doco pomocy społecznej - Centrum Praw Kobiet
download 
Reklamacja Transkrypt
o pomocy społecznej - Centrum Praw Kobiet
poznaj swoje prawa ...o pomocy społecznej poradnik prawno-ekonomiczny dla kobiet stan prawny na dzień 1 lipca 2007 Warszawa 2007 1 Centrum Praw Kobiet ul. Wilcza 60/ 19 00 – 679 Warszawa |tel. (48 22) 652 01 17 tel./ fax: (48 22) 622 25 17 e-mail: [email protected] http://www.cpk.org.pl http://www.partnerstwo.cpk.org.pl © Women’s Rights Center Numer konta: 59102011560000710200599241 Przygotowała: Marta Witek Redakcja i korekta: Magdalena Potocka Wydanie pierwsze Niniejszy poradnik został opublikowany dzięki pomocy finansowej Funduszu Inicjatyw Obywatelskich. Za treść tego poradnika odpowiada Centrum Praw Kobiet. ISBN 978-83-89888-56-3 Egzemplarz bezpłatny Spis treści Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Mity i Fakty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1. Czym jest pomoc społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 2. Gdzie udać się po pomoc społeczną . . . . . . . . . . . . . . . 8 3. Kto może korzystać z pomocy społecznej . . . . . . . . . . . 9 3.1. Kryterium „trudnej sytuacji życiowej” . . . . . . . . . 9 3.2. Kryterium obywatelstwa i miejsca zamieszkania/ pobytu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 3.3. Kryterium dochodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 4.1. Świadczenia pieniężne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 4.2 Świadczenia niepieniężne . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 5. Jak ubiegać się o przyznanie świadczenia . . . . . . . . . 33 5.1. Kto decyduje o przyznaniu świadczenia . . . . . . 33 5.2. Jak przebiega postępowanie o przyznanie świadczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 6. Czy otrzymane świadczenia trzeba zwrócić . . . . . . . . 38 7. Co robić w sytuacji bezrobocia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 8. Wzory pism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 8.1. Wniosek o przyznanie świadczenia z pomocy społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 8.2. Wzór decyzji o przyznaniu świadczenia pieniężnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Wybrane publikacje Centrum Praw Kobiet . . . . . . . . . . . 47 Jesteśmy po to, żeby ci pomóc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Skład i łamanie: Sławomir Dąbrowski Druk: Krismark 2 3 Wstęp Oddajemy do Państwa rąk kolejny poradnik Fundacji Centrum Praw Kobiet z serii „Poznaj swoje prawa”. Tym razem chcielibyśmy przybliżyć Państwu problematykę pomocy społecznej – wyjaśnić czym jest pomoc społeczna, jakiego rodzaju pomoc świadczy, wskazać komu taka pomoc przysługuje i gdzie można się po nią zgłaszać. Do podjęcia tego tematu skłonił nas fakt, że jednym z powodów objęcia osoby lub rodziny pomocą społeczną jest przemoc ze strony osoby bliskiej. Przemoc w rodzinie jest trudną sytuacją życiową, z którą ofiary bardzo często nie są w stanie same sobie poradzić. Osoby doświadczające pomocy potrzebują wsparcia i pomocy – potrzebują pomocy i poradnictwa medycznego, psychologicznego, prawnego i socjalnego. W sytuacjach skrajnie trudnych także ochrony w postaci świadczeń z zakresu interwencji kryzysowej. Ofiary przemocy w rodzinie potrzebują różnych form pomocy i wsparcia nie tylko wtedy, gdy znajdują się w związku przemocowym, ale także – a może przede wszystkim – po jego opuszczeniu. Wiele kobiet trwa w relacji opartej na przemocy z lęku przed samodzielnością ekonomiczną i życiową. Kobiety boją się, że nie poradzą sobie bez partnera; że nie będą miały z czego żyć i utrzymać dzieci; że nie będą miały gdzie mieszkać i gdzie pracować. Te obawy, połączone z poczuciem bezradności i niską wiarą we własne siły, utwierdzają je w postanowieniu o trwaniu u boku partnera stosującego przemoc. Mamy nadzieję, że lektura niniejszego poradnika pozwoli osobom doświadczającym przemocy na lepsze poznanie oferty pomocy społecznej. Wierzymy, że dzięki tej publikacji ofiary przemocy zrozumieją, że nie są same ze swoimi problemami i że istnieją instytucje publiczne gotowe świadczyć im wsparcie i pomoc niezbędną do skutecznego uwolnienia się z krzywdzącego związku. Choć poradnik ten skierowany jest przede wszystkim do kobiet doświadczających przemocy nie ogranicza się on tylko 4 do omówienia świadczeń oferowanych przez pomoc społeczną osobom w sytuacji przemocowej. Poradnik ten prezentuje większość z form pomocy, jakie otrzymać można od instytucji pomocy społecznej. Bez względu zatem na to, czy doświadczasz przemocy ze strony osoby bliskiej, czy też nie, znajdziesz w nim informacje, które pozwolą Ci na dowiedzenie się na jaką pomoc możesz liczyć ze strony pomocy społecznej. Mity i Fakty MIT: Korzystanie z pomocy społecznej to wstyd. Pomoc społeczna jest dla osób niezaradnych życiowo, społecznie i ekonomicznie upośledzonych. Ja taka nie jestem. FAKT: Pomoc społeczna oferuje wiele rodzajów pomocy osobom i rodzinom, które z różnych powodów znalazły się w trudnej sytuacji życiowej. Każdy z nas może znaleźć się w takiej sytuacji bez swojej winy. Nikt z nas przecież nie ma monopolu na szczęście; nikt z nas nie jest w stanie przewidzieć i zapobiec wszystkim problemom czy tragediom, które mogą go spotkać. Najlepszym tego przykładem jest choroba czy przemoc ze strony osoby bliskiej. Szukanie pomocy w sytuacjach trudnych, z którymi samodzielnie nie jesteśmy sobie w stanie poradzić, nie jest niczym wstydliwym. Przeciwnie, to przejaw wielkiej odwagi i mądrości. MIT: Jestem osobą zamożną, nie potrzebuję korzystać z pomocy społecznej. FAKT: Świadczenia o charakterze pieniężnych (np. zasiłki) to tylko jeden z rodzajów pomocy, jakiej instytucje pomocy społeczne udzielają osobom i rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej. Obok świadczeń pieniężnych, pomoc społeczna oferuje różnego rodzaju pomoc niepieniężną, na przykład w postaci pracy socjalnej lub specjalistycznego poradnictwa. 5 MIT: Doświadczam przemocy ze strony partnera, ale mam wysokie dochody, więc nie mogę liczyć na pomoc ośrodka pomocy społecznej. FA KT: Kryterium dochodowe ogranicza krąg osób, które mogą korzystać przede wszystkim ze świadczeń pomocy społecznej o charakterze pieniężnym. Bez względu na dochód, osoby doświadczające przemocy mogą jednak otrzymać od pomocy społecznej wsparcie o charakterze niepieniężnym, w szczególności w postaci poradnictwa psychologicznego, prawnego, rodzinnego czy w formie interwencji kryzysowej. W szczególnie uzasadnionych przypadkach mogą one także wnioskować o przyznanie im pomocy finansowej, np. w postaci specjalnego bezzwrotnego zasiłku celowego. Omawianie problematyki pomocy społecznej zaczniemy od wyjaśnienia, czym jest pomoc społeczna. Najczęściej pomoc społeczna kojarzy nam się z ośrodkiem pomocy społecznej. W rzeczywistości pomoc społeczna to różne formy pomocy i wsparcia świadczone przez różne instytucje publiczne osobom, które znalazły się w trudnej sytuacji życiowej. Takie rozumienie pomocy społecznej znajduje odzwierciedlenie w polskim prawie, w szczególności w Ustawie o pomocy społecznej (dalej „u.p.s.”) z dnia 12 marca 2004 roku (Dz. U. z 2004 r. Nr 64, poz.593 z późn. zm.). Art. 2 ustawy stanowi, że pomoc społeczna to instytucja polityki społecznej państwa, mająca na celu umożliwienie osobom i rodzinom prze- zwyciężenie trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie pokonać wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Pomocy społecznej udziela się osobom i rodzinom m.in. z powodu ubóstwa, sieroctwa, bezdomności, bezrobocia, długotrwałej lub ciężkiej choroby i przemocy w rodzinie. Rolą pomocy społecznej jest wspieranie osób i rodzin, które znalazły się w takich sytuacjach w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwienie im życia w warunkach odpowiadających godności człowieka. Jej zadaniem jest także zapobieganie takim sytuacjom i patologiom społecznym. Pomoc społeczna udzielana jest w różnych postaciach, formach i rozmiarach. Zgodnie z art. 15 u.p.s., pomoc społeczna polega w szczególności na : przyznawaniu świadczeń niepieniężnych (np. posiłków) oraz wypłacaniu świadczeń pieniężnych (np. zasiłku stałego); pracy socjalnej, czyli działaniach mających na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmocnieniu lub odzyskaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie; prowadzeniu i rozwijaniu niezbędnej infrastruktury socjalnej (np. sieci domów pomocy społecznej i ośrodków wsparcia); analizowaniu i ocenie zjawisk rodzących zapotrzebowanie na świadczenia pomocowe (np. zjawiska bezrobocia, ubożenia społeczeństwa, przemocy w rodzinie); realizowaniu zadań wynikających z rozeznanych potrzeb społecznych; rozwijaniu nowych form pomocy społecznej w ramach zidentyfikowanych potrzeb. W dalszej części poradnika skoncentrujemy się na omówieniu tylko trzech pierwszych form pomocy społecznej. Są one bowiem najważniejszymi i najczęściej poszukiwanymi formami wsparcia. Poza zakresem naszym rozważań znajdą się świadczenia rodzinne, będące jedną z form świadczeń pieniężnych, ponieważ zostały one szeroko omówione w innym poradniku Fundacji Centrum Praw Kobiet z serii „Poznaj swoje prawa”, a mianowicie w publikacji „O alimentach, zaliczce alimentacyjnej 6 7 MIT: Jeżeli ktoś się dowie o mojej trudnej sytuacji życiowej, to automatycznie zostanie mi przyznana pomoc z ośrodka pomocy społecznej. FA KT: Z zasady nie obejmuje się pomocą społeczną osób, które same nie wystąpiły o nią albo nie wyraziły na nią zgody. 1. Czym jest pomoc społeczna i świadczeniach rodzinnych”. Powiemy natomiast więcej o formach pomocy dla osób bezrobotnych. Bezrobocie jest bowiem jednym z największych problemów społecznych rodzących zapotrzebowanie na świadczenia z pomocy społecznej. 2. Gdzie udać się po pomoc społeczną Za zapewnienie i zorganizowanie pomocy społecznej odpowiedzialne są organy administracji rządowej i samorządowej współpracujące z organizacjami społecznymi, pozarządowymi, Kościołem Katolickim, innymi kościołami, związkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi. Wśród podmiotów zobowiązanych do pomocy społecznej główna rola przypada gminie i powiatowi, czyli jednostkom samorządowym. Mogą one w tym celu tworzyć – i tworzą – specjalne jednostki organizacyjne. Są nimi: regionalne ośrodki polityki społecznej, ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie, placówki specjalistycznego poradnictwa rodzinnego, placówki opiekuńczo-wychowawcze, ośrodki adopcyjno-opiekuńcze. Najważniejszą instytucją świadczącą pomoc społeczną w gminie jest ośrodek pomocy społecznej. Jest on najczęściej pierwszym miejscem, do którego zwracają się osoby w trudnej sytuacji życiowej. Zadaniem ośrodków pomocy społecznej jest przede wszystkim udzielanie świadczeń pieniężnych i niepieniężnych. Ośrodek ma również określone uprawnienia procesowe – może reprezentować osoby potrzebujące wsparcia, i na ich rzecz występować z wnioskami o stwierdzenie niezdolności do pracy, o ustalenie niepełnosprawności, a także z powództwem o alimenty. Jeżeli zatem potrzebujesz pomocy udaj się do ośrodka pomocy społecznej. Nawet jeśli ośrodek nie zajmuje się udzielaniem pomocy w formie, której potrzebujesz, z pewnością uzyskasz tam informacje i wskazówki gdzie pomoc taką możesz otrzymać. Jeżeli po uzyskaniu pomocy podstawowej, bo taką 8 najczęściej świadczą ośrodki, potrzebna ci będzie pomoc specjalistyczna, to ośrodek zajmie się przekazaniem twojej sprawy do odpowiedniej placówki specjalistycznej. 3. Kto może korzystać z pomocy społecznej Przed omówieniem rodzajów i form, w jakich świadczona jest pomoc społeczna, konieczne jest ustalanie kto w ogóle może ubiegać się o taką pomoc. Ustawa o pomocy społecznej określa dwa zasadnicze kryteria, jakie spełniać musi osoba i rodzina, aby móc otrzymać pomoc społeczną – kryterium „trudnej sytuacji życiowej” oraz kryterium obywatelstwa i miejsca zamieszkania/pobytu. Kryteria te mają charakter bezwzględnie obowiązujący. Oznacza to, że podmiot, który nie spełnia choćby jednego z nich, nie może ubiegać się o pomoc z pomocy społecznej. Ponadto, ustawa o pomocy społecznej często uzależnia prawo do niektórych rodzajów świadczeń, w szczególności świadczeń pieniężnych, od spełnienia przez osobę lub rodzinę dodatkowego kryterium – tzw. kryterium dochodowego. Pomoc finansowa dostępna jest bowiem przede wszystkim osobom o niskim statusie materialnym. 3.1. Kryterium „trudnej sytuacji życiowej” Pierwsze i podstawowe kryterium uzyskania pomocy społecznej wskazane zostało w art. 2 u.p.s. Z przepisu tego wynika, że pomoc społeczna udzielana jest tylko osobom lub rodzinom, które: znajdują się w trudnej sytuacji życiowej, i nie są w stanie poradzić sobie samodzielnie z tą sytuacją wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Ze sformułowania art. 2 wywnioskować można po pierwsze, że świadczeniobiorcami pomocy społecznej mogą być za9 równo osoby samotnie gospodarujące, czyli prowadzące jednoosobowe gospodarstwo domowe, jak i osoby żyjące w rodzinie, które z różnych powodów znalazły się w trudnej sytuacji życiowej. Warto zaznaczyć, że rodziną, w świetle ustawy, są osoby spokrewnione lub niespokrewnione pozostające w faktycznym związku, wspólnie zamieszkujące i gospodarujące. Po drugie, z przepisu tego wynika, że aby otrzymać pomoc społeczną osoba lub rodzina musi znajdować się z „trudnej sytuacji życiowej”. Pojęcie trudnej sytuacji życiowej jest bardzo szerokie i trudne do zdefiniowania. Każdy z nas mógłby bez problemów podać wiele różnych przykładów „trudnej sytuacji życiowej”. Dlatego też ustawa nie mówi konkretnie co należy rozumieć pod tym pojęciem, a jedynie – w art. 7 – wskazuje przykładowe okoliczności i problemy, które bez wątpienia zakwalifikować można jako „trudną sytuację życiową”. I tak, w pierwszej kolejności ustawa o pomocy społecznej wymienia: ubóstwo, sieroctwo, bezdomność, bezrobocie, niepełnosprawność, długotrwałą lub ciężką chorobę oraz przemoc w rodzinie. W dalszej kolejności wskazuje na: potrzebę ochrony macierzyństwa lub wielodzietności, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych i wielodzietnych, brak umiejętności w przystosowaniu do życia młodzieży opuszczającej placówki opiekuńczo-wychowawcze, trudności w integracji osób, które otrzymały status uchodźcy, trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego, alkoholizm lub narkomanię, zdarzenia losowe i sytuacje kryzysowe, oraz klęski żywiołowe lub ekologiczne. Znajdowanie się w trudnej sytuacji życiowej jest warunkiem koniecznym, ale niewystarczającym do otrzymania pomocy społecznej. Aby otrzymać taką pomoc, osoba lub rodzina musi nie tylko znajdować się w trudnej sytuacji życiowej, ale także nie być w stanie samodzielnie – przy wykorzystaniu własnych uprawnień, zasobów i możliwości – sobie z nią poradzić. Przez własne zasoby i możliwości należy przy tym rozumieć nie tylko środki czy możliwości materialne (ekonomiczne), ale także możliwości wynikające z właściwości psychofizycznych, posiadanych kwalifikacji czy umiejętności zawodowych, aktywności w rozwiązywaniu problemów, czy ogólnej otwartości i gotowości do współdziałania z innymi w celu przezwyciężenia kłopotów. Należy bowiem pamiętać, że pomoc i wsparcie instytucji publicznych ma niejako charakter „deski ostatniego ratunku”. Państwo udziela pomocy potrzebującym w ostatniej kolejności – kiedy oni sami lub ich najbliżsi nie są w stanie skutecznie tego zrobić. Najczęściej, niemożność samodzielnego uporania się z trudną sytuacją życiową wynika zaś z braku środków (np. braku pieniędzy, mieszkania), braku uprawnień (np. braku prawa do renty czy emerytury) lub braku możliwości (np. braku wykształcenia lub zawodu), które pozwoliłyby na jej pokonanie albo z braku wiedzy, jak posiadane zasoby skutecznie wykorzystać. Organ pomocy społecznej może więc odmówić udzielenie pomocy, jeżeli w jego ocenie, osoba lub rodzina ubiegająca się o pomoc nie znajduje się w trudnej sytuacji życiowej albo gdy jest ona w stanie samodzielnie uporać się z trudną sytuacją życiową. Warto zaznaczyć, że decydując się na przyznanie osobie lub rodzinie pomocy, organ pomocy społecznej ustala jakiego rodzaju i w jakim rozmiarze pomoc ta będzie udzielona. Zgodnie z art. 3 pkt 3 u.p.s. rodzaj, forma i rozmiar świadczenia powinny być bowiem odpowiednie do okoliczności uzasadniających udzielenie pomocy. 10 11 3.2. Kryterium obywatelstwa i miejsca zamieszkania/ pobytu Zgodnie z art. 5 u.p.s. prawo do świadczeń z pomocy społecznej, jeśli umowy międzynarodowe nie stanowią inaczej, przysługuje: osobom posiadającym obywatelstwo polskie mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej; cudzoziemcom mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium RP, posiadającym odpowiednie zezwolenie na osiedlenie się lub zgodę na pobyt tolerowany oraz osobom mającym status uchodźcy nadany w RP; obywatelom państw członkowskich Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego przebywającym na terenie Polski, którzy uzyskali zezwolenie na pobyt. Prawo do niektórych świadczeń z pomocy społecznej, w szczególności świadczeń pieniężnych, uzależnione jest od wysokości dochodu osoby lub rodziny ubiegającej się o to świadczenie, czyli od tzw. kryterium dochodowego. Kryterium to wyznacza maksymalną wysokość dochodu, którą może osiągać osoba lub rodzina ubiegająca się o dany rodzaj świadczenia. Wymóg kryterium dochodowego nie ma jednak charakteru bezwzględnego. Jak zobaczymy w rozdziale 4, na przyznanie niektórych świadczeń uzależnionych od kryterium dochodowego, w szczególnych wypadkach, mogą liczyć również osoby przekraczające próg dochodowy wskazany w tym kryterium. Zacznijmy jednak od wyjaśnienia, czym jest dochód w rozumieniu ustawy o pomocy społecznej, i jak się go oblicza. Dochód rodziny to suma miesięcznych dochodów osób w rodzinie, natomiast dochód na osobę w rodzinie, to dochód rodziny podzielony przez liczbę jej członków. Przypomnimy, że, w świetle ustawy, w skład rodziny wchodzą osoby spokrewnione lub niespokrewnione pozostające w faktycznym związku, wspólnie zamieszkujące i gospodarujące. Przy ustalaniu dochodu rodziny sumuje się więc miesięczne przychody wszystkich członków tak zdefiniowanej rodziny z miesiąca poprzedzającego złożenie wniosku o przyznanie świadczenia lub – w przypadku utraty dochodu – z miesiąca, w którym wniosek został złożony. Następnie sumę tę pomniejsza się o obciążenia podatkowe, składki na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne oraz o kwotę alimentów świadczonych na rzecz innych osób. Do dochodu rodziny nie wlicza się jednorazowego pieniężnego świadczenia socjalnego oraz wartości świadczeń w naturze, a także świadczeń osoby bezrobotnej z tytułu wykonywania prac społecznie użytecznych. Osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą dokumentują dochód zaświadczeniem wydanym przez naczelnika właściwego urzędu skarbowego. W przypadku osób prowadzących działalność rolniczą przyjmuje się, że z 1ha przeliczeniowego uzyskiwany jest miesięczny dochód w wysokości 207 zł. Obecnie prawo do większości świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej przysługuje: osobie samotnie gospodarującej, jeżeli jej dochód nie przekracza kwoty 477 zł (kryterium dochodowe osoby samotnie gospodarującej); osobie żyjącej w rodzinie, w której dochód na osobę nie przekracza kwoty 351 zł (kryterium dochodowe na osobę w rodzinie); rodzinie, której dochód nie przekracza sumy kwot kryterium dochodowego na osobę w rodzinie (kryterium dochodowe rodziny). Kryteria dochodowe podlegają weryfikacji co 3 lata. Nowe progi dochodowe ustala do dnia 15 czerwca danego roku Trójstronna Komisja do Spraw Społeczno – Gospodarczych. Ostatnia weryfikacja kryteriów dochodowych została przeprowadzona w 2006 roku, w drodze rozporządzenia z dnia 24 lipca 2006 roku w sprawie weryfikowanych kryteriów dochodowych oraz kwot świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej. 12 13 P A M I Ę T A J ! Tylko osoby spełniające kryterium dotyczące obywatelstwa i miejsca zamieszkania/pobytu oraz znajdujące się z trudnej sytuacji życiowej, z którą nie są w stanie samodzielnie sobie poradzić, mają prawo do pomocy społecznej. Aby skutecznie ubiegać się o określony rodzaj świadczeń pieniężnych lub niepieniężnych muszą one jednak spełniać także dodatkowe kryteria, które zostaną szczegółowo omówione przy okazji omawiania poszczególnych typów świadczeń w rozdziale 4. Najważniejszym z tych dodatkowych kryteriów jest kryterium dochodowe, dlatego też zostanie ono przedstawione szczegółowo oddzielnie, w kolejnym podrozdziale. 3.3. Kryterium dochodowe (A) Zasiłek stały Zasiłek stały uregulowany jest przede wszystkim w art. 37 u.p.s. Zasiłek ten ma charakter obligatoryjny, a więc należy się wszystkim osobom spełniającym określone przez prawo kryteria. Przysługuje on każdej: pełnoletniej osobie samotnie gospodarującej, całkowicie niezdolnej do pracy z powodu wieku lub niepełnosprawności, jeżeli jej dochód jest niższy od kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej; pełnoletniej osobie pozostającej w rodzinie, całkowicie niezdolnej do pracy z powodu wieku lub niepełnosprawności, jeżeli zarówno jej dochód, jak i dochód na osobę w jej rodzinie, są niższe od kryterium dochodowego na osobę w rodzinie. Warto zaznaczyć, że osobą samotnie gospodarującą jest osoba, która prowadzi jednoosobowe gospodarstwo domowe. Natomiast osobą całkowicie niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy. Całkowita niezdolność do pracy spowodowana niepełnosprawnością dotyczy osób zaliczanych do I i II grupy inwalidzkiej oraz osób legitymujących się znacznym i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności. Z powodu wieku za niezdolne do pracy ustawa uznaje kobiety, które ukończyły 60 lat i mężczyzn, którzy ukończyli 65 lat. Zgodnie z art. 10 u.p.s., przy ustalaniu prawa do zasiłku stałego dla osoby pozostającej w rodzinie, w składzie rodziny nie uwzględnia się dzieci wychowywanych w rodzinie zastępczej oraz pełnoletnich wychowanków rodziny zastępczej. Oznacza to, że zarówno ich dochodów, jaki i pomocy pieniężnej otrzymywanej przez nie z pomocy społecznej nie wlicza się do dochodu rodziny. Zasiłek stały jest uzupełnieniem dochodu do wysokości określonego kryterium dochodowego. Jego kwota nie jest zatem stała, gdyż zależy od wysokości dochodów osiąganych przez osobę ubiegającą się o to świadczenie, a co za tym idzie, od różnicy między jej rzeczywistymi dochodami a kwotą kryterium dochodowego. Wysokość zasiłku stałego ustala się bowiem w następujący sposób: dla osoby samotnie gospodarującej – odejmując od kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej rzeczywisty dochód osiągany przez osobę ubiegającą się o zasiłek, przy czym zasiłek tak wyliczony nie może być wyższy niż kwota 444 zł; dla osoby żyjącej w rodzinie – odejmując od kryterium dochodowego na osobę w rodzinie dochód jaki rzeczywiście przypada w tej rodzinie na osobę ubiegającą się o zasiłek. W obu przypadkach kwota zasiłku stałego nie może być niższa niż 30 zł. Podkreślić należy, że zasiłku stałego nie można łączyć m.in. z rentą socjalną i świadczeniem pielęgnacyjnym. 14 15 4. W jakiej formie świadczona jest pomoc społeczna Świadczenia przyznawane przez pomoc społeczną można podzielić w następujący sposób: w zależności od charakteru świadczeń – na świadczenia pieniężne i świadczenia niepieniężne; w zależności od tego, kto jest odbiorcą świadczeń – na wsparcie udzielane jednostce i pomoc dla całych rodzin; w zależności od tego, na jakich warunkach udzielane są świadczenia – na świadczenia obligatoryjne, które przyznawane są każdemu kto spełnia określone kryteria, i świadczenia fakultatywne, których przyznanie zależy od uznania organu pomocy społecznej. 4.1. Świadczenia pieniężne Świadczeniami pieniężnymi z pomocy społecznej są: (a) zasiłek stały; (b) zasiłek okresowy; (c) zasiłek celowy i specjalny zasiłek celowy; (d) zasiłek i pożyczka za usamodzielnienie; (e) pomoc dla rodzin zastępczych; (f) pomoc na usamodzielnienie oraz na kontynuowanie nauki; (g) świadczenia pieniężne na utrzymanie i pokrycie wydatków związanych z nauką języka polskiego dla uchodźców. Poniżej omówione zostaną świadczenia pieniężna wymienione w punktach (a)-(f). (C) Zasiłek celowy Zasiłek celowy (art. 39 u.p.s.) to świadczenie przyznawane w celu zaspokojenia określonej, niezbędnej potrzeby byto- wej, w szczególności na pokrycie części lub całości kosztów zakupu żywności, leków, leczenia, opału, odzieży, niezbędnych przedmiotów użytku domowego, drobnych remontów i napraw w mieszkaniu, a także kosztów pogrzebu. Osoba bezdomna oraz osoba niemająca dochodu, ani możliwości uzyskania świadczeń z ubezpieczenia zdrowotnego, może otrzymać zasiłek celowy na pokrycie części lub całości wydatków na świadczenia zdrowotne. Zasiłek celowy służy zaspakajaniu osobistych potrzeb wnioskodawcy. Dlatego też Naczelny Sąd Administracyjny nie uznał za niezbędną potrzebę bytową pokrycia zaległości w opłatach za mieszkanie. Uznał zaś, że potrzebą taką jest odpłatne leczenie w niepublicznej placówce zdrowotnej, gdyż w określonej sytuacji dla danej osoby, właśnie leczenie w placówce tego typu było niezbędną potrzebą. Przyznanie zasiłku celowego zależne jest od kryterium dochodowego. Jest to jednak zasiłek fakultatywny co oznacza, że ośrodek pomocy społecznej nie jest obowiązany do przyznania tego świadczenia każdej osobie ubiegająca się o to świadczenie, która spełnia kryterium dochodowe. Przy udzielaniu zasiłku celowego brana jest pod uwagę zarówno sytuacja materialna osoby lub rodziny, jak i możliwości finansowe ośrodka. Zasiłek celowy może być przyznany w formie pieniężnej, rzeczowej lub w formie biletu kredytowanego (wówczas opłatę uiszcza ośrodek pomocy społecznej po przedstawieniu przez świadczeniobiorcę dokumentów potwierdzających poniesienie kosztów). Przepisy nie określają wysokości zasiłku celowego i nie podają kryteriów ustalania jego wysokości. Wyznacznikami są tu, z jednej strony, sytuacja materialna wnioskodawcy i cel, na który zasiłek jest przyznawany, a z drugiej – możliwości finansowe organów pomocy społecznej. W przypadku zdarzeń losowych, klęsk żywiołowych czy ekologicznych zasiłek celowy może być przyznany niezależnie od osiąganego dochodu. Zasiłek w takich sytuacjach może być bezzwrotny, co uzależnione jest od decyzji ośrodka pomocy społecznej. (art. 40 u. p.s.) Jak pisaliśmy, kryterium dochodowe jest bardzo ważnym warunkiem przyznania zasiłku celowego. Są jednak sytuacje, 16 17 (B) Zasiłek okresowy Zasiłek okresowy omówiony jest w art. 38 u.p.s. Zasiłek ten przeznaczony jest dla osób i rodzin, które z przyczyn przejściowych (krótko- lub długotrwałych) nie mają dochodów lub mają dochody niższe niż progi wskazane w kryteriach dochodowych oraz dla rodzin o zasobach niewystarczających na zaspokojenie niezbędnych potrzeb życiowych. Zasiłek okresowy przyznawany jest w szczególnych okolicznościach, np. ze względu na długotrwałą chorobę, bezrobocie, niepełnosprawność, możliwość utrzymania lub nabycia uprawnień do świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Mogą się o niego ubiegać: osoby samotnie gospodarujące, których dochód jest niższy od kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej; rodziny, których dochód jest niższy od kryterium dochodowego rodziny. Zasiłek okresowy ustala się do wysokości różnicy między właściwym kryterium dochodowym, a rzeczywistym dochodem osoby samotnie gospodarującej lub rodziny ubiegającej się o to świadczenie. W przypadku osoby samotnie gospodarującej, zasiłek okresowy nie może przekroczyć kwoty 418 zł. Generalnie, bez względu na to czy ubiega się o niego osoba czy rodzina, nie może być on niższy niż 50% różnicy między właściwym kryterium dochodowym a dochodem ubiegającego się o niego podmiotu. Przepisy wprowadziły jednak okresy przejściowe, i tak w 2007 roku zasiłek okresowy nie może być niższy niż 35% różnicy między kryterium dochodowym osoby samotnie gospodarującej, a dochodem tej osoby, a w przypadku rodziny – niższy niż 25% różnicy pomiędzy kryterium dochodowym rodziny, a dochodem tej rodziny. Bez względu na powyższe progi procentowe, kwota zasiłku okresowego nie może być niższa niż 20 zł miesięcznie. Jak sama nazwa wskazuje jest to zasiłek przyznawany na czas określony. Okres ten ustalany jest przez ośrodek pomocy społecznej na podstawie okoliczności sprawy. gdy osoby lub rodziny potrzebujące wsparcia przekraczają kryterium dochodowe o niewielkie kwoty, co pozbawia je prawa ubiegania się o pomoc. W takich przypadkach zastosowanie może znaleźć art. 41 u.p.s. Przewiduje on, że w szczególnie uzasadnionych przypadkach wsparcie finansowe może być przyznane osobie lub rodzinie, której dochód przekracza ustawowe kryteria. Te szczególne przypadki muszą być wyraziste. Powinny też odbiegać od sytuacji, w którym zasiłek celowy przyznawany jest w oparciu o kryterium dochodowe. W takich szczególnych przypadkach możliwe jest przyznanie: specjalnego bezzwrotnego zasiłku celowego w wysokości nie przekraczającej odpowiednio kryterium dochodowego dla osoby samotnie gospodarującej lub dochodu rodziny; zasiłku okresowego, zasiłku celowego lub pomocy rzeczowej pod warunkiem zwrotu części lub całości kwoty zasiłku lub wydatków na pomoc rzeczową. P A M I Ę T A J ! Przykładem sytuacji uzasadniającej przyznanie specjalnego bezzwrotnego zasiłku celowego jest przemoc w rodzinie! Przemoc jest doświadczeniem milionów kobiet – zarówno tych z rodzin o niskim statusie ekonomicznym, jak i tych pochodzących z rodzin dobrze sytuowanych. Często zapomina się zaś o tym, że jedną z form przemocy wobec osoby bliskiej jest przemoc ekonomiczna. Nawet jeśli kobieta-ofiara przemocy formalnie pochodzi z tzw. zamożnej rodziny, często nie ma ona realnego dostępu do finansów domowych. Jeśli zatem pochodzisz z rodziny, której dochód przekracza kryteria dochodowe wskazane w ustawie o pomocy społecznej, i potrzebujesz wsparcia finansowego, zwróć się do ośrodka pomocy społecznej z wnioskiem o przyznanie ci specjalnego bezzwrotnego zasiłku celowego. wego zasiłku celowego lub nieoprocentowanej pożyczki. Ekonomiczne usamodzielnienie oznacza między innymi umożliwienie zarobkowania. Powyższe świadczenia mogą więc być przyznane na rozpoczęcie działalności gospodarczej przez osobę bezrobotną. Wysokość zasiłku, szczegółowe warunki przyznawania i jego zwrotu ustala rada gminy. Świadczenie w formie nieoprocentowanej pożyczki przyznawane jest po zawarciu umowy między pożyczkobiorcą a gminą. W umowie takiej określa się warunki jej udzielenia (m.in. cel pożyczki zaakceptowany przez gminę), sposób spłaty (jednorazowo lub w ratach) i formę jej zabezpieczenia (poręczenie, zastaw, hipoteka). Pożyczka może być przez gminę umorzona w całości lub w części, o ile jej umorzenie przyczyni się do szybszego usamodzielnienia się pożyczkobiorcy i jego rodziny. O pomoc finansową na ekonomiczne usamodzielnienie się nie mogą starać się osoby lub rodziny, które wcześniej korzystały z pomocy na taki cel z innych źródeł np. z urzędu pracy czy z funduszu rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Pomocy takiej nie otrzymają też osoby, które uchylają się od podjęcia odpowiedniej pracy bądź nie chcą odbyć przeszkolenia zawodowego. (D) Zasiłek i pożyczka na ekonomiczne usamodzielnienie Zasiłek i pożyczka na ekonomiczne usamodzielnienie mogą być przyznane osobie lub rodzinie w formie jednorazo- (E) Pomoc na usamodzielnienie i kontynuowanie nauki Świadczenia na usamodzielnienie i kontynuowanie nauki skierowane są do wychowanków rodzin zastępczych oraz innych osób objętych programem usamodzielniania. Chodzi tu o osoby pełnoletnie, które osiągnęły pełnoletniość w rodzinie zastępczej, oraz inne osoby pełnoletnie opuszczające placówki pomocy społecznej i inne instytucje, takie jak: placówki opiekuńczo-wychowawcze typu rodzinnego i socjalizacyjnego, domy pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie, domy dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży, schroniska dla nieletnich, specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze i zakłady poprawcze (art. 88 u.p.s.). Celem tej formy pomocy jest usamodzielnienie życiowe tych osób, m.in. poprzez umożliwienie im kontynuacji nauki, oraz ich integracja ze środowiskiem. Warunkiem uzyskania 18 19 przez osobę usamodzielnianą pomocy finansowej na usamodzielnienie i kontynuowanie nauki jest: przebywanie przez nią w rodzinie zastępczej, placówce opiekuńczo-wychowawczej, domu pomocy społecznej albo specjalnym ośrodku szkolno-wychowawczym na podstawie orzeczenia sądu; przebywanie przez nią w rodzinie zastępczej, placówce opiekuńczo-wychowawczej, domu pomocy społecznej, schronisku dla nieletnich, zakładzie poprawczym, specjalnym ośrodku szkolno-wychowawczym co najmniej rok; w przypadku osoby opuszczającej dom pomocy społecznej albo specjalny ośrodek szkolno-wychowawczy – posiadanie przez nią zdolności do samodzielnej egzystencji; zobowiązanie się przez osobę usamodzielnianą do realizacji indywidualnego programu opracowanego wspólnie z opiekunem usamodzielniania i zatwierdzonego przez kierownika powiatowego centrum pomocy rodzinie. Pomoc pieniężna na usamodzielnienie i kontynuowanie nauki przysługuje osobie usamodzielnianej samotnie gospodarującej i usamodzielnianej w rodzinie, której dochód nie przekracza 200% kwoty kryterium dochodowego na osobę samotnie gospodarującą albo kwoty kryterium na osobę w rodzinie. Wysokość pomocy finansowej na kontynuowanie nauki, pomocy finansowej na usamodzielnienie się oraz wartość pomocy rzeczowej na zagospodarowanie ustalana jest w oparciu o kwotę podstawy, która obecnie wynosi 1647 zł. Pomoc pieniężna na kontynuowanie nauki w wysokości 30% podstawy miesięcznie przysługuje osobie usamodzielnianej kontynuującej naukę w gimnazjum, szkole ponadpodstawowej, szkole ponadgimnazjalnej lub w szkole wyższej. Pomoc tę przyznaje się tej osobie do czasu zakończenia nauki, jednak nie dłużej niż do 25 roku życia. Świadczenie to przysługuje również osobie pełnoletniej, która nie opuściła placówki opiekuńczo-wychowawczej, a kontynuuje naukę po ukończeniu szkoły, w której rozpoczęła naukę przed osiągnięciem pełnoletniości. W przypadku, gdy osoba usamodzielniania kontynuuje naukę, pomoc finansową na usamodzielnienie wypłaca się jej po ukończeniu nauki. Warto zaznaczyć, że organy pomocy społecznej mogą odmówić przyznania pomocy na usamodzielnienie i kontynuowanie nauki, np. jeśli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że pomoc zostanie wykorzystana niezgodnie z przeznaczeniem lub gdy osoba usamodzielniana porzuci naukę, pracę, odmówi podjęcia zatrudnienia albo gdy zostanie skazana za przestępstwo z winy umyślnej. 20 21 (F) Pomoc dla rodzin zastępczych Obok pomocy dla pojedynczych osób i rodzin, ustawa o pomocy społecznej przewiduje świadczenia pieniężne na rzecz rodzin zastępczych. Rodzinom takim udziela się wsparcia finansowego na częściowe pokrycie kosztów utrzymania umieszczonych w nich dzieci. (art. 78 u.p.s.) Wysokość świadczenia obliczana jest w oparciu o kwotę podstawową (podstawę), która, tak jak kryteria dochodowe, podlega waloryzacji. Obecnie wynosi ona 1647 zł. Pomoc pieniężna dla rodzin zastępczych udzielana jest w wysokości 40% podstawy pomniejszonej o kwotę odpowiadającą 50% dochodu dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej. Ustalone świadczenie nie może być jednak mniejsze niż 10% podstawy. Rodziny zastępcze, które nie są spokrewnione z dzieckiem, dodatkowo otrzymują na każde dziecko kwotę odpowiadającą 10% podstawy. Ze względu na wiek dziecka, jego stan zdrowia czy społeczne niedostosowanie istnieje możliwość podniesienia kwoty świadczenia. Świadczenie podwyższone nie może być wyższe niż 80% podstawy pomniejszonej o połowę dochodu dziecka, i nie może być mniejsze niż 20% kwoty podstawowej. Pomoc dla rodzin zastępczych przysługuje rodzinom również po ukończeniu przez dzieci pełnoletniości, jeżeli dzieci nadal przebywają w tych rodzinach i kontynuują naukę. W takiej sytuacji, pomoc należy się rodzinom zastępczym do momentu ukończenia nauki przez dzieci. Warto dodać, że w związku z przyjęciem dziecka do rodziny, starosta może przyznać rodzinie jednorazowe świadczenie na zaspokojenie niezbędnych potrzeb dziecka w wysokości do 150% podstawy. Starosta może także udzielić takiej pomocy finansowej albo rzeczowej na dziecko, które na skutek zdarzenia losowego wymaga wzmożonej pomocy. Rodzina zastępcza może zrezygnować z pomocy pieniężnej. Jeżeli zaś pomoc pieniężna jest marnotrawiona lub wykorzystywana niezgodnie z przeznaczeniem, organ przyznający świadczenie może dokonać jego zamiany na świadczenie niepieniężne. P A M I Ę T A J ! Świadczenia pieniężne z pomocy społecznej nie mogą być traktowane jako źródło stałego dochodu. Mają one charakter przejściowego wsparcia – służą wsparciu osób i rodzin w trudnym okresie życia. 4.2 Świadczenia niepieniężne Cechą charakterystyczną większości świadczeń niepieniężnych jest to, że przysługują one wszystkim zainteresowanym osobom i rodzinom bez względu na uzyskiwany przez nie dochód. Świadczeniami niepieniężnymi z pomocy społecznej są w szczególności: (a) praca socjalna; (b) opłacanie składki na ubezpieczenie społeczne; (c) opłacanie składki na ubezpieczenie zdrowotne; (d) poradnictwo specjalistyczne; (e) interwencja kryzysowa; (f) zapewnienie posiłku, schronienia, niezbędnego ubrania i sprawienie pogrzebu; (g) przyznanie mieszkania chronionego; (h) pomoc niepieniężna na usamodzielnienie; (i) pomoc rzeczowa na ekonomiczne usamodzielnienie się; (j) usługi opiekuńcze; (k) usługi psychologiczno-pedagogiczne. jest bezpośredni kontakt między pracownikiem socjalnym a osobą lub rodziną objętą taką pomocą. Metodyka pracy socjalnej obejmuje m.in. poradnictwo, psychoterapię, mediację i rzecznictwo. Praca socjalna świadczona jest bez względu na dochód osoby lub rodziny. Szczególną formą organizowania i prowadzenia pracy socjalnej jest kontrakt socjalny. Jest to pisemna umowa zawarta między pracownikiem socjalnym a osobą ubiegającą się o pomoc. Określa ona zobowiązania i uprawnienia stron w ramach wspólnie podejmowanych działań zmierzających do przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny. W kontrakcie dokonuje się krótkiej oceny sytuacji danej osoby lub rodziny. W szczególności określa się przyczyny życiowych trudności, możliwości ich pokonywania przez daną osobę lub rodzinę, ograniczenia i bariery środowiskowe utrudniające rozwiązywanie problemów. Wyznacza się również cele danej osobie lub rodzinie, których realizacja umożliwi przezwyciężenie trudnej sytuacji. Cele mają zostać osiągnięte przez konkretne działania osoby mającej trudności i wspomagającego ją pracownika socjalnego. W kontrakcie wyznacza się również termin oceny realizacji założonych działań oraz sposób przekazywania ewentualnych świadczeń. Niedotrzymanie postanowień kontraktu socjalnego, jak i odmowa jego zawarcia mogą stanowić podstawę do nie przyznania świadczenia, uchylenia decyzji o przyznanej pomocy lub wstrzymania świadczeń pieniężnych. Bardzo często bowiem świadczenia pieniężne są przyznawane osobie lub rodzinie pod warunkiem, że będą one współpracowały z pracownikiem socjalnym. (A) Praca socjalna Praca socjalna to podstawowe świadczenie, które oferuje pomoc społeczna. Jest to działalność wykonywana na rzecz poprawy funkcjonowania osób i rodzin w ich środowisku społecznym. Prowadzą ją pracownicy socjalni i osoby o odpowiednim przygotowaniu zawodowym. Istotą pracy specjalnej (B) Opłacanie składek na ubezpieczenie społeczne Świadczenie to zaliczane jest do kategorii niepieniężnych, choć w istocie polega ono na wydawaniu przez ośrodek pomocy społecznej określonych kwot pieniężnych. Wynika to z faktu, że osoba za którą opłacane są składki na ubezpieczenie społeczne, nie otrzymuje pieniędzy bezpośrednio do ręki. Ośrodek pomocy społecznej ma obowiązek opłacać składkę na ubezpieczenie emerytalne i rentowe za osobę, która zrezygnowała z zatrudnienia w związku z koniecznością sprawo- 22 23 wania bezpośredniej i osobistej opieki nad chorym członkiem najbliższej rodziny. Grupa osób najbliższych, którymi można się opiekować, aby móc skorzystać z tego świadczenia, obejmuje małżonka, dzieci, rodziców i rodziców współmałżonka, rodzeństwo, w tym przyrodnie. Potrzeba sprawowania opieki bezpośredniej i osobistej nad członkiem rodziny musi zostać stwierdzona przez lekarza ubezpieczenia zdrowotnego. Składki opłacane są przez okres sprawowania opieki. Prawo do ubiegania się o świadczenie z pomocy społecznej w postaci opłacania składek na ubezpieczenie społeczne ma osoba, której dochód na członka w rodzinie nie przekracza 150% kwoty kryterium dochodowego na członka w rodzinie. Osoba korzystająca z tego świadczenia nie można podlegać ubezpieczeniu społecznemu z innego tytułu, ani pobierać emerytury lub renty. Przepisy wskazują ograniczenia uniemożliwiające otrzymywanie tego świadczenia, mimo spełnienia wymaganych warunków. I tak, opłacanie składek nie przysługuje osobie, która ukończyła 50 lat i nie posiada okresu ubezpieczenia wynoszącego co najmniej 10 lat. Osoba z tak krótkim stażem nie nabędzie bowiem prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego, bez względu na to, czy ośrodek pomocy społecznej zacznie za nią płacić składki czy też nie. Świadczenia tego nie przyznaje się także kobietom posiadającym 20-letni okres ubezpieczenia i mężczyznom, którzy mają 25-letni okres ubezpieczenia, gdyż osoby te mają już wystarczająco długi staż pracy i opłacania składek, by wraz z osiągnięciem wieku przepisanego przez prawo ubiegać się o świadczenie z ubezpieczenia społecznego. (C) Opłacanie składek na ubezpieczenie zdrowotne. Świadczenie w postacie opłacania składek na ubezpieczenie zdrowotne może być przyznane osobie bezdomnej objętej programem wychodzenia z bezdomności. (D) Poradnictwo specjalistyczne Poradnictwo specjalistyczne to – obok pracy socjalnej – kolejny, szalenie ważny rodzaj pomocy niepieniężnej 24 świadczonej przez instytucje pomocy społecznej bez względu na dochód osoby potrzebującej. To także jedna z najczęściej poszukiwanych przez ofiary przemocy w rodzinie form pomocy. Na poradnictwo specjalistyczne składa się bowiem przede wszystkim poradnictwo prawne, psychologiczne i rodzinne. Poradnictwo prawne polega na udzielaniu informacji o obowiązujących przepisach, głównie z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego, zabezpieczenia społecznego i ochrony lokatorów. Poradnictwo psychologiczne to pomoc świadczona poprzez diagnostykę, profilaktykę i terapię problemów psychologicznych. Poradnictwo rodzinne obejmuje problemy funkcjonowania rodziny, w tym problemy wychowawcze, opieki nad osobami niepełnosprawnymi, a także terapię rodzinną. Dostęp do poradnictwa specjalistycznego powinien być zapewniony na terenie każdego powiatu. W dużych miastach, najczęściej przy ośrodkach pomocy społecznej, funkcjonują Punkty Informacyjno-Konsultacyjne, gdzie świadczone jest poradnictwo specjalistyczne, poradnictwo rodzinne, poradnictwo w zakresie uzależnień, a także organizowane są różnego rodzaju grupy wsparcia, w tym dla osób doznających przemocy. Tego typu pomoc świadczą również organizacje pozarządowe i inne instytucje na zasadzie współpracy. Przykładem takiej organizacji jest Fundacja Centrum Praw Kobiet, która świadczy bezpłatną pomoc prawną i psychologiczną oraz poradnictwo socjalne kobietom doświadczającym przemocy domowej. P A M I E T A J ! Poradnictwo specjalistyczne dostępne jest dla każdej osoby potrzebującej, bez względu na jej dochód. To możliwość bezpłatnego skorzystania z pomocy wykwalifikowanego psychologa, terapeuty czy prawnika. Jeżeli Twój ośrodek pomocy społecznej w swojej ofercie nie ma poradnictwa specjalistycznego, poproś pracujące tam osoby o informację, gdzie najbliżej Twojego miejsca zamieszkania, możesz taką pomoc otrzymać. 25 (E) Interwencja kryzysowa Interwencję kryzysową definiuje się jako profesjonalną pomoc udzielaną osobom i rodzinom będącym w stanie kryzysu, możliwie najszybciej po wystąpieniu zdarzenia krytycznego (art. 47 u.p.s.). Celem interwencji kryzysowej jest przywrócenie równowagi psychicznej i umiejętności samodzielnego radzenia sobie, a dzięki temu zapobieganie przejściu reakcji kryzysowej w stan chronicznej niewydolności psychospołecznej. W ramach interwencji kryzysowej udziela się osobie potrzebującej natychmiastowej specjalistycznej pomocy psychologicznej, a także – w zależności od jej potrzeb – poradnictwa socjalnego lub prawnego oraz schronienia na okres do 3 miesięcy z możliwością przedłużenia. W każdym powiecie powinien działań ośrodek interwencji kryzysowej. Interwencja kryzysowa jest formą pomocy, z której często korzystają osoby doznające przemocy ze strony osoby bliskiej, wspólnie zamieszkującej. Najważniejsze w takiej sytuacji jest odizolowanie sprawcy od ofiary. Optymalnie by było, gdyby izolacja ta następowała poprzez przymusowe usunięciu sprawcy ze wspólnie zajmowanego mieszkania. Niestety, najczęściej osobą opuszczającą dom jest ofiara z dziećmi. Pomoc świadczona takiej osobie w ramach interwencji kryzysowej może wówczas polegać na zapewnieniu jej schronienia w specjalistycznym ośrodku wsparcia lub schronisku. Warto zaznaczyć, że szczególną opieką ze strony pomocy społecznej objęte są kobiety z małoletnimi dziećmi oraz kobiety w ciąży, doznające przemocy lub znajdujące się w innej sytuacji kryzysowej. Mogą one znaleźć schronienie i wsparcie w domach dla matek z dziećmi i kobiet w ciąży. Do domów tych mogą być również przyjmowani ojcowie z małoletnimi dziećmi i inne osoby sprawujące opiekę nad dziećmi. cydujesz się ma skorzystanie z pomocy ośrodka interwencji kryzysowej lub ośrodka wsparcia dla ofiar przemocy, możesz liczyć na pomoc o charakterze interwencyjnym, a także pomoc terapeutyczną, psychologiczną, medyczną, poradnictwo prawne oraz pomoc w zaspokojeniu podstawowych potrzeb życiowych. Ośrodek zajmie się również opracowaniem dla Ciebie i Twojej rodziny indywidualnego planu pomocy. P A M I Ę T A J ! Interwencja kryzysowa jest formą pomocy, z której może skorzystać każda osoba, w szczególności ofiara przemocy w rodzinie, bez względu na osiągany przez nią dochód. Aby otrzymać taką pomoc nie jest potrzebne żadne skierowanie. Jeśli zde- (F) Zapewnienie posiłku, schronienia, niezbędnego ubrania i sprawienie pogrzebu Pomoc społeczna oferuje także świadczenia niepieniężne w postaci zapewnienia posiłku, schronienia i niezbędnego ubrania oraz sprawienie pogrzebu. Wszystkie te formy pomocy można objąć wspólną nazwą świadczeń mających na celu zapewnienie minimum egzystencji. Świadczenia te powinny być przyznane każdej osobie, która jest pozbawiona schronienia, jedzenia i niezbędnej odzieży, w szczególności osobom najuboższym i bezdomnym. Do wypełniania tych świadczeń zobowiązane są gminy, jednak pomoc polegającą na udzielaniu schronienia, dostarczania posiłków i ubrań organizowana jest również przez różne organizacje społeczne, kościoły, osoby fizyczne i prawne. Listę miejsc, w których lokalnie świadczona jest taka pomoc posiadają ośrodki pomocy społecznej. Udzielenie schronienia polega na przyznaniu tymczasowego miejsca noclegowego w noclegowni, schronisku albo domu dla bezdomnych. Przyznanie niezbędnego ubrania następuje poprzez dostarczenie osobie potrzebującej bielizny, odzieży i obuwia pasującego na ta osobę i odpowiedniego do aktualnej pory roku. Gmina ma obowiązek zagwarantować jeden gorący posiłek na dobę osobie, która własnym staraniem nie może go sobie zapewnić. To świadczenie może być realizowane również poprzez wykupienie posiłków dla dzieci w szkole. Sprawienie pogrzebu należy do zadań gminy, jeżeli rodzina nie jest w stanie sprawić pogrzebu lub zmarły nie posiada rodziny. Pogrzeb powinien odbyć się zgodnie z wyznaniem zmarłego (art. 44 u.p.s.). Należy pamiętać, że trudności finansowe rodziny nie zdejmują z niej automatycznie obowiązku 26 27 wyprawienia pogrzebu. Jeśli nie stać jej na poniesienie kosztów pochówku może się ona ubiegać się o przyznanie na ten cel zasiłku celowego. Co więcej, nawet jeżeli dochody rodziny przekraczają kryterium dochodowe, to w szczególnych przypadkach może ona otrzymać zasiłek celowy lub specjalny zasiłek celowy. Gminie, która wyprawiła pogrzeb, przysługuje zwrot kosztów z zasiłku pogrzebowego, a jeżeli zasiłek taki się nie należy, z masy spadkowej pozostawionej przez zmarłego. (G) Przyznanie mieszkania chronionego Pomoc w postaci mieszkania chronionego przysługuje osobom, które ze względu na trudną sytuację życiową, wiek, niepełnosprawność lub chorobę potrzebują wsparcia w codziennym funkcjonowaniu, ale nie wymagają całodobowej opieki. Pomoc ta skierowana jest przede wszystkim do osób z zaburzeniami psychicznymi oraz do osób opuszczających rodziny zastępcze, placówki opiekuńczo-wychowawcze, młodzieżowe ośrodki wychowawcze, zakłady dla nieletnich, a także dla uchodźców. Pobyt w mieszkaniu chronionym może być zapewniony w ramach programu usamodzielniania, którym objęte są młode osoby opuszczające różne placówki wychowawczo-opiekuńcze po osiągnięciu pełnoletniości. Osoba zamieszkująca w mieszkaniu chronionym jest zobowiązana do ponoszenia częściowych kosztów utrzymania mieszkania. W uzasadnionych przypadkach istnieje możliwość zwolnienia jej z tych opłat. Ta forma pomocy społecznej daje szansę osobom potrzebującym wsparcia w codziennym życiu na względnie samodzielne funkcjonowanie w środowisku oraz integrację ze społecznością lokalną. znawane są przez starostę właściwego ze względu na miejsce osiedlenia się osoby korzystającej z pomocy. (I) Pomoc rzeczowa na ekonomiczne usamodzielnienie się Pomoc rzeczowa jest drugą, obok pieniężnej, formą pomocy dla osób, które chcą uniezależnić się pod względem ekonomicznym. Przypomnijmy, że ekonomiczne usamodzielnienie się oznacza możliwość samodzielnego zarobkowania i zaspokajania potrzeb własnych i osób bliskich. Pomoc rzeczowa na ekonomiczne usamodzielnienie się polega na udostępnieniu maszyn i narzędzi pracy umożliwiających osobie korzystającej z tej formy pomocy zorganizowanie własnego warsztatu pracy. Ta forma pomocy może także polegać na przekazaniu do używania urządzeń ułatwiających pracę osobom niepełnosprawnym. Przedmioty te udostępniane są na podstawie umowy użyczenia, w której użyczający – gmina – oddaje określone przedmioty osobie korzystającej z tej formy pomocy do używania, bezpłatnie, na czas określony lub nieokreślony. Po zakończeniu umowy rzecz powinna być zwrócona przez używającego. Nie ma jednak przeszkód aby gmina zrezygnowała z użyczonych przedmiotów, jeżeli stanowiłoby to nadmierne obciążenie dla używającego albo niweczyłoby skutki otrzymanej pomocy (np. gdyby osoba prowadząca działalność w oparciu o użyczone narzędzia, nie była jeszcze w stanie kupić innych). Warto zaznaczyć, że gmina może również odmówić lub ograniczyć pomoc rzeczową na ekonomiczne usamodzielnienie się, jeżeli świadczeniobiorca uchyla się od podjęcia pracy lub nie chce się przekwalifikować zawodowo. (H) Pomoc niepieniężna na usamodzielnienie Pomoc niepieniężna na usamodzielnienie to, obok pomocy pieniężnej, kolejna forma pomocy skierowana do osób usamodzielniających się. Może ona przybierać postać poradnictwa lub pomocy w znalezieniu zatrudnienia lub mieszkania (w tym mieszkania chronionego) oraz pomocy rzeczowej na zagospodarowanie. Świadczenia należące do tej kategorii przy- (J) Usługi opiekuńcze Kolejną grupę świadczeń niepieniężnych stanowią usługi opiekuńcze o charakterze podstawowym i specjalistycznym. Podstawowe usługi opiekuńcze obejmują: świadczenie pomocy osobie potrzebującej w zaspakajaniu codziennych potrzeb życiowych (np. robienie zakupów), zapewnianie jej opieki higienicznej (tj. dbanie o higienę osobistą oraz czystość w mieszkaniu), pielęgnowanie jej zgodnie z zaleceniami lekarza, a także – w miarę możliwości – zapewnienie jej kontaktów z 28 29 otoczeniem (np. spacery, uczestniczenie w imprezach kulturalnych, pomoc przy załatwianiu spraw urzędowych). Specjalistyczne usługi opiekuńcze to usługi dostosowane do szczególnych potrzeb osoby potrzebującej pomocy, wynikających z jej schorzenia lub niepełnosprawności. Specjalistyczne usługi opiekuńcze świadczone są jedynie przez osoby z przygotowaniem zawodowym. Usługi podstawowe i specjalistyczne przyznawane są osobom samotnym, które z powodu wieku, choroby lub innych przyczyn wymagają pomocy innych osób, a są jej pozbawione. Przepisy ustawy o pomocy społecznej umożliwiają przyznanie świadczenia w formie usług opiekuńczych również osobom, które wprawdzie mają rodzinę ale jej członkowie nie są w stanie takich usług zapewnić. O tym, czy osobie ubiegającej się o tę formę pomocy zostanie ona przyznana, decyduje ośrodek pomocy społecznej po zbadaniu sytuacji tej osoby. Ośrodek podejmuje decyzję w oparciu o szczegółowe warunki przyznawania usług opiekuńczych na terenie danej gminy określone przez radę gminy w drodze uchwały. Usługi opiekuńcze są usługami płatnymi. Rada gminy określa szczegółowe warunki odpłatności. Określa również warunki częściowego lub całkowitego zwolnienia z ponoszenia tych opłat. Może się więc zdarzyć, że osoby korzystające z usług i znajdujące się w bardzo podobnej sytuacji życiowej, a mieszkające na terenie różnych gmin, ponoszą opłaty bądź są z nich zwolnione na zupełnie innych warunkach. Wszystko zależy od zamożności danej gminy. Usługi opiekuńcze wobec osób wymagających jedynie sporadycznej pomocy powinny być – o ile to możliwe – świadczone w miejscu ich zamieszkania. Osoby, które ze względu na wiek, chorobę lub niepełnosprawność wymagają bardziej kompleksowej opieki i pomocy w zaspokajaniu niezbędnych potrzeb życiowych, mogą mieć zapewnioną tę pomoc w ośrodku wsparcia. Ośrodkiem wsparcia w tym przypadku będzie środowiskowy dom samopomocy lub dzienny dom pomocy. Ośrodek taki udziela całodziennej opieki i pomocy osobom potrzebującym. Zapewnia im także stosowne wyżywienie. Dla osób, które z powodu wieku wymagają pomocy innych osób a nie mogą korzystać z usług opiekuńczych w miejscu swojego zamieszkania, przeznaczone są rodzinne domy pomocy. Domy takie prowadzą osoby, które jednocześnie świadczą usługi opiekuńcze. W tego typu domach jednorazowo może przebywać nie więcej niż 7 osób. Można w nich umieścić osobę dopiero po wyczerpaniu możliwości zapewnienia jej usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania. Skierowanie do domu na pobyt stały lub okresowy następuje na wniosek osoby zainteresowanej bądź na wniosek jej opiekuna prawnego. Wniosek taki należy złożyć do kierownika ośrodka pomocy społecznej właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby potrzebującej opieki. Decyzja wydawana jest po przeprowadzeniu wywiadu środowiskowego. W przypadku decyzji pozytywnej, kierownik ośrodka zawiera umowę z osobą prowadzącą dom, w której w szczególności określone zostają opłaty za świadczone przez dom usługi. Pobyt w rodzinnym domu pomocy jest bowiem odpłatny. Wysokość opłat wskazana jest w decyzji o skierowaniu do rodzinnego domu pomocy. W szczególnych przypadkach, kierownik ośrodka pomocy społecznej może częściowo lub całkowicie zwolnić osobę z opłat na czas określony. Wówczas opłaty ponosi gmina. Ośrodek pomocy społecznej obejmując daną osobę opieką zawsze stara się, aby w miarę możliwości opieka ta odbywała się w miejscu zamieszkania tej osoby, z którym czuje się związana emocjonalnie. W dalszej dopiero kolejności jeżeli stan tej osoby tego wymaga zapewniane jest miejsce w wymienionych wyżej placówkach. Jeżeli i taka forma opieki jest niewystarczająca wtedy możliwe jest umieszczenie w domu pomocy społecznej. 30 31 (K) Usługi psychologiczno-pedagogiczne Usługi psychologiczno-pedagogiczne mają na celu wspomożenie rodziny w wypełnianiu jej funkcji, zwłaszcza rodziny zagrożonej patologiami, mającej problemy opiekuńcze i wychowawcze. W ramach tych usług świadczone jest poradnictwo, praca socjalna i terapia rodzinna oraz zapewniana jest dzieciom opieka oraz wychowanie poza rodziną. Terapia rodzinna to różnego rodzaju działania psychologiczne, peda- gogiczne i socjologiczne, które mają pomóc rodzinie odzyskać zdolność do wypełniania jej zadań. Zdarzają się sytuacje, kiedy konieczne jest umieszczenie dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej, wparcia dziennego lub całodobowego. Następuje to wówczas kiedy wyczerpane zostały możliwości pomocy dziecku w rodzinie naturalnej. * Pamiętaj, że pomoc społeczna ma na celu nie tylko zaspokajanie potrzeb osób z niej korzystających, ale także ich aktywizację. Osoby i rodziny korzystające z pomocy społecznej są obowiązane do współdziałania z pracownikiem socjalnym (lub innym specjalistą pomocy społecznej) w rozwiązywaniu ich trudnej sytuacji życiowej (art. 4 u.p.s.). Pomoc ta ma bowiem charakter przejściowy i zakłada wykształcenie odpowiednich postaw u osób nią objętych tak, aby były one w stanie samodzielnie pokonywać życiowe trudności. Instytucje świadczące pomoc społeczną powinny prowadzić działania aktywizujące, po to, aby wzmacniać poczucie odpowiedzialność u osób korzystających z pomocy oraz ich zdolność do samostanowienia. Istotne jest również przeciwdziałanie uzależnieniu od pomocy społecznej. Nieodpowiednia postawa świadczeniobiorcy może być przyczyną odmowy przyznania pomocy lub jej zaprzestania. I tak, na przykład odmowa zawarcia kontaktu socjalnego, niedotrzymanie jego postanowień, nieuzasadniona odmowa podjęcia pracy przez bezrobotnego czy bezzasadna odmowa podjęcia leczenia odwykowego w wyznaczonej do tego placówce przez osobę uzależnioną mogą stanowić podstawę do odmowy przyznania świadczenia. 32 5. Jak ubiegać się o przyznanie świadczenia 5.1. Kto decyduje o przyznaniu świadczenia Jak już wspominaliśmy, świadczeniem pomocy społecznej zajmują się przede wszystkim instytucje samorządowe – gminne i powiatowe. Gmina jest obowiązana do zapewnienia pomocy społecznej wszystkim osobom mieszkającym na jej terenie. Osoba potrzebująca pomocy powinna więc zgłosić się w pierwszej kolejności do ośrodka pomocy społecznej znajdującego się w jej gminie (mieście). W przypadku osoby bezdomnej, będzie to gmina jej ostatniego miejsca zameldowania na pobyt stały. Natomiast w przypadku mieszkańca domu pomocy społecznej – gmina, która go tam skierowała. Cudzoziemiec zgłasza się po pomoc do gminy, na terenie której aktualnie przebywa. Warto podkreślić, że w sytuacji niecierpiącej zwłoki, osoba przebywająca czasowo poza miejscem stałego zamieszkania może zwrócić się o pomoc do gminy, na terenie której przebywa. W takich sytuacjach nagłych mogą być udzielone następujące świadczenia: zasiłek stały, zasiłek okresowy, zasiłek celowy, specjalny zasiłek celowy, opłacanie składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe za osobę rezygnująca z zatrudnienia w związku z koniecznością sprawowania opieki nad członkiem rodziny, interwencja kryzysowa, schronienie, posiłek, niezbędne ubranie, objęcie osoby bezdomnej indywidualnym programem wychodzenia z bezdomności oraz usługi opiekuńcze. Organami uprawnionymi do wydawania decyzji w sprawie ustalenia prawa do świadczeń z pomocy społecznej są: na poziomie gminy – wójt (gminy wiejskie), burmistrz (miasta), prezydent (miasta duże), a na poziomie powiatu – starosta. Prawo pozwala, aby wójtowie, burmistrzowie, prezydenci i starości udzielali upoważnień do wydawania decyzji w sprawie przyznania świadczeń innym podległym podmiotom. I tak, w gminie, decyzje w sprawie świadczeń z upoważnienia wójta, burmistrza lub prezydenta, wydają najczęściej kierow33 nicy ośrodków pomocy społecznej. W powiecie, z upoważnienia starosty, decyzje wydawane są przez kierowników powiatowych centrów pomocy rodzinie i innych pracowników centrów upoważnionych przez kierowników. Uprawnienia do większości świadczeń są ustalane w postępowaniu administracyjnym, w wyniku którego wydaje się decyzje. Niektóre rodzaje wsparcia udzielane są na podstawie umów. Postępowanie o przyznanie świadczenia wszczyna się z zasady na wniosek osoby zainteresowanej. Osoba chcąca otrzymywać świadczenia musi więc o nie wystąpić. Funkcjonuje zasada, zgodnie z którą pomocy nie otrzymują automatycznie wszyscy spełniający określone kryteria. Są jednak przypadki, gdy postępowanie takie może być wszczęte z urzędu. Tak jest np. w przypadku postępowań dotyczących umieszczenia w domu pomocy społecznej. Choć postępowanie takie może być wszczęte z urzędu, a zatem bez wniosku osoby zainteresowanej, dla jego kontynuacji konieczne jest jednak uzyskanie jej zgody lub zgody jej przedstawiciela ustawowego. Brak zgody spowoduje umorzenie postępowania. W wyjątkowych przypadkach, gdy osoba ta bezwzględnie wymaga pomocy, ośrodek pomocy społecznej powiadomi o takiej sytuacji sąd lub prokuratora, a ci powezmą stosowne środki ochronne. Wniosek o udzielenie świadczenia z pomocy społecznej powinien być złożony w formie podania. Trzeba w nim podać swoje dane, miejsce zamieszkania, wskazać o jakie świadczenie występujemy i podpisać się. Poza osobą zainteresowaną lub jej przedstawicielem ustawowym wniosek może złożyć także inna osoba na ich prośbę. Jest to ułatwieniem szczególnie dla osób starszych, schorowanych, nieporadnych, które nie są w stanie uczynić tego samodzielnie. Po wpłynięciu wniosku rozpoczyna się postępowanie ustalające stan faktyczny. Organ prowadzący postępowanie ustala czy osoba spełnia warunki do przyznania świadczenia, o któ- re się ubiega. W szczególności sprawdza, czy zaistniała trudna do przezwyciężenia sytuacja życiowa i czy osoba sama nie jest w stanie sobie z nią poradzić. Ośrodek, który rozpatruje wniosek sprawdza także, czy osoba wnioskująca należy do kręgu osób, które mogą starać się o świadczenia, a więc czy jest obywatelem RP, lub należy do innej grupy wymienionej w art. 5 u.p.s. omówionym w rozdziale 3.2. Ponadto, w przypadku świadczeń, dla uzyskania których wymagane jest spełnianie kryterium dochodowego, ośrodek pomocy społecznej sprawdza czy jest ono spełnione. Aby sprawdzić sytuację życiową osoby ubiegającej się o świadczenie, organ prowadzący postępowanie przeprowadza postępowanie dowodowe. Nie może on bowiem wydać decyzji wyłącznie w oparciu o informacje przedstawione przez osobę ubiegającą się o świadczenie. Przepisy nakazują mu dochodzenie prawdy obiektywnej. W celu jej ustalenia, organ może zwracać się do innych instytucji, w tym sądów, o udzielenie informacji, które mają znaczenie dla rozstrzygnięcia o przyznaniu lub o wysokości świadczenia. Może on także i powinien posiłkować się innymi dowodami. Dowodem w sprawie może być zaś wszystko, co przyczynia się do ustalenia stanu faktycznego, i co nie jest sprzeczne z prawem. Mogą nim być zatem wszelkiego rodzaju dokumenty, zaświadczenia, zeznania świadków, opinie biegłych. Szczególnym rodzajem dowodu jest rodzinny wywiad środowiskowy, który jest częścią postępowania dowodowego, wyjaśniającego (art. 107 u.p.s.). Poprzedza on wydanie każdej decyzji dotyczącej świadczeń (poza biletem kredytowanym). Wywiad środowiskowy jest sposobem zbierania informacji m.in. w ramach rozmowy z osobą lub rodziną starającą się o przyznanie świadczenia z pomocy społecznej. Zgodnie z brzmieniem ustawy o pomocy społecznej, jest on przeprowadzany w celu: ustalenia sytuacji osobistej, rodzinnej, dochodowej i majątkowej osób i rodzin; wydania opinii w związku z ustanowieniem rodziny zastępczej; przyznania pomocy pieniężnej na utrzymanie dziecka w takiej rodzinie: 34 35 5.2. Jak przebiega postępowanie o przyznanie świadczenia dokonania oceny sytuacji opiekuńczo-wychowawczej dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej; przyznania pomocy pieniężnej na usamodzielnienie i kontynuowanie nauki; skierowania dziecka do placówki opiekuńczo-wychowawczej. Wywiad środowiskowy przeprowadzany jest przez pracownika socjalnego. Zazwyczaj odbywa się on w miejscu zamieszkania lub pobytu osoby lub rodziny ubiegającej się o pomoc. Na początku wywiadu pracownik socjalny informuje tę osobę o odpowiedzialności karnej za udzielanie nieprawdziwych informacji oraz o obowiązku niezwłocznego informowania o wszelkich zmianach w sytuacji rodziny. Następnie, poprzez zadawanie pytań osobie ubiegającej się o pomoc, zapoznaje się on z jej sytuacją osobistą, rodzinną, dochodową i majątkową, która może mieć wpływ na rodzaj i zakres należnej tej osobie pomocy. Pracownik socjalny może domagać się od osoby lub rodziny starającej się o pomoc złożenia oświadczenia o dochodach i stanie majątkowym. Niezłożenie takiego oświadczenia jest podstawą odmowy przyznania świadczenia. Może on także żądać okazania innych dokumentów, koniecznych do potwierdzenie jej położenia (np. dowodu osobistego, skróconego odpisu aktu urodzenia dziecka, jeżeli pomoc dotyczy właśnie jego, decyzji o przyznaniu renty lub emerytury, orzeczenia o niepełnosprawności, zaświadczenia o wysokości wynagrodzenia i okresie zatrudnienia, zaświadczenia o powierzchni gospodarstwa rolnego, jeżeli takie prowadzimy, i hektarach przeliczeniowych, decyzji o uznaniu lub odmowie uznania za osobę bezrobotną, oświadczenia o stanie majątkowym). W przypadku ponownego ubiegania się o pomoc, nie przeprowadza się kolejnego wywiadu środowiskowego, a jedynie aktualizuje poprzedni. Jeżeli osoba lub rodzina korzystają ze stałych form pomocy, aktualizacja wywiadu sporządzana jest co 6 miesięcy. Niezależnie od aktualizowania wywiadu, osoby otrzymujące świadczenia powinny pamiętać, że są zobowiązane do niezwłocznego poinformowania organu, który przyznał pomoc, o każdej zmianie sytuacji osobistej, docho- dowej i majątkowej, które były brane pod uwagę przy ustalaniu świadczenia. 36 37 P A M I Ę T A J ! Możesz brać czynny udział w postępowaniu o przyznanie świadczenia z pomocy społecznej. Masz prawo wglądu do wszystkich akt sprawy i możesz cały czas wskazywać nowe dowody (np. dokumenty poświadczające, że spełniasz warunki do przyznania danego świadczenia). Masz też prawo wypowiedzieć się co do zebranego materiału i zgłaszanych przez siebie żądań. Po przeprowadzeniu postępowania dowodowego organ rozpatrujący sprawę ocenia zebrany materiał i wydaje decyzję. Materiał analizowany jest zgodnie z zasadą swobodnej oceny dowodów co oznacza, że rozpatrywany jest cały zebrany materiał dowodowy, ale nie muszą być brane pod uwagę wszystkie dowody. Organ może bowiem uznać, że niektóre dowody są niewiarygodne lub nieistotne dla sprawy. Zebrane dowody mogą np. świadczyć, że występuje dysproporcja pomiędzy udokumentowaną wysokością dochodu, a sytuacją majątkową osoby lub rodziny starającej się o przyznanie pomocy. Może bowiem zdarzyć się tak, że osoba o bardzo niskich dochodach kwalifikujących do otrzymania pomocy ma znaczne oszczędności, które pozwalają jej na samodzielne przezwyciężenie trudności. W takiej sytuacji, organ uzna, że nie została spełniona przesłanka podstawowa, jaką jest zaistnienie sytuacji życiowej, której osoba nie może pokonać przy wykorzystaniu własnych zasobów i możliwości. Po ocenie całego materiału i wysłuchaniu strony wydawana jest decyzja pozytywna lub negatywna. Organ pomocy społecznej odmówi przyznania świadczenia, jeśli uzna, że osoba o nie wnioskująca nie spełnia kryteriów koniecznych do jego otrzymania. Decyzja negatywna może być wydana również wtedy, gdy pracownik socjalny stwierdzi iż osoba lub rodzina ubiegająca się o pomoc marnotrawi własne środki finansowe; marnotrawi albo wykorzystuje niezgodnie z przeznaczeniem przyznane jej wcześniej świadczenia pieniężne lub rzeczowe; nie podejmuje współdziałania z pracownikiem socjalnym w rozwiązaniu swojej trudnej sytuacji życiowej. Wskazane wyżej powody mogą być również podstawą cofnięcia pomocy już wcześniej przyznanej. Jeżeli decyzja organu przyznającego świadczenia jest negatywna (odmówiono przyznania świadczeń) osobie ubiegającej się o tę pomoc przysługuje prawo do odwołania się od tej decyzji. Odwołanie od decyzji trzeba złożyć w terminie 14 dni, licząc od dnia doręczenia decyzji. Po tym terminie decyzja staje się ostateczna. Odwołanie wnosi się do organu wyższego, jakim jest samorządowe kolegium odwoławcze, za pośrednictwem organu, który wydał decyzję. Organ ten może zmienić lub uchylić wydaną przez siebie decyzję. Jeżeli nadal podtrzymuje swoją decyzję, przekazuje w ciągu 7 dni decyzję wraz ze wszystkimi aktami sprawy samorządowemu kolegium odwoławczemu, które ponownie rozpatruje sprawę i wydaje decyzję. 6. Czy otrzymane świadczenia trzeba zwrócić Jeśli świadczenie z pomocy społecznej w postaci usługi, pomocy rzeczowej lub zasiłku przyznane jest osobie lub rodzinie, której dochód przekracza kwotę kryterium dochodowego, zazwyczaj ma to miejsce pod warunkiem zwrotu części lub całości wydatków poniesionych przez organ pomocy społecznej na realizację tego świadczenia. Warunki dotyczące zwrotu tych wydatków określone są w decyzji przyznającej świadczenie, chyba że wydawana jest kolejna decyzja dotycząca samego zwrotu. Obowiązek zwrotu wydatków nigdy nie dotyczy świadczeń w postaci pracy socjalnej, poradnictwa specjalistycznego i interwencji kryzysowej, bo jak już było to wielokrotnie powiedzenie, świadczenia te przysługują wszystkim potrzebującym, bez względu na dochód. W pierwszej kolejności do zwrotu zobowiązana jest osoba korzystająca ze świadczeń, w drugiej kolejności spadkobierca 38 osoby, która korzystała ze świadczeń. Spadkobierca zobowiązany jest do zwrotu tylko z masy spadkowej jaką odziedziczył, nie musi dokonywać zwrotu z własnego majątku. W trzeciej kolejności obowiązek spoczywa na małżonku i na zstępnych (dzieciach, wnukach) przed wstępnymi (rodzicami, dziadkami). Z zupełnie inną sytuacją mamy do czynienia, gdy ośrodek pomocy społecznej żąda zwrotu świadczenia, które zostało przyznane bez obowiązku zwrotu, ale zostało nienależnie pobrane. O świadczeniu nienależnie pobranym mówimy, gdy zostało ono uzyskane na podstawie nieprawdziwych informacji lub gdy osoba otrzymująca świadczenie nie poinformowała o zmianie sytuacji osobistej i majątkowej. Nie jest ważne, czy nieprawdziwe informacje przedstawione zostały świadomie, czy też omyłkowo. Do zwrotu będzie zobowiązana również osoba, która pobrała świadczenie w wyniku błędu pracownika socjalnego. Świadczenie nienależnie pobrane podlega zwrotowi niezależnie od dochodu osoby lub rodziny, która je pobrała. Nie ma możliwości zwolnienia jej z tego obowiązku tylko dlatego, że w danej chwili jej sytuacja materialna jest trudna. Podstawą żądania zwrotu jest bowiem fakt, iż świadczenie zostało pobrane, mimo że nie było przesłanek do jego przyznania. Jeżeli poza świadczeniem nienależnym osoba lub rodzina zobowiązana do jego zwrotu pobiera jeszcze inne świadczenia, to organ pomocy społecznej dokona potrącenia z bieżących wypłat na poczet tego zwrotu. 7. Co robić w sytuacji bezrobocia Ustawa o pomocy społecznej uznaje bezrobocie za jedną z przyczyn uzasadniających udzielenie pomocy społecznej. Wiele rodzajów świadczeń, które omówiliśmy w poprzednich rozdziałach, skierowanych jest do osób bezrobotnych. W szczególności do tej grupy społecznej adresowana jest pomoc finansowa i rzeczowa na ekonomiczne usamodzielnienie się, 39 ułatwiająca rozpoczęcie działalności gospodarczej czy przekwalifikowanie zawodowe. Świadczenia z pomocy społecznej nie stanowią jednak zasadniczego wsparcia dla osób bezrobotnych. Udzielanie pomocy bezrobotnym zostało powierzone wyspecjalizowanym instytucjom i uregulowane w odrębnej Ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (u.p.z.r.p.) z dnia 20 kwietnia 2004 roku (Dz.U. nr 99, poz. 1001 z późn. zm.). W języku potocznym mówiąc o osobie bezrobotnej mamy na myśli osobę nie mającą pracy. W rozumieniu ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy nie każda taka osoba może być jednak nazwana bezrobotną. Aby mieć status osoby bezrobotnej, osoba bez pracy musi zarejestrować się w urzędzie pracy właściwym ze względu na swoje miejsce zamieszkania i spełniać następujące warunki określone w art. 2 u.p.z.r.p.: mieć ukończone 18 lat, ale nie ukończone lat 60 (kobieta) lub 65 (mężczyzna); nie uczyć się w szkole dziennej; nie posiadać prawa do emerytury lub renty, nie pobierać zasiłku ani świadczenia przedemerytalnego, świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku chorobowego lub macierzyńskiego; nie być właścicielem lub posiadaczem nieruchomości rolnej o powierzchni przekraczającej 2 ha przeliczeniowe, nie podlegać ubezpieczeniu jako współmałżonek lub domownik w gospodarstwie rolnym, i nie uzyskiwać określonych w ustawie przychodów z działów specjalnych produkcji rolnej; nie wykonywać pozarolniczej działalności gospodarczej i nie podlegać na podstawie odrębnych przepisów ubezpieczeniu społecznemu (z wyjątkiem ubezpieczenia społecznego rolników); nie być tymczasowo aresztowana, ani nie odbywać kary pozbawienia wolności; nie uzyskiwać miesięcznie przychodu przekraczającego połowę minimalnego wynagrodzenia, z wyjątkiem odsetek od środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych; nie pobierać zasiłku stałego i świadczenia pielęgnacyjnego ani nie otrzymywać świadczenia szkoleniowego po ustaniu zatrudnienia. Tylko osoba spełniająca powyższe kryteria i zarejestrowana w urzędzie pracy ma status osoby bezrobotnej i prawo do określonej pomocy z tego tytułu. Do najważniejszych form wsparcia dla osób bezrobotnych należą m.in.: (a) pośrednictwo pracy; (b) poradnictwo zawodowe; (c) zasiłek dla bezrobotnych; (d) szkolenia; (e) staż i przygotowanie zawodowe u pracodawcy; (f) refundacja kosztów związanych z zatrudnieniem; (g) zatrudnienie socjalne. 40 41 (A) Pośrednictwo pracy Celem pośrednictwa pracy jest pomoc bezrobotnym w znalezieniu pracy, a pracodawcom w znalezieniu pracowników o odpowiednich kwalifikacjach. Pośrednictwem pracy nieodpłatnie zajmują się w szczególności wojewódzkie i powiatowe urzędy pracy. (B) Poradnictwo zawodowe Usługi z zakresu poradnictwa zawodowego polegają przede wszystkim na informowaniu bezrobotnych o rynku pracy, poszukiwanych zawodach i dostępnych szkoleniach, na doradzaniu bezrobotnym w sprawach dotyczących zdobycia kwalifikacji zawodowych albo zmiany pracy, na kierowaniu ich na specjalistyczne badania lekarskie lub psychologiczne sprawdzające przydatność do określonej pracy, na organizowaniu grupowych porad zawodowych dla bezrobotnych. Poradnictwo zawodowe świadczone jest przez wojewódzkie i powiatowe urzędy pracy. (C) Zasiłek dla bezrobotnych W myśl art. 71 u.p.s.r.p, prawo do zasiłku nabywa się po upływie 7 dni od zarejestrowania się w powiatowym urzędzie pracy. Nie jest to jedyny warunek, który trzeba spełnić, aby zasiłek został przyznany. Konieczne jest spełnienie jeszcze wielu przesłanek. Zasiłek przysługuje bowiem osobie bezrobotnej: która w okresie 18 miesięcy poprzedzających dzień zarejestrowania była zatrudniona łącznie przez co najmniej 365 dni i osiągała z tego tytułu co najmniej minimalne wynagrodzenie (chodzi tu nie tylko o pracę na podstawie umowy o pracę, ale również o pracę wykonywaną na podstawie umowy o dzieło, umowy zlecenia, prowadzenie działalności gospodarczej, pracę w trakcie pozbawienia wolności) dla której nie ma odpowiedniej propozycji pracy, stażu, przygotowania zawodowego, prac interwencyjnych lub robót publicznych. Okresy pobierania zasiłku są różne i zależą przede wszystkim od stopy bezrobocia na terenie, na którym mieszka osoba pobierająca zasiłek. Dlatego też, informacje przez jaki czas będziesz mogła pobierać zasiłek, uzyskasz w urzędzie pracy, który przyznał zasiłek. (D) Szkolenia Osoba bezrobotna ma prawo uczestniczyć w różnego rodzaju szkoleniach w celu zwiększenia swoich szans na uzyskanie zatrudnienia. Może ona zostać skierowana na szkolenie jeżeli uprawdopodobni, że dane szkolenie zapewni jej uzyskanie odpowiedniej pracy, a jego koszt nie przekroczy 200% przeciętnego wynagrodzenia krajowego. Przed skierowaniem na szkolenie, doradca zawodowy określa, czy dana osoba ma predyspozycje do wykonywania zawodu, którego wyuczenie jest celem szkolenia. Bezrobotny skierowany na szkolenie ma prawo do miesięcznego dodatku szkoleniowego w wysokości 20% kwoty zasiłku dla bezrobotnych. A jeśli nie ukończył jeszcze 25 roku życia, przysługuje mu stypendium w wysokości 40% zasiłku dla bezrobotnych. Osoba, która z własnej winy nie ukończy szkolenia, będzie zobowiązana do zwrotu jego kosztów, chyba że powodem nieukończenia szkolenia będzie podjęcie pracy. (E) Staż i przygotowanie zawodowe u pracodawcy Osoba bezrobotna, która nie ukończyła 25 roku życia albo 27 roku życia w przypadku ukończenia szkoły wyższej, może zostać skierowana do odbycia stażu u pracodawcy. Okres stażu nie może przekroczyć 12 miesięcy. Osoba bezrobotna może także odbyć 6-miesięczne przygotowanie do wykonywania zawodu u określonego pracodawcy. Zarówno staż jak i przygotowanie odbywają się na podstawie umowy zawartej 42 przez starostę z danym pracodawcą. Osoba odbywająca staż lub przygotowanie zawodowe nie otrzymuje wynagrodzenia od pracodawcy. Przez okres tych praktyk otrzymuje natomiast stypendium w wysokości zasiłku dla bezrobotnych. (F) Refundacja kosztów związanych z zatrudnieniem Osoba bezrobotna, która ma możliwość podjęcia pracy poza swoim miejscem zamieszkania, ale ze względu na trudną sytuację finansową obawia się, że nie podoła np. opłacaniu kosztów dojazdów, może ubiegać się o zwrot lub dofinansowanie tych kosztów, a także kosztów zakwaterowania i wyżywienia. Jeżeli natomiast osoba bezrobotna pragnie rozpocząć działalność gospodarczą, może ubiegać się o zwrot kosztów podjęcia tej działalności, w tym kosztów doradztwa i pomocy prawnej. Osoba bezrobotna, która samotnie wychowuje dziecko do lat 7, może starać się o zwrot kosztów opieki nad dzieckiem jeżeli podejmuje pracę, staż lub przygotowanie zawodowe. (G) Pomoc w postaci zatrudnienia socjalnego Zatrudnienie socjalne to zespół działań, które poprzez pracę mają doprowadzić do przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej. Jest ono skierowane do osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, które własnymi siłami nie są w stanie zaspokoić swoich podstawowych potrzeb życiowych i znajdują się w sytuacji powodującej ubóstwo oraz uniemożliwiającej lub ograniczającej uczestnictwo w życiu zawodowym, społecznym i rodzinnym. Zatrudnienie socjalne zostało uregulowane w oddzielnej Ustawie z dnia 13 czerwca 2003 roku o zatrudnieniu socjalnym. Jedną z form zatrudnienia socjalnego jest działalność spółdzielni socjalnych, których tworzenie i funkcjonowanie uregulowane zostało w Ustawie z dnia 27 kwietnia 2006 roku o spółdzielniach socjalnych (Dz.U. nr 94, poz. 651). Zatrudnienie socjalne to temat bardzo obszerny, a jego szczegółowe omówienie wymaga odrębnej publikacji Zainteresowane osoby odsyłamy do poradników poświęconych temu zagadnieniu w całości. 43 8. Wzory pism 8.2. Wzór decyzji o przyznaniu świadczenia pieniężnego 8.1. Wniosek o przyznanie świadczenia z pomocy społecznej ............................................................ Konin, dn ...................... / IMIĘ I NAZWISKO / .................................................................... /ADRES STAŁEGO ZAMELDOWANIA / .................................................................... /ADRES TYMCZASOWEGO ZAMELDOWANIA / .................................................................... /ADRES POBYTU / .................................................................... / IMIONA RODZICÓW / .................................................................... / DATA I MIEJSCE URODZENIA / .................................................................... / PESEL / .................................................................... / SERIA I NUMER DOWODU OSOBISTEGO/ .................................................................... / WYKSZTAŁCENIE / Ośrodek Pomocy Społecznej w Rutach Nowych WNIOSEK Proszę o udzielenie pomocy w formie: .................................................................................................... .................................................................................................... ................................................................................................... .................................................................................................... .................................................................................................... ........................................................ / PODPIS / 44 DECYZJA O PRZYZNANIU ZASIŁKU STAŁEGO ..............................................., dnia ......................... 2007 roku (nazwa miejscowości siedziby organu i data wydania decyzji) ................................................................. (oznaczenie organu wydającego decyzję) ................................................................. (numer decyzji) .................................................................. (dane adresata decyzji, imię nazwisko, adres) DECYZJA Na podstawie art. 37 w związku z art. 106 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U z 2004 r. Nr 64, poz. 593 z późn. zm.) w związku z art. 104 kodeksu postępowania administracyjnego po rozpatrzeniu wniosku Pani ......................................, zam. ................................... ........... o przyznanie zasiłku stałego o r z e k a m: przyznać Pani ................ zasiłek stały w wysokości ..................... zł. miesięcznie od dnia ...................., który podlega wypłacie ............................... ............. w każdą trzecią środę miesiąca w kasie ................. Uzasadnienie W dniu ............. Pani ................... złożyła wniosek o przyznanie zasiłku stałego. W uzasadnieniu wniosku podała, iż jest osobą samotnie gospodarującą, prowadzi bowiem samodzielne gospodarstwo domowe. Jest dodatkowo osobą całkowicie niezdolną do pracy z powodu .................... .......................... . Jednocześnie jej dochód wynosi ............................... zł. miesięcznie z tytułu .................................. . Powyższe okoliczności zawarte we wniosku zostały poddane weryfikacji w trybie przeprowadzonego wywiadu środowiskowego, który całkowicie potwierdził wskazany stan rzeczy. Z wywiadu i zebranych w sprawie dokumentów wynika, iż łączny dochód wnioskodawczyni obliczony w oparciu o treść art. 8 ustawy o pomocy społecznej wynosi ................ zł., co stanowi 45 kwotę niższą aniżeli kryterium dochodowe osoby samotnie gospodarującej określone w art. 8 ust. 1 pkt 1 ustawy o pomocy społecznej. Z powyższych okoliczności wynika, iż istnieją wszelkie podstawy do udzielenia pomocy w formie zasiłku stałego określonego w art. 37 ustawy o pomocy społecznej. Wysokość zasiłku stanowi różnicę pomiędzy kryterium dochodowym osoby samotnie gospodarującej, a dochodem tej osoby i w niniejszym przypadku wynosi kwotę ................. zł. Dlatego też orzeczono jak w sentencji. Jednocześnie informuje się zgodnie z treścią art. 109 ustawy o pomocy społecznej, iż osoby i rodziny korzystające ze świadczeń z pomocy społecznej są obowiązane niezwłocznie poinformować organ, który przyznał świadczenie, o każdej zmianie w ich sytuacji osobistej, dochodowej i majątkowej, która wiąże się z podstawą do przyznania świadczeń. Stosownie do przepisu art. 98 ustawy o pomocy społecznej świadczenia nienależnie pobrane podlegają zwrotowi od osoby lub rodziny korzystającej ze świadczeń z pomocy społecznej, niezależnie od dochodu rodziny. Pouczenie Od niniejszej decyzji stronie służy odwołanie do Samorządowego Kolegium Odwoławczego w ............................. za pośrednictwem .......... ....................................... w terminie 14 dni od dnia doręczenia niniejszej decyzji. Otrzymują: adresat, a/a. .......................................................... Podpis z podaniem imienia i nazwiska oraz stanowiska służbowego Poradnik powstał w oparciu o następujące publikacje: 1. Iwona Sierpowska „Prawo pomocy społecznej” Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. 2007 2. Łukasz Borkowski i inni „Komentarz do ustawy o pomocy społecznej” Wydawnictwo Prawnicze „Leges” 2006(J.Z. Rubin, F.J. Provenzano, Z. Luria, The eye of the beholder: Parents’ view on sex of newborns. „American Journal of Oryhopsychatry”, 1974) 46 Wybrane publikacje Centrum Praw Kobiet Poradniki z serii Poznaj swoje prawa: Jeśli jesteś ofiarą przemocy Jeśli jesteś ofiarą gwałtu Zanim powiesz „tak” Konkubinat… i co dalej? Jeśli chcesz się rozwieść O alimentach, zaliczce alimentacyjnej i świadczeniach rodzinnych Rodzice i dzieci Sprawy mieszkaniowe Majątek wspólny i jego podział Przed sądem cywilnym O egzekucji Wszystko o dziedziczeniu Na rynku pracy Jeśli myślisz o podjęciu działalności gospodarczej Poradniki z serii Poznaj siebie i swój związek: Jak dogadać się we dwoje Jak uwolnić się z krzywdzącego związku Jak wprowadzić równość w rodzinie Ulotki: Przemoc w rodzinie – masz prawo Przemoc w rodzinie – powiedz nie Przemoc w rodzinie – mężczyźni mówią nie Gwałt – to nie ty jesteś winna Dyskryminacja – nie musisz się na to godzić Molestowanie w pracy – powiedz nie Pieniądze w małżeństwie – bądź rozważna Uzależnienie od alkoholu – nie jesteś winna, gdy on pije Publikacje z serii Prawo dziś i jutro: Przemoc w rodzinie wobec kobiet i dzieci Przemoc w rodzinie a wymiar sprawiedliwości Publikacje z serii Niezbędnik – warto wiedzieć Przemoc wobec kobiet w rodzinie. Niezbędnik policjanta Przemoc wobec dzieci w rodzinie. Niezbędnik nauczyciela Kobiety w latach 90. – Raport (wersja polska i angielska) Kobiety w Polsce 2003 – Raport Równość praw kobiet i mężczyzn. Ustawodawstwo Unii Europejskiej i Rady Europy. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Teksty i komentarze Kobiety rozmawiają z kobietami – przewodnik dla doradczyń Razem w Europie – informatorka równościowa Prawo i Płeć – czasopismo 47 Jesteśmy po to, żeby ci pomóc Fundacja Centrum Praw Kobiet – Warszawa ul. Wilcza 60/ 19, 00-679 Warszawa, tel., fax (0 22) 652 01 17, 622 25 17, e-mail: [email protected], www.cpk.org.pl Fundacja Centrum Praw Kobiet – Oddział Gdańsk ul. gen de Gauelle’a 1B/ 15, 80-261 Gdańsk, tel. (0 58) 341 79 15, e-mail: [email protected] Fundacja Centrum Praw Kobiet – Oddział Łodź ul. Piotrkowska 115, 90-430 Łódź, tel. (0 42) 633 34 11, fax (0 12) 267 64 59, e-mail: [email protected], www.cpk.lodz.pl Fundacja Centrum Praw Kobiet – Oddział Wrocław ul. Ruska 46B pokój 208, 50-079 Wrocław, tel. (0 71) 358 08 74 e-mail: [email protected], www.cpk-wroclaw.free.ngo.pl Fundacja Centrum Praw Kobiet – Filia Grójec ul. Piłsudskiego 27, 05-600 Grójec, tel. (0 48) 624 07 17 48
