Historia Państwa Kościelnego

Historia
Państwa
Kościelnego
t
en
m
l
ragek.p
f
y t
ow zkar
m
r e
Daww.b
w
t
en
m
l
ragek.p
f
y t
ow zkar
m
r e
Daww.b
w
Najlepszej Żonie
Historia
Państwa
Kościelnego
Jan Gordziałkowski
t
en
m
l
ragek.p
f
y t
ow zkar
m
r e
Daww.b
w Kraków 2007
Wydawnictwo WAM
BIBLIOTEKA
HISTORII
KO Ś CIOŁA
© Wydawnictwo WAM, 2007
Redakcja naukowa
Prof. dr hab. Henryk Pietras SJ
nt
l
ra ek.p
f
ystron
rt
Projekt okładki
ow ziStachowski
ka tytułowych
m
Sebastain
r e
Daww.b
w
Redakcja
e
Barbara Cabała
gm
ISBN 978-83-7318-865-5
WYDAWNICTWO WAM
ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków
tel. 012 62 93 200 • fax 012 429 50 03
e-mail: [email protected]
DZIAŁ HANDLOWY
tel. 012 62 93 254-256 • fax 012 430 32 10
e-mail: [email protected]
Zapraszamy do naszej
KSIĘGARNI INTERNETOWEJ
http://WydawnictwoWAM.pl
tel. 012 62 93 260 • fax 012 62 93 261
Drukarnia Wydawnictwa WAM
ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków
OD PATRIMONIUM SANCTI PETRI
DO CITTA DEL VATICANO
Powstanie Patrimonium Sancti Petri kończy ostatecznie trwający od tzw.
edyktu mediolańskiego, ogłoszonego przez cesarzy Konstantyna Wielkiego (305-337) i Licyniusza (306-324) w 313 roku
nt1, okres wpływów Cesare
m l Kościół zachodni. Konstwa Rzymskiego, a następnie Bizantyjskiego
ag k.pna
r
f
e
flikty papiestwa z imperium, którychy przyczyną
był cezaropapizm, herezja
rt
ow zkaCesarstwa
ikonoklastyczna, brak zainteresowania
sprawami Italii, doprom
r e
Daww.bz Konstantynopolem sojuszem z Królewadziły do zastąpienia związków
w do których doszło w 756 roku, oznaczały fakstwem Franków. Wydarzenia,
tyczny kres stosunków między papiestwem a Bizancjum, zapoczątkowując
przekształcenie się w 800 roku frankońskiej monarchii w Cesarstwo Rzymskie, a z Namiestnika Rybaka będącego servus servorum Dei uczyniły
z czasem świeckiego władcę Państwa Kościelnego, co sprzeczne było ze
słowami Chrystusa: Królestwo moje nie jest z tego świata (J 18, 36) i stanowiło dychotomię w misji ewangelizacyjnej Kościoła. Będzie też budzić
sprzeciw rozpowszechniająca się od X wieku wśród papieży i biskupów troska o dobra doczesne, korupcja, symonia i nepotyzm oraz mający charakter utylitarny dla obu stron sojusz tronu z ołtarzem. Zlekceważenie cnót
ubóstwa, służby i miłości bliźniego doprowadziło w konsekwencji do powstania w XIII wieku zakonów żebraczych radykalnego nurtu franciszkańskiego: spirytualistów lub fratricelli i dolcinistów, wystąpienia Jana Husa
(1369-1415), a w XVI wieku Reformacji i upadku autorytetu Kościoła.
5
OD PATRIMONIUM SANCTI PETRI DO CITTA DEL VATICANO
Sobór trydencki (1545-1563)2 zahamował rozpad Kościoła i powstrzymał
wpływy Reformacji. Jednak dopiero likwidacja Państwa Kościelnego w roku
1870 uwolniła papieża od sprawowania władzy świeckiej, a konstytucje
soborowe przyjęte przez Vaticanum Secundum (1962-1965)3 pozwoliły
Kościołowi powrócić w pełni do ewangelicznego źródła.
t
en
m
l
ragek.p
f
y t
ow zkar
m
r e
Daww.b
w
PAPIESTWO I CESARSTWO
OD VI DO VIII WIEKU
W dwa lata po śmierci Justyniana (527-565), załamało się panowanie Cesarstwa Rzymskiego nad opanowaną z tak wielkim trudem i nakładem sił
gocką Italią4. Niszcząc w wieloletniej wojnie potencjały:
militarny Ostront
e
m
l
gotów i gospodarczy Italii, Justynian pozbawił
ją
jedynej
siły zdolnej zaag k.p
r
f
e
pewnić przed nowymi najazdami barbarzyńców
skuteczną obronę. Tym nawy kart
orozpoczętego
z
leży tłumaczyć zasięg i trwałość
w
567 roku najazdu wyznam
r .be
Dawwplemienia
jącego arianizm germańskiego
Longobardów5, nie uznających
w
6
zwierzchnictwa Konstantynopola
. Doprowadził on do zajęcia przez nich
całego niemal Półwyspu Apenińskiego, z wyjątkiem kilku izolowanych
enklaw oraz wysp: Sycylii, Sardynii i Korsyki. Najeźdźcom dopomógł sprawowany przez urzędników z Konstantynopola fiskalny ucisk ludności Italii7. Wielokrotnie manifestowała ona wrogość do Cesarstwa, deklarując
nawet gotowość współpracy z barbarzyńcami. Niepowodzenie całkowitego wyparcia Cesarstwa z Italii wynikało z braku floty oraz upadku władzy
centralnej po śmierci króla Klefa (572-574)8, a także zdecydowanej przewagi ludności italskiej nad Longobardami9. W przeciwieństwie do Ostrogotów, którzy, zachowując pełną kontrolę nad wojskiem, oddali administrację państwa w ręce rzymskich urzędników z całym systemem instytucjonalnym Cesarstwa i z wydatnym udziałem senatores, Longobardowie
nie mieli swego Kassjodora, pełniącego kluczowy urząd prefekta pretorium za panowania Teodoryka, nie zabiegali o współpracę z rzymskimi eli7
PAPIESTWO I CESARSTWO OD VI DO VIII WIEKU
tami w rządach i nie starali się chronić dawny porządek społeczny10. W patrymonialnej monarchii Longobardów nie było żadnej innej władzy poza
wojskową, a terminy populus i exercitus używano zamiennie11. Ich najazd
rozpoczyna w dziejach Italii średniowiecze, dla którego charakterystyczne
będzie jej rozbicie polityczne trwające aż do 1870 roku. Pozostającą pod
kontrolą Cesarstwa część Italii nazywano odtąd Romania. W jej skład wchodziły: Istria, Liguria, Wenecja, część Emilii i późniejszej Romanii (tzw.
Pentapolis). Południową Romanię tworzyło Lacjum, określane jako Ducatus Romanus, oraz Umbria, część Kampanii i Toskanii. Należała do niej
też Kalabria i nadmorskie miasta Apulii. Najważniejszy był obszar rozciągający się przez całą środkową część Italii, od Rzymu do Rawenny. Został
on zreorganizowany przez cesarza Maurycjusza (582-602)12 jako egzarchat Italii z siedzibą w Rawennie podlegający bezpośrednio cesarzowi
w Konstantynopolu. Egzarcha był najwyższym wojskowym i cywilnym
zwierzchnikiem na terenie Romanii13. W miarę upływu czasu na obszarze
nt mieć biskup Rzymu.
Rzymu i dukatu coraz większe znaczenie zaczynał
e
m
Przełomowy był pontyfikat św. Grzegorza
ag k.plWielkiego (590-604), por
f
e
14 y
rt
tomka rzymskiego rodu Anicetów
ow. Dał
kaon miastu kilku konsulów i prefekz
m
r IIe(483-492) i Agapita (535-536). Cesarz
tów oraz dwóch papieży: Feliksa
Dawwgo.bw roku 573 prefektem Rzymu (praefecJustyn II (565-578) mianował
w
tus Urbis). Potem został mnichem benedyktyńskim i najbliższym współpracownikiem papieża Pelagiusza II (579-590). W latach 579-585 był jego
nuncjuszem (apokrysiarios) w Konstantynopolu, gdzie został ojcem
chrzestnym Teodozjusza, najstarszego syna Maurycjusza, i nawiązał liczne
znajomości z miejscowymi elitami, chociaż nigdy nie nauczył się greckiego języka15. Gdy Pelagiusz w roku 590 padł ofiarą zarazy grasującej w Rzymie, duchowieństwo, senat i lud rzymski zgodnie postanowiły powierzyć
mu urząd biskupa Rzymu16. Grzegorz wzbraniał się przed przyjęciem tej
godności i usilnie prosił cesarza Maurycjusza, by nie poparł wniosku ludu
o powierzenie mu urzędu biskupa Rzymu17. Stało się jednak inaczej. Do
siostry cesarza Teoktisty pisał: tak oto najjaśniejszy pan, cesarz, rozkazał
małpie, by stała się lwem. I zaiste, z jego rozkazu może ona nazwać się
lwem, nie może jednak stać się lwem18. Grzegorz 3 sierpnia konsekrowany został w Bazylice św. Piotra z rozkazu cesarza Maurycjusza19, stając
8
PAPIESTWO I CESARSTWO OD VI DO VIII WIEKU
się, jak sam pisze, konsulem Boga, by cieszyć się triumfem20. Listem synoptycznym skierowanym do czterech patriarchów Wschodu, Jana z Konstantynopola, Eulogiusza z Aleksandrii, Grzegorza z Antiochii, Jana z Jerozolimy i byłego patriarchy Aleksandrii Atanazego notyfikował swój wybór
i przedstawił wizję pontyfikatu21. W czasie jego trwania był nie tylko biskupem, ale i zwierzchnikiem cywilnym rzymskiego dukatu. Po wyborze na
papieża Grzegorzowi miał ukazać się, nad zbudowanym około 138 roku
mauzoleum cesarza Hadriana i jego następców, anioł chowający miecz do
pochwy na znak końca gniewu Bożego – zarazy22. Dlatego otrzymało ono po
590 roku obecną nazwę Zamek św. Anioła, co upamiętnia pomnik ustawiony w XVI wieku na jego szczycie. Przez tysiąc lat Zamek będzie miejscem
schronienia papieży w razie zewnętrznego zagrożenia Wiecznego Miasta.
O znaczeniu pontyfikatu św. Grzegorza dla Kościoła napisano tomy23.
Stanowi on cezurę między kościołem starożytnym i średniowiecznym.
Żaden papież nie przyczynił się bardziej do wzrostu znaczenia papiestwa,
nt
tak w sensie politycznym, jak i najwyższego educhowego
autorytetu na tegm.pl cesarzy oraz nieudolność
renie Italii. Wpłynęły na to przywilejefrianadania
y arteki intelektualny poziom duchoegzarchów Rawenny. Papież dbałow
o moralny
k
ez
rm.Kościoła,
wieństwa, poprawił organizację
prowadził działalność misyjną.
b
a
D ww
Były praefectus Urbis był też
doskonałym administratorem. Dochody na
w
utrzymanie i działalność rzymskiego Kościoła czerpał z papieskich majątków określanych słowem patrimonia. Nazwa ta kojarzy się z patrimonium
imperialis, z którą Patrimonium Sancti Petri wykazuje analogię. Wykaz
dochodów, polipticus, istnieje od pontyfikatu św. Gelazego (492-496) w archiwum laterańskim24. Były to papieskie domeny, położone w różnych prowincjach Italii i sąsiednich krajów, przekazane przez władców i prywatne
osoby Kościołowi lub włączone do jego posiadłości poprzez różne przedsięwzięcia prawne (np. przejęcie spadku po zmarłych biskupach). Gelazy
polecił 17 stycznia 493 roku Korwinowi, diakonowi Stolicy Rzymskiej,
by opisał wartość i dochody, które przynoszą pewne posiadłości znajdujące się w prowincji Picenum. Dodał, by na początku Wielkiego Postu
przybył do Rzymu w celu uzyskania godności kapłańskiej25. Papież ten
zachęcił też Firminę, znakomitą niewiastę, by pewne zajęte przez barbarzyńców lub Rzymian dobra postarała się restytuować dla św. Piotra,
9
PAPIESTWO I CESARSTWO OD VI DO VIII WIEKU
co tym łatwiej będzie uczynić mogła, gdyż z większości różnych prowincji, spustoszonych przez wojnę, uciekła znaczna część Rzymian. Dochody z nich miały być przeznaczone na wykarmienie ubogich, których wojny
zmusiły do osiedlenia się w Rzymie26. Są to pierwsze w korespondencji
papieskiej wzmianki o patrimonium. Na inne natrafić można sporadycznie, np. w listach Pelagiusza I (556-559), który poleca Sapandowi, biskupowi Arles, upomnieć patrycjusza Placyda, by wysłał czynsze zebrane
u dzierżawców majątków kościelnych, ponieważ posiadłości ziemskie
w Italii zostały spustoszone. Zaleca mu też informować go o swych posiadłościach i by ubrania zakupione z zebranych pieniędzy, które Placyd zgromadził z dochodów pochodzących z kościelnych majatków, przesłał do Rzymu27. Termin patrimonium w czasach Grzegorza używany był
obok określeń saltus, massae, fundi, zarządzanych przez subdiaconi et
rectori patrimonii28. Najwięcej domen było na Sycylii. Zarządzał nimi subdiaconus Petrus jako rector patrimonii Siculi. Rekomenduje on Piotra,
nt W innych listach powe wrześniu 590 roku, Iustynowi, pretorowi Sycylii.
e
m l
leca mu przesłać do Rzymu zboże z zaleceniem,
ragek.p by zabrano je, nie wyrząf
y t
dzając krzywdy osadnikom kościelnym.
ow zkar Zaleca też: Jednak miej w swym
m
r e Kościoła świętego, pomny, że wobec
doświadczeniu na uwadze apożytek
D ww.b Piotra otrzymałeś władzę nad jego
najświętszego ciała błogosławionego
w
ojcowizną29. Papież w lipcu 592 roku wezwał go do Rzymu, polecając mianować dwóch administratorów na swoje miejsce, jednego w Syrakuzach,
drugiego w Palermo. Chociaż jestem chory – pisał do Piotra – pragnę Cię
zobaczyć. Zostaw kogoś doświadczonego na swym stanowisku, jeśli masz
kogoś takiego w okolicy Syrakuz... Benenata zaś pisarza również posłałem, aby w części panormitańskiej zajął twoje miejsce w majątku30.
Podział ten utrzymał się długo, gdyż diakon Cyprian (593-598)31, który
miał pod swoją opieką administrację, a pod jurysdykcją wszystkie sycylijskie patrimonia, oddał domeny w rejonie Palermo pisarzowi Fantinowi,
a syrakuzańskie Romanowi, który niech zostanie sprawdzony jako zarządca w syrakuzańskiej części, natomiast notariusza Benenata, którego
przeniósł do regionu Palermo, niech tam ustanowią administratorem
papieskiego majątku32. Grzegorz pisał do niego: (...) a ponieważ wielokrotnie przekonaliśmy się, że ty, obrońco Romanie, byłeś wierny i zapo10