1–14 - Web Studio Marita

Diagnostyka i profilaktyka
w teorii i praktyce pedagogicznej
Diagnostyka i profilaktyka
w teorii i praktyce pedagogicznej
pod redakcją Marii Deptuły
Bydgoszcz 2006
Komitet Redakcyjny
Jan Grajewski (przewodnicz¹cy), Adam Boratyñski,
Ryszard Gerlach, Henryk KaŸmierczak, Joanna Mianowska,
Dorota Skublicka (sekretarz)
Recenzent
Prof. dr hab. Jacek Piekarski
Projekt ok³adki
Artstudio
Grzegorz Klonowski
Redaktor
Gra¿yna Jarzyna
© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego,
Bydgoszcz 2006
ISBN 83-7096-606-3
Wydanie publikacji dofinansowane przez Pañstwow¹ Agencjê Rozwi¹zywania
Problemów Alkoholowych
Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego
(Cz³onek Polskiej Izby Ksi¹¿ki)
ul. Powstañców Wielkopolskich 2, 85-090 Bydgoszcz
tel./ fax 052 322 52 74, c. 321 61 66
e-mail: [email protected] www.wydawnictwo.ukw.edu.pl
sk³ad: P.M. LOGO 052 340 18 52
Rozpowszechnianie tel. 052 340 09 42, tel. 052 360 87 16,
Druk: Dzia³ Poligrafii UKW 052 341 20 45
Poz. 1133 Ark. wyd. 20
Spis treœci
Wstêp .............................................................................................................. 9
Czêœæ pierwsza
Diagnostyka
MARIUSZ CICHOSZ
Jednostka, rodzina i œrodowisko lokalne jako przedmiot badañ
pedagogiki spo³ecznej — refleksja nad rozwojem dyscypliny ............... 17
ALEKSANDRA KARASOWSKA
Zaburzenia zachowania uczniów jako dysfunkcyjna si³a
dzia³aj¹ca w systemie spo³ecznym szko³y ............................................... 28
EWA WYSOCKA
Diagnoza zaburzeñ zachowania i zaburzeñ osobowoœci
— dylematy i propozycje metodologiczne ................................................ 51
EWA JAROSZ
Rozpoznawanie sytuacji psychospo³ecznej dziecka w rodzinie
— za³o¿enia zintegrowanego modelu diagnozy ...................................... 72
BLANKA POÆWIARDOWSKA
Diagnoza kompetencji wychowawczych rodziców dzieci
w wieku przedszkolnym ........................................................................... 85
MIROS£AWA ¯MUDZKA
Wybrane aspekty diagnozy i profilaktyki niepowodzeñ
szkolnych ..................................................................................................... 93
ANNA BORUCKA, KRZYSZTOF OSTASZEWSKI
Profilaktyka a obszary i zakres diagnozy w szkole ............................. 109
6
SPIS TREŒCI
Czêœæ druga
Profilaktyka adresowana do ca³ej populacji dzieci i m³odzie¿y
KRZYSZTOF OSTASZEWSKI, KRZYSZTOF BOBROWSKI,
ANNA BORUCKA, KATARZYNA KOCOÑ,
KATARZYNA OKULICZ-KOZARYN, AGNIESZKA PISARSKA
Rozpowszechnienie zachowañ problemowych m³odzie¿y.
Badania mokotowskie .............................................................................. 125
JOLANTA JARCZYÑSKA
Percepcja postaw rodziców wobec spo¿ywania alkoholu przez
ich dzieci a intensywnoœæ picia wœród m³odzie¿y gimnazjalnej ........ 142
PIOTR KWIATKOWSKI
Wybrane czynniki interweniuj¹ce w sekwencjê ryzyka u¿ywania
substancji psychoaktywnych ................................................................... 158
AGNIESZKA URBAÑSKA
Dzia³alnoœæ profilaktyczna w uczelni wy¿szej w opiniach
studentów .................................................................................................. 177
MARIA DEPTU£A
Zmiany w zakresie kompetencji spo³ecznej zachodz¹ce u uczniów
starszych klas szko³y podstawowej ........................................................ 189
MARTA KLESIÑSKA
Samoocena uczniów klas IV-VI .............................................................. 208
KRZYSZTOF BOBROWSKI
Zajêcie dla hobbystów — badanie odroczonych efektów programów
profilaktycznych ....................................................................................... 221
EL¯BIETA TOMCZAK
Zastosowanie Grupy Fokusowej do ewaluacji szkolnego programu
profilaktyki ................................................................................................ 237
EL¯BIETA WIEWIÓRA
Aspekty profilaktyczne w programie edukacyjnym
„Moje konsumenckie ABC” ..................................................................... 247
JOLANTA BORYSZEWSKA
Praktyka profilaktyki — problemy i doœwiadczenia ............................. 256
SPIS TREŒCI
7
Czêœæ trzecia
Profilaktyka adresowana do grup ryzyka
ANNA MARZEC-TARASIÑSKA
Rodzina d³ugotrwale bezrobotna jako rodzina dysfunkcyjna
— charakterystyka i formy pomocy ......................................................... 273
SUSANNE LORENZ
Edukacja uliczna wœród m³odych ludzi w wieku 15—25 lat
w gminie Sion ............................................................................................ 291
CHRISTOPHE BOULÉ
Zgodnoœæ miêdzy oczekiwaniami odbiorców pomocy Akcji
Wychowawczej w Œrodowisku Otwartym AEMO
a spojrzeniem wychowawców AEMO na swoj¹ dzia³alnoœæ .............. 317
MAGDALENA DRAGAN, BEATA OLEKSY
Ocena zapotrzebowania na dzia³ania profilaktyczne w programie
„Tak czy Nie” ............................................................................................ 329
WIOLETTA JUNIK
Destrukcyjne wzory przystosowania spo³ecznego dzieci
z rodzin z problemem alkoholowym ..................................................... 338
AMELIA KRAWCZYK-BOCIAN
Proces tworzenia to¿samoœci u Doros³ych Dzieci Alkoholików ........ 356
MA£GORZATA ZAB£OCKA
SkutecznoϾ autorskiego programu wspomagania rozwoju
psychospo³ecznego dzieci nieœmia³ych .................................................. 369
BEATA PITU£A
Wp³yw bajek terapeutycznych na sposoby radzenia sobie
z lêkiem przez dzieci siedmioletnie ....................................................... 385
KATARZYNA SAWICKA
Ekologiczny kontekst socjoterapii ........................................................... 397
BOGNA FR¥SZCZAK
Psychologiczne problemy osób pomagaj¹cych dzieciom
i m³odzie¿y ................................................................................................. 410
O autorach .................................................................................................. 421
Wstêp
Trzecia praca z serii poœwiêconej problemom diagnostyki pedagogicznej i profilaktyki, której celem jest systematyzacja wiedzy, prezentacja
nowych rozwi¹zañ i wyników badañ oraz doœwiadczeñ praktycznych,
sk³ada siê z trzech czêœci. Czêœæ pierwsza poœwiêcona jest diagnostyce
pedagogicznej, druga profilaktyce dotycz¹cej ca³ej populacji dzieci i m³odzie¿y, a trzecia profilaktyce adresowanej do grup ryzyka.
Czêœæ dotycz¹c¹ diagnostyki otwiera przegl¹dowy artyku³ ukazuj¹cy jednostkê, rodzinê i œrodowisko lokalne jako tradycyjny przedmiot
badañ pedagogiki spo³ecznej.
W drugim artykule przedstawiono oryginalny przyk³ad zastosowania systemowego podejœcia do analizy zaburzeñ w zachowaniu i zagro¿eñ rozwoju dziecka w œrodowisku szkolnym. Przeanalizowano procesy
uruchamiane w szkole w wyniku zaburzonych zachowañ dzieci i ich
konsekwencje dla dziecka i dla placówki.
Trzeci artyku³ w tej czêœci poœwiêcony jest dylematom metodologicznym towarzysz¹cym diagnozie zaburzeñ zachowania i zaburzeñ
osobowoœci. Zwrócono uwagê na wiele problemów zwi¹zanych ze stawianiem diagnozy. Przedstawiono oryginalny model diagnozy zaburzeñ
osobowoœci i zaburzeñ zachowania zawieraj¹cy nie tylko diagnozê negatywn¹, przynosz¹c¹ odpowiedŸ na pytanie o istotê trudnoœci i problemów jednostki, ale tak¿e diagnozê pozytywn¹ zwracaj¹c¹ uwagê na
zasoby dziecka i jego œrodowiska, na których mo¿na oprzeæ program
postêpowania interwencyjnego. Tekst zwracaj¹cy uwagê na to, jak wiele
czynników decyduje o postawieniu rzetelnej diagnozy, jest ostrze¿eniem
przed stawianiem diagnoz pochopnych i zachêt¹ do unikania b³êdów
dziêki pog³êbianiu œwiadomoœci ich Ÿróde³.
W¹tek diagnozy pozytywnej podjêto tak¿e w kolejnym artykule,
gdzie przedstawiono za³o¿enia zintegrowanego modelu diagnozy sytuacji psychospo³ecznej dziecka w rodzinie. Przyjêto i uzasadniono stano-
10
MARIA DEPTU£A
wisko, ¿e model szans i zagro¿eñ rozwoju dziecka w rodzinie musi mieæ
charakter interdyscyplinarny, musi uwzglêdniaæ dynamikê rozwoju
dziecka i opieraæ siê na podejœciu ekologicznym. Powinien on tak¿e obejmowaæ rozpoznawanie potencja³ów dziecka i jego warunków rodzinnych, umo¿liwiaj¹c postawienie diagnozy pozytywnej ujawniaj¹cej si³y
jednostki i jej najbli¿szego œrodowiska. Zwrócono uwagê na to, ¿e przydatnoœæ modelu w praktyce — dla stawiania diagnoz decyzyjnych i poznawczo-naukowych — zale¿y od precyzyjnego okreœlenia, jakie kwestie
powinny podlegaæ diagnozie w takich obszarach, jak: potrzeby rozwojowe dziecka, kompetencje rodziców do zaspokojenia potrzeb dziecka
jakoœæ opieki rodzicielskiej, spo³eczny kontekst funkcjonowania rodziny,
oraz od odpowiedniego ich ustrukturowania.
Prób¹ zmierzenia siê z zadaniem rozpoznania ró¿nych elementów
sk³adaj¹cych siê na kompetencje wychowawcze rodziców jest kolejny
tekst przedstawiaj¹cy cztery narzêdzia, które pedagog mo¿e wykorzystaæ do diagnozowania warunków ¿ycia dziecka w rodzinie.
Dwa ostatnie artyku³y w tej czêœci poruszaj¹ kwestie z pogranicza
diagnostyki pedagogicznej i profilaktyki. W jednym przedstawiono, co
powinna obejmowaæ diagnoza prowadzona w szkole z nastawieniem na
zapobieganie niepowodzeniom szkolnym uczniów, i co mo¿e sk³adaæ siê
na profilaktykê niepowodzeñ szkolnych. W diagnozie zwrócono uwagê
na osi¹gniêcia poznawcze, takie jak wiedza, umiejêtnoœci z ró¿nych
dziedzin oraz umiejêtnoœæ uczenia siê, a tak¿e na diagnozê czynników
warunkuj¹cych uczenie siê. W profilaktyce niepowodzeñ szkolnych
wyodrêbniono dwa nurty: kszta³towanie pozytywnego klimatu szko³y
i kszta³towanie kultury uczenia siê.
Artyku³ zamykaj¹cy tê czêœæ poœwiêcono refleksji nad tym, jaka diagnoza powinna poprzedzaæ dzia³ania profilaktyczne w szkole.
Czêœæ druga dotycz¹ca profilaktyki adresowanej do ca³ej populacji
dzieci i m³odzie¿y zosta³a zdominowana przez sprawozdania z badañ
prowadzonych wœród uczniów szkó³ podstawowych, gimnazjów, uczniów szkó³ ponadgimnazjalnych i studentów.
Znajduj¹ siê tam najnowsze wyniki „badañ mokotowskich” prowadzonych od ponad dwudziestu lat w odstêpach czteroletnich wœród
du¿ej populacji 15-latków. S¹ to jedyne badania pozwalaj¹ce na ocenê
wystêpuj¹cych w Polsce trendów w zakresie u¿ywania substancji psychoaktywnych przez m³odzie¿ w tak d³ugim czasie.
Kolejny artyku³ dotyczy równie¿ gimnazjalistów. Na losowej próbie
reprezentatywnej dla miasta Bydgoszczy i powiatu bydgoskiego zba-
Wstêp
11
dano, jak spostrzegane i po¿¹dane przez gimnazjalistów postawy rodziców (matek i ojców) wobec picia alkoholu przez ich dzieci ró¿nicuj¹ intensywnoœæ picia alkoholu przez uczniów pierwszych, drugich i trzecich
klas gimnazjalnych.
Nastêpny artyku³ przynosi odpowiedŸ na pytanie: Czy istnieje i jak
silne jest buforuj¹ce dzia³anie wybranych czynników kontroli spo³ecznej na
ryzyko eksperymentów narkotykowych, wynikaj¹ce z kulminacji rozmaitych
czynników sprzyjaj¹cych eksperymentowaniu z narkotykami, oraz czy dzia³anie
to przejawia siê z podobn¹, czy te¿ ró¿n¹ si³¹ u dziewcz¹t i u ch³opców? Badaniami objêto du¿¹ próbê uczniów szkó³ ponadgimnazjalnych. Zmienn¹
zale¿n¹ by³o u¿ywanie marihuany, natomiast zmienne niezale¿ne stanowi³y zestawy czynników ryzyka i czynników ochronnych.
Problemowi zapotrzebowania na profilaktykê uzale¿nieñ wœród studentów poœwiêcony jest kolejny tekst w tej czêœci. Przedstawiono w nim
wyniki badañ w jednej z uczelni bydgoskich bêd¹ce efektem realizacji
programu „Uczelnie Wolne od Uzale¿nieñ” a dotycz¹ce opinii studentów na temat zjawiska u¿ywania substancji psychoaktywnych wœród studentów oraz form profilaktyki, które powinny byæ wprowadzone
w uczelniach wy¿szych.
Dwa nastêpne artyku³y dotycz¹ wa¿nych czynników chroni¹cych
przed u¿ywaniem substancji psychoaktywnych — kompetencji spo³ecznych
i samooceny uczniów szkó³ podstawowych. W pierwszym z nich przedstawiono wyniki badañ pod³u¿nych, rozpoczêtych gdy dzieci by³y
w klasach III lub IV, i zakoñczonych gdy by³y uczniami klas V lub VI.
Dotycz¹ one zmian zachodz¹cych w zakresie pozycji zajmowanej na skali
popularnoœci w klasie szkolnej oraz zmian w zakresie spostrzegania przez
rówieœników uczniów znajduj¹cych siê w danej kategorii popularnoœci.
Badania dotycz¹ce samooceny — jej poziomu i stopnia adekwatnoœci na
wymiarze intelektualnym i spo³ecznym u uczniów klas IV, V i VI — dostarczaj¹ wiedzy o tym, jak mo¿e pedagog badaæ te zmienne, oraz wstêpnej
wiedzy o charakterze tego czynnika chroni¹cego w tej grupie wiekowej.
Kolejne dwa teksty w tej czêœci to sprawozdania z badañ ewaluacyjnych szkolnych programów profilaktycznych. Pierwszy dotyczy
badania odroczonych efektów dwóch programów wczesnej profilaktyki
alkoholowej: Programu Domowych Detektywów oraz Programu Fantastyczne Mo¿liwoœci przeznaczonych dla klas IV-VI szko³y podstawowej i stanowi¹cych dope³niaj¹ce siê czêœci. S¹ to programy nowatorskie
w tym sensie, ¿e nie ograniczaj¹ siê jedynie do dzia³añ w szkole, lecz
poprzez propozycje wykonywania wspólnie z dzieæmi specjalnie przygo-
12
MARIA DEPTU£A
towanych zadañ zawartych w materia³ach dostarczanych do domów
w³¹czaj¹ rodziców do pracy profilaktycznej. Zawieraj¹ te¿ wskaŸniki
pozwalaj¹ce na kontrolowanie prawid³owoœci realizacji programu.
Badanie odroczonych efektów oddzia³ywañ (po roku od zakoñczenia
ca³ego programu) dostarcza optymistycznych danych dotycz¹cych
skutecznoœci tych programów.
Drugi artyku³ jest sprawozdaniem praktyka z zastosowania Grupy
Fokusowej do ewaluacji szkolnego programu profilaktyki. Za pomoc¹
tej metody zbadano opinie nauczycieli wybranej szko³y na temat tego,
czy szkolny program wychowawczy i profilaktyki u³atwia im pracê
wychowawcz¹. Poznano opinie na temat cech przypisywanych przez
nauczycieli skutecznym programom oraz cech skutecznego wychowawcy. Artyku³ dostarcza tak¿e wiedzy o tym, jak przeprowadziæ badanie
tak¹ metod¹.
W kolejnym artykule podjêto problem skutecznej edukacji dzieci
i m³odzie¿y w zakresie racjonalnego odbioru przekazu reklamowego,
zwracaj¹c uwagê na profilaktyczne aspekty programu Moje Konsumenckie ABC.
Czêœæ tê koñczy krytyczna refleksja praktyka nad dzia³alnoœci¹ profilaktyczn¹ w szkole oraz propozycja zmian, których celem jest zwiêkszanie skutecznoœci oddzia³ywañ w tej dziedzinie.
Czêœæ trzeci¹ poœwiêcono profilaktyce adresowanej do grup ryzyka.
Poruszono w niej problem rodziny bezrobotnej, szczegó³owo charakteryzuj¹c zaburzenia w realizacji podstawowych funkcji przez rodziny
d³ugotrwale bezrobotne oraz proces narastania dysfunkcji w tych rodzinach.
Pomocy m³odzie¿y i m³odym doros³ym w trudnej sytuacji poœwiêcono kolejny artyku³ prezentuj¹cy doœwiadczenia szwajcarskie zwi¹zane
z prac¹ edukatorów ulicznych.
Nastêpny tekst jest prezentacj¹ doœwiadczeñ szwajcarskich w zastosowaniu systemowego podejœcia do rodziny w praktyce. Celem
omawianych dzia³añ jest powstrzymanie narastania procesu dysfunkcji
i wspieranie rodziny w dokonywaniu konstruktywnych zmian w funkcjonowaniu rodziny i ¿yj¹cych w niej osób.
Wyniki badañ prezentowane w kolejnym artykule pokazuj¹ nam, jak
du¿a jest grupa dzieci sygnalizuj¹cych potrzebê uzyskania pomocy
w zwi¹zku z problemami wystêpuj¹cymi w ich rodzinach.
Kwestiê specyficznych zaburzeñ dzieci wychowuj¹cych siê w rodzinie z problemem alkoholowym, polegaj¹cych na tzw. przyjmowaniu
Wstêp
13
roli, podjêto w kolejnym artykule. Zaprezentowano zmiany zachodz¹ce
w zakresie zjawiska przyjmowania roli bohatera rodzinnego, koz³a ofiarnego, maskotki i niewidzialnego dziecka przez dzieci znajduj¹ce siê pod
opiek¹ œwietlic terapeutycznych w wyniku oœmiomiesiêcznych oddzia³ywañ. Punktem odniesienia s¹ dzieci z rodzin z problemem alkoholowym nieobjête tak¹ opiek¹.
Problemowi tworzenia to¿samoœci u doros³ych dzieci alkoholików
poœwiêcono nastêpny artyku³. Dwa kolejne teksty s¹ sprawozdaniami
z badañ nad skutecznoœci¹ oddzia³ywañ wychowawczo-profilaktycznych adresowanych do grup ryzyka. W pierwszym przypadku tak¹
grup¹ ryzyka s¹ dzieci nieœmia³e z klas IV-VI, w drugim dzieci prze¿ywaj¹ce nasilone lêki w klasie I.
Tê czêœæ zamyka refleksja nad psychologicznymi problemami osób
pomagaj¹cych dzieciom i m³odzie¿y.
Nasz¹ wspóln¹ pracê przeczyta³ Pan prof. dr hab. Jacek Piekarski.
Jego pozytywne opinie sprawi³y nam wiele radoœci, a cenne uwagi krytyczne, za które wszyscy jesteœmy wdziêczni, pomog³y nadaæ ostateczny
kszta³t tej pracy. Oddajemy j¹ do r¹k Czytelników z nadziej¹, ¿e teksty
w niej zawarte stan¹ siê okazj¹ do refleksji i dalszych w³asnych poszukiwañ.
Maria Deptu³a