Nowoczesne przedsiębiorstwo - rodzina

Nowoczesne przedsiębiorstwo - rodzina ryzyko lub źródło energii dla
gospodarstw rolnych w okresie przejściowym?
Hans Goldbrunner
Tradycyjna mądrość rolników mówi: "Najpierw gospodarstwo, potem rolnik." To
stwierdzenie opiera się na doświadczeniu, że gospodarstwo rolne cieszy się najwyższym
priorytetem, a ludzkie potrzeby są postrzegane jako pewien rodzaj luksusu. Gospodarstwo
buduje podstawę do życia, a jego funkcjonowanie stanowi warunek do humanitarnych i
rodzinnych relacji. Pojawiają się przy tym często konflikty. Jest to kwestia wzajemnego
dopasowania do siebie ludowej mądrości, gospodarstwa i człowieczeństwa. W
rzeczywistości, ta praktyczna reguła życiowa została podniesiona do poziomu absolutnej
normy, którą z trudem można trwale realizować. Kiedy dziś rozmawia się ze starszymi
rolnikami o ich doświadczeniach, przytaczają oni przykłady, w których łamanie zasad staje
się widoczne, w sytuacjach w których ludzka strona została umieszczona na pierwszym
miejscu, podczas gdy gospodarstwo na tym ucierpiało. Gdy gospodarstwo zostało
"doprowadzone do ruiny", to musiała na tym ucierpieć ludzka strona. Aby zapobiec skrajnej
nędzy, gospodarczym kryzysom i głodowi, starano się utrzymać dobrze prosperujące
gospodarstwo. Tą ludową regułą została potwierdzona teoria Abrahama Maslowa, która
zakłada, że podstawowe bezpieczeństwo gospodarcze zajmuje wyższą pozycję niż potrzeba
samorealizacji czy duchowość. Warto zadać sobie pytanie, czy ten pogląd na wiejską
rzeczywistość wciąż jest prawdziwy i czy nie utracił na znaczeniu przez współczesne systemy
zabezpieczenia społecznego. Przede wszystkim można rozważać, czy gwałtowne zmiany
społeczne, które obejmują zarówno gospodarczy jak i ludzki wymiar, nie prowadzą do tego,
że człowiek i rodzina znajdują się w centrum uwagi, podczas gdy czynniki ekonomiczne
noszą bardziej charakter instrumentalny.
Zmiany w rolnictwie
Rolnictwo zawsze było związane ze zmianami. W porównaniu ze wcześniejszymi czasami
pojawiają się jednak pewne szczególne cechy, które dokładniej charakteryzują obraz
rolnictwa. Tempo zmian znacznie przyspieszyło. Zmiany odbywają się na różnych poziomach
(inżynierii produkcji, gospodarki, środowiska, rynku, makro-i mikro-społecznym, rodziny ...).
Różnice w tempie prowadzą do napięć i kryzysów. Zdolność do zaakceptowania i budowania
zmian jest różnie tworzona i zmniejsza się w trakcie życia.
Ambiwalencja zmian
Dla zmiany stosowane są różne terminy : przejście, innowacja, adaptacja, restrukturyzacja,
reforma, wzrost - ale również: odrzucenie, deformacja, regresja. Pojęcia są wyrażone przez
pozytywne i negatywne oceny, które otwierają lub blokują możliwości działania (nadzieje i
obawy). Z daleka zmiany nigdy nie okazują się jako czysto pozytywne lub negatywne, ale
niejednoznaczne i ambiwalentne: Zmiany obejmują szanse i zagrożenia jednocześnie!
Możliwości i zagrożenia nie są zazwyczaj postrzegane jednocześnie, ale kolejno po sobie.
Strach przed zmianami uwydatnia zagrożenia, otwartość na możliwości rozwoju sprzyja
szansom.
Następstwa ocen
Przy pozytywnym punkcie widzenia minusy „rozwoju, innowacyjności” są często za późno
spostrzegane. Ryzyko przekształca się w stagnację. Blokady są dewaluowane, a ostrzeżenia o
niebezpieczeństwie zlekceważone. Między przedstawicielami pozytywnego i negatywnego
punktu widzenia dochodzi do konfliktów, które często nie mogą być rozstrzygnięte. Przy
doradztwie jest ważne zdystansowane, neutralne podejście!
Przegrani zmian
Zmiany w sektorze rolnym wymagają dłuższego okresu. Tradycyjne więzi rolników
utrudniają szybkie zmiany. Szczególne okoliczności i wewnętrzny opór mogą utrudniać
adaptację. Można zaobserwować zwycięzców i przegranych zmian. Zwycięzcy rozpoznają
szansę nowych rozwiązań i są w stanie je wykorzystać. Wymaga to dużych zdolności
adaptacyjnych, które doprowadzają rolników do granic ich możliwości. Przegrani są zdani na
pomoc, która ich wesprze w uporaniu się z sytuacją kryzysową.
Zmiany w rodzinnym życiu
Typowe dla współczesnej rodziny wiejskiej jest, że obok zmian w rolnictwie musi
przepracować wszechobecne zmiany pojawiające się w życiu rodzinnym i oba te poziomy
połączyć, co może prowadzić do przeciążenia. To oznacza podwójne obciążenie i zakłócenia
w tradycyjnym systemie relacji. Szczególne priorytety to:
•Wyższe oczekiwania życiowe, wiek jako wyzwanie
•Mniejsza liczba dzieci
•Pozarolnicze zatrudnienie kobiet - godzenie życia rodzinnego i pracy, tożsamość płciowa
•Nowe modele rodziny i partnerstwa
•Zmieniona (wertykalnie) rodzina (wielopokoleniowa rodzina), problemy wieku, stosunki
między pokoleniami
•Wzrost liczby rozwodów
2
•Gospodarstwa bez następcy
Poziomy kryzysu
Kryzys można zaobserwować na różnych poziomach, ale przede wszystkim na wielu
płaszczyznach równocześnie:
•Ekonomiczno-finansowy poziom
•Życie zawodowe
•Kryzysy rozwojowe
•Ciało, zdrowie - choroba, śmierć
•Stres, wypalenia zawodowe, psychosomatyka
•System więzi, wspólne życie
Szybko pojawiające się kryzysy i współgranie wszystkich czynników jako przyczyna
kryzysów.
Wsparcie dla zmian
Pomoc koncentruje się na: technologii produkcji, ekonomii gospodarstwa, wprowadzeniu na
rynek środków szkoleniowych. Ludzkie i społeczne problemy są rozpatrywane po chwili
wahania. Zaniedbania w obszarze problemów w relacjach na rzecz rozwiązań materialnych
mają katastrofalne skutki. Również problemy społeczne są wypierane przez rolników.
Niemniej jednak, utrudniają one stawienie czoła zmianom.
Rolnicze doradztwo rodzinne jako nowy system doradztwa
Rolnicze doradztwo rodzinne jest umieszczone w złożonym i sprzecznym społecznym
systemie wiejskiej rodziny, która charakteryzuje się połączeniem gospodarstwa, osoby, i
znaczących sieci społecznych relacji, zwłaszcza stosunków rodzinnych.
Zajmuje się konfliktem między obecnie istniejącymi podsystemami i szuka dla niego
rozwiązania wspólnie z poszukującymi porady członkami.
Doradca nie widzi siebie jako kolejnego specjalisty w uzupełnieniu do już istniejących usług
doradztwa technicznego, które działają często niezależnie od siebie, ale jako osobę, która
próbuje zrealizować roszczenia całościowe i systemowe. Rolnik natomiast w łączeniu
różnych fachowych spojrzeń jest w dużej mierze pozostawiony sam sobie. Doradca
koncentruje się na tworzeniu sieci osób, instytucji, dyscyplin zawodowych, itp., które działają
w rolnictwie. Stanowi on zatem przeciwwagę dla wzrastającego zróżnicowania i
rozdrobnienia sektora rolnego poprzez wspieranie integracyjnych sił.
3
Doradztwo jako otwarcie granic systemowych
Tabela stanowi ramy dla relacji między ważnymi subsystemami. Stawia w centrum wzajemne
interakcje między tymi systemami. Specjalne pomoce dla gospodarstwa, osoby lub rodziny
nie są wykluczone. To jednak wymaga połączenia w sieć. Takie podejście nie należy mylić ze
statycznym modelem równowagi. Relacje pomiędzy poszczególnymi elementami
podsystemów i między podsystemami są bardzo skomplikowane i ambiwalentne. Istnieją
tylko przybliżenia do równowagi / harmonii, co jest wciąż anulowane przez zmiany.
Główne tematy doradztwa
•Istotne decyzje w rodzinie i gospodarstwie
•Problemy finansowe, nadmierne zadłużenie, zbliżające się bankructwo
•Niewystarczająca emerytura
•Trudności w przekazaniu gospodarstwa następnemu pokoleniu względnie rozwiązania w
przypadku braku sukcesji
•Problemy z komunikacją w rodzinie i związkach partnerskich, konflikty
międzypokoleniowe, separacja i rozwód
•Przepracowanie, problemy zdrowotne, wypalenie zawodowe
•Uzależnienia (alkohol, narkotyki, itp.)
•Doświadczenie przemocy i nadużyć w rodzinie
•Tragedia życiowa, śmierć.
Podsumowując powstaje zatem następujący rozkład problemów na obszary rodzina-finansegospodarstwo-zdrowie:
4
Gesundhei
t zdrowie
(77)
16%
Sonstige
pozostałe
(10)
2%
Betrieb
gospodars
two (95)
20%
Familie
rodzina
(173)
38%
Finanzen
finanse(11
4)
24%
Podstawowe umiejętności doradcy
Doradztwo wiejskich rodzin stawia wysokie wymagania wobec umiejętności doradców, które
wciągu ich pracy zawodowej są wypracowywane w trakcie podstawowego kształcenia i
dalszych szkoleń. To są następujące szczególne i kluczowe umiejętności:
•Empatia, wrażliwość, ciekawość, otwartość
•Diagnostyczna perspektywa na ludzi, relacje. Gospodarstwo i jego osieciowanie
•Rozpoznawanie i radzenie sobie z deficytami – bez bagatelizowania, wrażliwa konfrontacja!
•Rozpoznawanie i aktywowanie mocnych stron- też tych ukrytych!
•Równowaga między zaangażowaniem i zbytnim zaangażowaniem
•Równowaga bliskości - odległości, włączenie się i rozłączenie
•Połączenie technik z zakresu doradztwa - relacje międzyludzkie
•Bezstronność, neutralność
•Zarządzanie czasem: wykorzystanie ograniczonego czasu, ograniczenie doradztwa,
zauważenie „odpowiedniego momentu”
Alternatywne perspektywy przepracowania
Doradztwo rodzin rolniczych konfrontuje z problemami, które wymagają błyskawicznych
działań. Opóźnienia niektórych działań zwłaszcza przy zadłużeniu może prowadzić do
poważnych konsekwencji, a w następstwie do dalszej eskalacji konfliktów, podczas gdy
pomysły rozwiązań przyczyniają sie do relaksu. Oprócz tego pojawiają takie kryzysy jak
śmierć, wypadki, katastrofy naturalne, których nie da się cofnąć, ale przy których jako
5
pierwszymi trzeba się zająć psychologicznymi ranami. Wymaga to różnorodnych kierunków
doradztwa:
Orientacja na rozwiązanie: aktywne działania w zakresie zwalczania kryzysów finansowych i
gospodarczych, opracowywanie i wdrażanie alternatyw, przezwyciężanie barier,
poszukiwanie zasobów, wsparcie ścieżek rozwiązań. Akceptacja: orientacja na emocje,
przyjęcie niepowodzenia, nierozwiązywalność, niewykorzystane szanse, odejście od ideałów,
koncepcje, złudzenia, bierne cierpienia, przyznanie się do ograniczeń, bezsilność, praca nad
stratą. W poradnictwie rodzinnym na pierwszym planie występuje orientacja na akceptacje,
ale wymaga również orientacji na rozwiązania. Połączenie podejścia na rozwiązania i
akceptacje. Centrum uwagi może się jednak zmienić.
Rodzina i gospodarstwo - wstęp
Doradztwo, które stara się zintegrować problemy gospodarcze, ludzkie i relacyjne, musi
opracować klarowną wizję jakimi metodami różnorodne problemy mogą być przepracowane.
Zajęcie się problemami finansowymi za pomocą czysto psychologicznych metod jest tak
samo niezadawalające jak próba rozwiązania emocjonalnych problemów ekonomicznymi
metodami. Aby ten dylemat stał się jasny, należy tu nakreślić centralny problem
opracowywania danych, który jest tu interpretowany w sensie metaforycznym (Stierlin 1981).
•
Jako trudną rzeczywistość (Hardware - urządzenie): społeczno-ekonomiczne warunki
życia i pracy, ludzkie ciało, zdrowie / choroby.
•
Jako miękkie (relacje-rzeczywistość (Software - oprogramowanie): uczucia,
pragnienia, fantazje i ideały, społeczne konstrukty, które kontrolują i tworzą
obiektywną rzeczywistość: praca, wypoczynek, wynagrodzenie, edukacja.
•
Trudną rzeczywistością gospodarczą są również materializacja relacji, gospodarstwo i
działania otrzymują symboliczne znaczenie.
Z tą perspektywą jest związana różnorodna metodyka doradztwa.
Miękkie i twarde realia wymagają różnych metod poradnictwa:
•twarda rzeczywistość- przede wszystkim cyfrowa komunikacja
•miękka rzeczywistość- przede wszystkim analogowa komunikacja.
Cyfrowe (twarde) metody doradztwa
•Poszukiwanie prawdy, przejrzystości, wyjątkowość – „męska” logika
•Racjonalna argumentacja, „dyskurs”, analiza, fokus, selektywność
•Odkrywanie logicznych łańcuchów przyczynowych (linearne myślenie - konstruowanie)
•Linearne rozumienie czasu
•Zorientowanie na wyniki, jasne cele
6
•Wyjaśnienie zadań, role, zlecenia, decyzje
•Zobowiązania, odpowiedzialność, poczucie winy
Analogowe (miękkie) metody doradztwa
Analogowe metody doradztwa są bardziej dostosowane do "miękkiej" rzeczywistości relacji.
Stanowią one przeciwwagę do teorii, które są skierowane na twarde warunki życia. Typowe
cechy to:
•Orientacja na osobę i emocje
•„Kobieca” logika - logika serca
•Twórczo, nierównomiernie, żywo, holistycznie
•Zbliżenie i starania by zrozumieć (wewnętrzną, subiektywną) rzeczywistość – orientacja na
proces
•Obrazowy język, wykorzystanie metafor
•Humor, śmiech i łzy
•Niezobowiązujący, oparte o mało konkretne działania
•Eksperymentalnie-figlarny, „zabawa w piaskownicy” pojawia się bez celu i często nie
dochodzi do skutku z „braku czasu”
•Cykliczne rozumienie czasu
•Poszukiwanie i połączenia w sieć powiązań
Przykładami analogowych metod są:
•spontaniczne fantazje, swobodna komunikacja – otwarte na rozwiązania
•narracyjne techniki rozmowy
•praca biograficzna i genogram - ślady przeszłości w teraźniejszości (doświadczenia
szczęścia, urazy)
•komunikacja niewerbalna otrzymuje wysoki priorytet
•metafory i obrazy
•wizualizacja
•trudna gospodarcza rzeczywistość, jako symbol relacji
•inscenizacja - odgrywanie ról, praca z rzeźbą
•kształtujący proces (malarstwo, rysunek, rzeźba)
Międzypokoleniowe relacje
Międzypokoleniowe relacje w rodzinach wiejskich mają większe znaczenie niż w pozostałej
części społeczeństwa. Rodzina wiejska stanowi system wsparcia, w którym występują
różnorodne formy wzajemnej pomocy, takie jak współpraca starszego pokolenia na
gospodarstwie, pomoc w domu, opieka nad wnukami. W ostatnim czasie dochodzi też rosnąca
7
potrzeba opieki nad potrzebującymi opieki starszymi członkami rodziny przez dorosłe dzieci i
ich małżonków. Wzajemna pomoc nie musi być tylko rozumiana jako wynik silnych więzi z
tradycyjnymi wartościami, które rolnikom często wmawiano, ale następuje przede wszystkim
spontanicznie jako reakcja na zmiany społeczne, które lepiej razem przezwyciężyć w
międzypokoleniowym współdziałaniu. Więzi między pokoleniami nie straciły na znaczeniu
przez gwałtowne zmiany społeczne, ale przeciwnie zyskały na znaczeniu.
Duży nacisk na restrukturyzację, z którym musi sobie obecnie radzić rolnictwo, rzuca światło
na relacje między pokoleniami na gospodarstwie rolnym. Stanowi z jednej strony ciężar,
zwłaszcza gdy innowacje spotykają się z silnym oporem ze strony starszych członków
rodziny. Jeśli uda się przekonać wszystkie pokolenia, że reorientacja jest niezbędna i
namówić ich do jej wykonania, w pozytywnej sytuacji międzygeneracyjna dynamika może
zostać wykorzystana jako potencjał w radzeniu sobie z nadchodzącymi zmianami.
W doradztwie pokazują się różnorodne konstelacje więzi między pokoleniami, które tutaj
mogą być krótko wymienione:
•Perspektywa konfliktu: problemy z komunikacją, dominacja i kontrola, kultura komunikacji i
sporu
•Wzajemne wsparcie: współpraca na gospodarstwie, wychowywanie dzieci, choroby i opieka,
materialne wsparcie...
•Emocjonalne i moralne więzi, problematyka bliskości i dystansu między pokoleniami,
sojusze, konstrukcje tożsamości, budowa koalicji i granic, separacja i zbliżenie jako ciągły
proces
•Stosunki międzypokoleniowe i negocjacje związków
•Przekazanie gospodarstwa jako „twarde” negocjacje
Literatura
Agrarsoziale Gesellschaft e.V., 1993: Herausforderungen und Wege der Beratung von
Landwirtsfamilien mit Existenzsorgen. ASG Kleine Reihe Nr. 50 Göttingen.
Goldbrunner, H., 1996: Arbeit mit Problemfamilien. Mainz, 5. Aufl.
Goldbrunner, H., 2006: Die Beziehungen zwischen den Generationen im Spannungsfeld von
Unternehmen und Familie. In: Generationenkonflikte auf landwirtschaftlichen Familien. Ihre
Bedeutung und Bearbeitung aus systemischer Sicht. Dokumentation einer internationalen
Tagung im Christian-Jensen-Kolleg Breklum vom 26. bis 29. Juni 2006, S. 35-49
Goldbrunner, H., 2007: Theorie und Praxis der Landwirtschaftlichen Familienberatung.
Münster. (o elektroniczną wersją w języku polskim można się zwrócić do autora
[email protected])
Hoffmann, V., u.a., 2001: (Hrsg.) Beratung von Familien mit existenzgefährdeten Betrieben
in der Landwirtschaft, Weikersheim.
Kusemann, M., 2000: Sozioökonomische Beratung landwirtschaftlicher Familienbetriebe.
Reihe: Kommunikation und Beratung, Bd. 33. Weikersheim.
Kusemann, M., 2004: Bewältigung von Existenzgefährdung in landwirtschaftlichen
Familienbetrieben. Reihe: Kommunikation und Beratung, Bd. 57. Weikersheim.
8
Meyer-Mansour, D., Breuer, M., Nickel, B., 1990: Belastung und Bewältigung.
Lebenssituation landwirtschaftlicher Familien. Landwirtschaftl. Rentenbank Frankfurt a.M.,
Schriftenreihe Bd. 2.
Simon, F.B., (Hg.), 2002: Die Familie des Familienunternehmens. Heidelberg.
Stierlin, Helm, 1981. Die "Beziehungsrealität" Schizophrener. In: Psyche 1981, S. 49-65.
9