ogranicza rolę regulacji określających zasadnicze wymagania dotyczące zdrowia i bezpieczeństwa. Uznano, że eksperci sektora
prywatnego, współpracując z organizacjami normalizacyjnymi, najlepiej opracują
rozwiązania techniczne, które będą w zgodzie z obowiązującym prawem.
Wydana w 1985 r. Biała Księga unaoczniła potrzebę radykalnych zmian i szybkiego działania: do 31 grudnia 1992 r. należało wprowadzić w życie ponad 250 propozycji legislacyjnych – by mógł powstać Wspólny Rynek. Do 1987 r. państwa członkowskie musiały jednogłośnie przyjąć dyrektywy. Ostatecznie w 1987 r. kwalifikowana
większość zastąpiła zasadę jednomyślności.
Rychło okazało się, że normy europejskie odgrywają ważną rolę w budowaniu
Rynku Wewnętrznego Unii Europejskiej – przyczyniają się do likwidacji barier
w handlu wynikających z różnic pomiędzy normami krajowymi. Ujednolicenie wyNr 148-149
89
O normach i normalizacji
korzystania norm w całej UE oraz w obrębie Europejskiego Obszaru Gospodarczego
usuwało liczne i różnorodne krajowe odmiany techniczne norm oraz związane z nimi
wymagania dotyczące procesu normalizacji. Przedsiębiorcy chcieli wspólnych norm,
aby redukować koszty zakupu części i komponentów.
Co więcej, normy europejskie zaczęły wspierać również rządy w celu harmonizacji wymagań dotyczących zdrowia i bezpieczeństwa. Zostały one również wykorzystane do harmonizacji wymagań dot. bezpieczeństwa i higieny, którymi objęto
Rynek Wewnętrzny.
W tej sytuacji okazało się, że zachęcanie przedsiębiorców, by udzielali wsparcia
przy tworzeniu norm technicznych – traktowanych nie jako ograniczenie kreatywności, ale jako instrumenty, przy pomocy których można tworzyć i konkurować – jest
ideą słuszną.
Uzgodnienia z 1985 roku nazwano „nowym podejściem”. Zgodnie z nimi dyrektywy UE w pierwszym rzędzie specyfikują zasadnicze wymagania, których spełnienie zapewni wysoki poziom ochrony (zdrowia, bezpieczeństwa, konsumentów, środowiska, itp.). Zasadnicze wymagania wyrażone są tak, że wiążą się z nałożeniem
obowiązków, które mogą być w jednakowy sposób realizowane przez kraje członkowskie. Dyrektywy odnoszą się do dużych rodzin produktów i/lub zagrożeń. Komisja Europejska upoważniła europejskie instytucje normalizacyjne do definiowania
szczegółowych rozwiązań technicznych (norm zharmonizowanych), które producenci mogą stosować na zasadzie dobrowolności. Producenci mogą wybrać – czy zastosują normy zharmonizowane (lub inne specyfikacje techniczne), pod warunkiem, że
ich produkty spełniają zasadnicze wymagania. Zakłada się, że jeśli przestrzegane są
normy zharmonizowane, wówczas produkt spełnia zasadnicze wymagania (producenci nie muszą już uzyskiwać z wyprzedzeniem certyfikatu od strony trzeciej).
Jednak, producenci prawnie odpowiadają za zagwarantowanie, że wszystkie produkty wprowadzane na rynek są w zgodzie z dyrektywami. Kraje członkowskie muszą
z kolei zagwarantować, że produkty nie spełniające warunków dyrektyw zostaną usunięte z rynku (nadzór nad rynkiem).
Warto w tym miejscu wyjaśnić, że normy zharmonizowane to takie normy europejskie, które: zostały przyjęte w następującym trybie:
·
zostały opracowane na zlecenie (zwane mandatem) Komisji Europejskiej przez
Europejski Komitet Normalizacyjny (CEN), Europejski Komitet Normalizacji
Elektrotechnicznej (CENELEC), Europejski Instytut Norm Telekomunikacyjnych (ETSI),
·
ich treść została ustalona w oparciu o wymogi zatwierdzone przez Komisję
Europejską,
·
przyjęte zgodnie z regulaminami CEN/CENELEC/ETSI,
·
oficjalnie przedłożone Komisji po ich zatwierdzeniu.
Normy zharmonizowane mogą być stosowane pod następującymi warunkami:
·
gdy ich tytuły i numery zostały opublikowane w Oficjalnym Dzienniku Unii
Europejskiej,
·
gdy przynajmniej jedno państwo członkowskie Unii Europejskie przeniosło je
do zbioru norm krajowych.
90
O normach i normalizacji
Zgodność z krajową normą przenoszącą normę zharmonizowaną, o której informację opublikowano, pociąga za sobą domniemanie zgodności z podstawowymi
wymaganiami odpowiedniej dyrektywy nowego podejścia, której dotyczy ta norma.
W Polsce najważniejszym aktem prawnym, który transponuje dyrektywy nowego
podejścia do prawa krajowego, jest ustawa o systemie oceny zgodności [6]. Natomiast
zasadnicze wymagania i oceny zgodności z poszczególnych dyrektyw są zawarte
w rozporządzeniach wydawanych na podstawie ustawy o systemie oceny zgodności
i innych ustaw (m.in. o wyrobach budowlanych, o transporcie kolejowym). Przepisów
ustawy o ocenie zgodności nie stosuje się do wyrobów medycznych.
Część dyrektyw „nowego podejścia” uwzględnia także zasady „globalnego podejścia” do oceny zgodności. Globalne podejście określa główne elementy badań i certyfikacji, zasady wyznaczania jednostek uczestniczących w ocenie wyrobów, a także
ujednolica zasady umieszczania i oznakowania CE.
Dyrektywy nowego podejścia dotyczą wyrobów, które mają być po raz pierwszy
wprowadzone do obrotu i oddane do użytku. Ograniczają się wyłącznie do wymagań
zasadniczych, sformułowanych tak, aby zapewniały wysoki poziom ochrony.
Producent ma obowiązek spełnić wymagania zasadnicze, sam deklaruje zgodność
produktu z wymaganiami i odpowiada za prawidłowość tej deklaracji. Spełnienie
przez producenta wymagań zasadniczych daje mu możliwość wprowadzenia produktu na rynek europejski. Sposób spełnienia wymagań zasadniczych pozostawiono
do swobodnej decyzji producenta.
Producent ma wybór, może produkować wyrób i sprawdzać jego zgodność bezpośrednio z dyrektywą lub może produkować wyrób zgodnie z normą zharmonizowaną, która zapewnia domniemanie zgodności z dyrektywą. Wyjątkiem od tej ogólnej
zasady jest dyrektywa dotycząca wyrobów budowlanych, gdzie wykazanie zgodności
z wymaganiami zasadniczymi dyrektywy wymusza stosowanie wymagań zarówno
dyrektywy, jak i wymagań szczegółowych zawartych w normach zharmonizowanych
lub aprobatach technicznych.
Stosowanie norm zharmonizowanych jest dobrowolne, ale jak najbardziej zalecane ze względu na to, iż jest to najłatwiejszy, najpewniejszy i najtańszy sposób
wykazania zgodności wyrobu z wymaganiami dyrektyw.
Oczywiście w obszarach nie objętych normalizacją europejską, PKN wprowadza
normy identyczne z normami międzynarodowymi. Te normy mają odpowiednio
oznaczenie PN-ISO i PN-IEC.
Dyrektywy UE specyfikują nie tylko zasadnicze wymagania ale narzucają również procedury oceny zgodności służące określaniu zgodności z dyrektywami, z uwzględnieniem potencjalnych zagrożeń. Ocena zgodności dokonywana jest przez instytucje
testujące i certyfikujące („jednostka notyfikowana”), wyznaczone przez kraje członkowskie w ramach ich jurysdykcji i działające w obrębie ich odpowiedzialności.
Oznaczenie CE symbolizuje zgodność ze wszystkimi wymaganymi przepisami
wspólnotowymi – kraje członkowskie UE uznają, że produkty oznaczone CE wprowadzone gdziekolwiek na rynek w ramach Wspólnoty Europejskiej, są zgodnie z ich
własnym prawem krajowym.
Jeśli produkt został sprawdzony pod kątem zgodności z normą europejską przez
wyznaczoną jednostkę zajmującą się oceną zgodności, jego certyfikat będzie uznawany, a produkt taki będzie mógł być sprzedawany, na obszarze Unii Europejskiej
Nr 148-149
91
O normach i normalizacji
oraz w Norwegii, Islandii i Lichtensteinie. Aktualnie funkcjonuje ponad 1000 takich
prywatnych jednostek.
Ilość norm europejskich rośnie. Rośnie również ich znaczenie dzięki polityce
Komisji Europejskiej. Normy te traktowane są jako element ułatwiający swobodę
przepływu towarów i usług. By to osiągnąć, Komisja Europejska wydała Dyrektywę
Europejską 83/189, która ma na celu centralizację rozwoju i harmonizacji norm
europejskich. Obecnie ponad 75% stosowanych norm to normy europejskie lub międzynarodowe.
O ile cztery największe krajowe organizacje normalizacyjne (m.in. DIN) nadal
pracują w oparciu o pewne dodatkowe normy krajowe, pozostałe pracują tylko w ramach norm europejskich i międzynarodowych (poprzez odpowiadające sobie komitety, tzw. komitety lustrzane, w ramach procesu normalizacji oraz poprzez przekładanie
norm europejskich i międzynarodowych, po ich przegłosowaniu, na prawo krajowe).
Dyrektywy nowego podejścia mają specyficzny charakter, w tym sensie, że nie
zawierają szczegółów technicznych, natomiast określają wymagania bezpieczeństwa.
Dlatego, z punktu widzenia producentów, konieczne jest przekładanie tych szerokich
wymagań zasadniczych na rozwiązania techniczne. Jednym z najlepszych sposobów,
w jaki przedsiębiorcy mogą to robić, jest stosowanie specjalnie w tym celu opracowanych norm europejskich. Normy te nazywane są normami zharmonizowanymi i mówi
się o nich, że wiążą się z „domniemaniem zgodności” z dyrektywą, z powodu której
zostały opracowane.
Komisja Europejska promuje dobrowolność stosowania norm z uwagi na niezwykle
pożyteczną rolę jaką one odgrywają. Przemysł i biznes są zachęcane do stosowania
norm, skoro pomagają one konkurować oraz podnosić jakość i bezpieczeństwo. Władze również chętnie popierają ich stosowanie, jeśli pomagają we wprowadzaniu w życie prawa krajowego lub europejskiego.
Jeśli jest konieczne, Komisja bierze udział również w finansowaniu opracowania
określonych norm, często wspiera finansowo związane z tym projekty badawcze.
2. Dobrowolne stosowanie Polskich Norm
W Polsce do 31 grudnia 1993 roku obowiązywał system normalizacji obligatoryjnej. W okresie od 1994 do 31 grudnia 2002 roku obowiązywał system normalizacji
dobrowolnej, z możliwością nakładania obowiązku stosowania norm przez właściwych Ministrów [4]. Od 1 stycznia 2003 roku stosowanie norm w Polsce jest całkowicie dobrowolne [5].
Zmiana systemu normalizacji w 1994 roku z obligatoryjnego (urzędowego) na
dobrowolny (społeczny) spowodowała, że PKN:
·
nie tworzy Polskich Norm,
·
nie jest odpowiedzialny za ich treść,
·
nie jest już organem administracji rządowej, a Polska Norma nie jest przepisem
prawa, ale może być w przepisach powoływana.
Polski Komitet Normalizacyjny, działający od 1924 roku, jest uznaną krajową
jednostką normalizacyjną. Uznaną, czyli uznawaną przez polskie, międzynarodowe
i regionalne organy i organizacje jako odpowiedzialną za organizowanie i prowadzenie
normalizacji w Polsce.
92
O normach i normalizacji
PKN jest jedyną organizacją uprawnioną do nadania dokumentowi statusu Polskiej
Normy (oznaczenia dokumentu symbolem PN). Jest właścicielem praw autorskich do
PN.
Od chwili ratyfikacji Traktatu ateńskiego 1 maja 2004 r., na mocy którego Polska
stała się członkiem Unii Europejskiej Polski Komitet Normalizacyjny zajmuje się
przede wszystkim wprowadzaniem do PN Norm Europejskich, tworzonych przez
Europejski Komitet Normalizacyjny. Harmonizacja polskiego systemu norm technicznych była w procesie akcesyjnym jednym z warunków do spełnienia.
Normy Europejskie nie są powszechnie dostępne (nie można kupić Normy Europejskiej), są natomiast dostępne w implementacjach krajowych. W każdym kraju
członkowskim UE i EFTA teksty norm krajowych wprowadzających Normy Europejskie są takie same. Polska Norma wprowadzająca Normę Europejską ma oznaczenie PN-EN, niemiecka DIN-EN itd. Obywatel np. Estonii posługujący się swoją
normą krajową ma pewność, że wypełniając jej postanowienia spełnia jednocześnie
postanowienia norm pozostałych krajów UE i EFTA. Ma to decydujące znaczenie
przy swobodnym przepływie towarów na rynku europejskim.
Od chwili włączenia się w struktury Europejskich Organizacji Normalizacyjnych
1 stycznia 2004, a więc na 5 miesięcy przed akcesją Polski do UE, PKN uczestniczy
w procesach tworzenia Norm Europejskich na równych prawach z innymi członkami
UE i EFTA. Oczywiście niezależnie od współpracy z Europejskimi Organizacjami
Normalizacyjnymi PKN współpracuje z międzynarodowymi organizacjami normalizacyjnymi.
3. Kto tworzy normy?
Normy tworzą zainteresowani na własne potrzeby i z własnych środków, a udział
podmiotów w normalizacji jest dobrowolny. Ciałami opracowującymi normy są komitety techniczne, zrzeszające specjalistów z danej dziedziny.
Zainteresowani (podmioty gospodarcze i inne instytucje) mogą być członkami
komitetów technicznych i delegować swoich przedstawicieli, nazywanych reprezentantami, do pracy w tych komitetach (KT). Udział (członkostwo) w pracach KT jest
możliwy za pośrednictwem krajowej organizacji normalizacyjnej.
PKN nie opracowuje norm, ale stanowi platformę prac normalizacyjnych, nadzoruje proces zgodnie z zasadami systemu, w tym organizację prac, ankietę powszechną oraz zatwierdza, publikuje i rozpowszechnia normy. Treść norm jest ustalana
zgodnie z zasadą konsensu.
4. Europejski System Normalizacyjny
W Europie są 2 najważniejsze jednostki normalizacyjne: CEN – odpowiadający za
wszystkie sektory gospodarki, prócz elektryki, za którą to odpowiada CENELEC.
Dodatkowo, za sektor telekomunikacyjny odpowiada inna jednostka: ETSI.
Członkami CEN i CENELEC są krajowe jednostki normalizacyjne, w tym PKN,
które delegują ekspertów do prac w Komitetach Technicznych Europejskich Organizacji Normalizacyjnych.
Wszystkie organizacje członkowskie CEN i CENELEC (w tym PKN) opracowują
wspólnie Normy Europejskie.
Nr 148-149
93
O normach i normalizacji
Każdy członek CEN i CENELEC jest obowiązany wprowadzić wszystkie Normy
Europejskie i wycofać wszystkie dotychczasowe normy z nimi sprzeczne.
Wprowadzenie Normy Europejskiej do norm krajowych przez wszystkich członków Europejskich Organizacji Normalizacyjnych i usunięcie norm sprzecznych sprawia, że we wszystkich krajach istnieje taka sama norma!
Jest to podstawą harmonizacji rynku europejskiego, bo nie istnieją bariery techniczne między krajami członkowskimi. Producent wykonuje produkt zgodnie z PN-EN
i ma pewność, że spełnił wymagania norm wszystkich krajów członkowskich!
5. Dlaczego normy są w języku oryginału?
·
Konieczność wypełnienia obowiązku wprowadzenia EN w ściśle określonym
terminie.
·
Brak zainteresowania w środowisku opracowaniem PN w języku polskim.
·
PKN otrzymuje niewielkie środki na opracowywanie PN.
·
Czas opracowania i jakość normy nie zależy od PKN, ale od KT.
Fakt, że część norm jest w języku oryginału ma swoje ważne konsekwencje. Stanowisko w tej sprawie podjęła Rada Normalizacyjna PKN 28.10.2010 r., potwierdzając
przy okazji dobrowolność stosowania norm. Odniosła się ona do trzech następujących
ustępów artykułu 5 ustawy z dnia 12 września 2002 r. o normalizacji. Chodzi o następujące punkty:
„2. Polska Norma może być wprowadzeniem normy europejskiej lub międzynarodowej. Wprowadzenie to może nastąpić w języku oryginału.
3. Stosowanie Polskich Norm jest dobrowolne.
4. Polskie Normy mogą być powoływane w przepisach prawnych po ich opublikowaniu w języku polskim.”
Powołanie się na PN w przepisie prawnym nie zmienia jej dobrowolnego statusu,
chyba że ustawodawca świadomie chce ten status zmienić, co jest możliwe przez
wyraźne wskazanie tylko w postanowieniach innej ustawy.
W Polsce mamy taką sytuację, ponieważ takie powołania występują. Okazuje się,
że Ministrowie w sprawach należących do zakresu ich działania i po uzyskaniu opinii
lub na wniosek Komitetu mogą, w drodze rozporządzenia, wprowadzić obowiązek
stosowania PN, gdy dotyczy ona w szczególności:
1) ochrony życia, zdrowia, mienia, bezpieczeństwa pracy i użytkowania,
2) ochrony środowiska,
3) wyrobów zamawianych przez organy państwowe.
Stosowanie PN, jest również obowiązkowe, jeżeli normy te zostaną powołane
w innych ustawach. Ma to miejsce np. w ustawie „Prawo zamówień publicznych” [7].
6. Czynny udział przedsiębiorstw w Europejskim Systemie Normalizacji
Aby czynnie uczestniczyć w normalizacji europejskiej, przedsiębiorcy muszą
brać udział w pracach komitetów technicznych, delegując do nich swych przedstawicieli. Przedsiębiorcy korzystając z tej możliwości zyskują realny wpływ na
kształt norm europejskich.
94
O normach i normalizacji
7. Korzyści z czynnego udziału w normalizacji
Czynnie uczestnicząc w normalizacji przedsiębiorstwo:
·
zyskuje przewagę konkurencyjną i pozwala właściwie planować inwestycje,
·
ma możliwość bezpośredniego wpływania na treść norm, a więc „dostosowania” normy do swoich możliwości,
·
ma ułatwiony dostęp do informacji „z rynku”,
·
stale poszerza swoje kontakty biznesowe.
8. Bibliografia
1. Polski Komitet Elektrotechniczny SEP (Commision Electrotechnique Internationale – Comité Electrotechnique Polonais) – w 1924 r. zapoczątkował utworzenie
w 1926 r. Polskiego Komitetu Normalizacyjnego.
2. Ustawa z 3 lipca 1947 r. o normach i standardach budowlanych.
3. Ustawa z 20 grudnia 1949 r. o utworzeniu Polskiego Komitetu Normalizacyjnego
oraz o polskich normach i standardach.
4. Ustawa z 3 kwietnia 1993 r. o normalizacji (Weszła w życie 1 stycznia 1994 r.) –
Dz. U. z 1993 r. Nr 55, poz. 251 z późn. zm.
5. Ustawa z 12 września 2002 r. o normalizacji – Dz. U. z 2002 r. Nr 169, poz. 1386
z późn. zm. (Weszła w życie od 1 stycznia 2003 r.).
6. Ustawa z 28 kwietnia 2000 r. o systemie zgodności, akredytacji oraz zmianie
niektórych ustaw – Dz. U. z 2003 r. Nr 80, poz. 1360 z późn. zm.
7. Ustawa z 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych. Tekst jednolity. Dz. U.
z 2001 r. Nr 234, poz. 1386 z późn. zm.
Wybrali i przygotowali MH i TM
Nr 148-149
95