Pobierz - Sąd Apelacyjny

WYROK Z DNIA 12 LISTOPADA 2009 R.,
I ACa 311/09
Nie jest bezskuteczna w stosunku do masy upadłości umowa przelewu wierzytelności
zawarta między cedentem, a pozwanym cesjonariuszem, bezpośrednio przed ogłoszeniem
upadłości cedenta, której skutkiem było zwolnienie cedenta z długu wobec akcjonariusza
(art. 127 ust. 3 prawa upadłościowego i naprawczego).
art. 127 prawa upadłościowego i naprawczego
Sędzia SA Anna Pelc (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SA Grażyna Demko
Sędzia SA Marek Klimczak
Sąd Apelacyjny w Rzeszowie w sprawie z powództwa Syndyka Masy Upadłości H.S.W.
(…) Spółki z o.o. w S.W. w upadłości obejmującej likwidację przeciwko Z.K.M. Spółce z o.o.
w S.W. o ustalenie bezskuteczności umowy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 12 listopada
2009 r. apelacji strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego w Tarnobrzegu z dnia 9 lipca
2009 r.
I. zmienił zaskarżony wyrok w części uwzględniającej powództwo oraz w części orzekającej
o kosztach procesu w ten sposób, że:
1. oddalił powództwo,
2. zasądził od powoda na rzecz pozwanego koszty procesu.
II. odrzucił apelację co do pkt. II,
III. zasądził od powoda na rzecz pozwanego koszty postępowania apelacyjnego.
U za sa dnienie
Powód Syndyk Masy Upadłości H. S.W. (…) Sp. z o. o. w S.W. w upadłości obejmującej
likwidację majątku dłużnika, wystąpił z pozwem przeciwko pozwanemu Z.K.M. Sp. z o.o.
w S.W. domagając się na podstawie art. 127 ust. 1 prawa upadłościowego i naprawczego
ustalenia, że umowa przelewu wierzytelności z dnia 22 stycznia 2009 r. zawarta pomiędzy
H.S.W. (…) Sp. z o.o. w S.W. (cedentem) a pozwanym (cesjonariuszem) – bezpośrednio przed
ogłoszeniem upadłości cedenta – której przedmiotem było przeniesienie na cesjonariusza
przysługujących cedentowi wierzytelności wobec H.S.W. S.A. w S.W., wymienionych
w załączniku nr 1 do umowy, w zamian za zwolnienie cedenta (pozwanego) z długu wobec
cesjonariusza w wysokości 1.190.000 zł – jest bezskuteczna wobec masy upadłości H.S.W. (…)
Sp. z o.o. w S.W.
Na podstawie art. 527 k.c. powód wystąpił z roszczeniem ewentualnym żądając uznania
opisanej wyżej umowy cesji za bezskuteczną wobec wierzycieli upadłego.
Uzasadniając powództwo w oparciu o art. 127 ust. 1 prawa upadłościowego
i naprawczego powód twierdził, że interes prawny w ustaleniu bezskuteczności umowy przelewu
wierzytelności wynika z konieczności usunięcia istniejącego stanu niepewności – poprzez
przeprowadzenie stosownego postępowania dowodowego – co do tego, czy wskutek zawarcia
umowy cesji nie została naruszona ekwiwalentność świadczeń w obrotach między podmiotami
tej umowy.
Z kolei powołując jako podstawę prawną roszczenia ewentualnego art. 527 k.c.,
traktowany jako podstawę powództwa niezależnie od przepisu art. 127 ust. 1 prawa
upadłościowego i naprawczego, powód utrzymywał, że analiza zdziałanej przez dłużnika
czynności prawnej prowadzi do wniosku, że był to tzw. przelew na spłatę, co oznacza, że dłużnik
dokonał innego, alternatywnego sposobu spełnienia pierwotnego zobowiązania, co w efekcie
prowadziło do zubożenia masy upadłości – powodującego w konsekwencji pokrzywdzenie
wierzycieli – o wierzytelności w kwocie 1.190.000 zł, przy czym zła kondycja finansowa cedenta
była pozwanemu znana, bowiem oba podmioty pozostawały w stałych stosunkach
gospodarczych.
Pozwany wniósł o oddalenie powództwa zarzucając, że brak jest podstaw prawnych
pozwalających na uznanie umowy cesji za bezskuteczną w stosunku do powoda w świetle
przepisów art. 527 k.c. i następnych odnoszących się do skargi pauliańskiej, strony umowy
bowiem – upadły i pozwany – zobowiązane były wzajemnie tj. pozwany produkował i dostarczał
cedentowi odkuwki o wartości 1.190.000 zł, wobec czego świadczenia jakie otrzymał upadły
w zamian za przelane na pozwanego wierzytelności były w pełni ekwiwalentne, nie istnieje
zatem przesłanka pokrzywdzenia wierzycieli upadłego, skoro w majątku upadłego znajduje się
ekwiwalent w postaci odkuwek, służący do zaspokojenia wierzycieli.
Niezależnie od powyższego, nie zachodzi również przesłanka wiedzy po stronie
pozwanego co do tego, że upadły działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, bowiem
wprawdzie strony pozostawały w stałych stosunkach gospodarczych, ale rozliczenia wzajemnych
wierzytelności dokonywano w drodze umowy cesji i przejęcia długu. W tych warunkach umowa
przelewu wierzytelności nie była dla pozwanego czymś nowym i zaskakującym.
Wobec ekwiwalentności świadczeń wynikających z umowy przelewu wierzytelności
z dnia 22 stycznia 2009 r. brak było podstaw – jak zarzucił pozwany – do stosowania
art. 127 ust. 1 prawa upadłościowego i naprawczego.
Sąd Okręgowy ustalił, że w dniu 22 stycznia 2009 r. pomiędzy H.S.W. (…) Sp. z o.o.
w S.W. jako cedentem, a Z.K.M. Sp. z o.o. w S.W. jako cesjonariuszem doszło do zawarcia
umowy przelewu wierzytelności w kwocie 1.190.000 zł przysługującej H.S.W. (…) Sp. z o.o.
w S.W. względem dłużnika H.S.W. S.A. w S.W. Skutkiem przelewu wierzytelności było
zwolnienie cedenta z długu wobec cesjonariusza obejmującego wartość usług obejmujących
produkcję odkuwek do kwoty 1.190.000 zł. Na kwotę stanowiącą wierzytelność cedenta składały
się należności z 12 faktur wystawionych na rzecz H.S.W. S.A. w S.W., zaś dług cedenta wynikał
z faktur wystawionych przez pozwanego o numerach: (…), z których na dzień zawarcia umowy
cesji termin zapłaty jeszcze nie upłynął w odniesieniu do faktur (…).
Strony pozostawały ze sobą w stałych kontaktach gospodarczych, pozwany
systematycznie dostarczał H.S.W. (…) Sp. z o.o. w S.W. odkuwki, które produkował z własnego
materiału, zaś zapłata ceny za towar następowała w formie przelewów wierzytelności,
kompensat, zawierano również umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie spłaty długu.
W dniu 28 stycznia 2009 r. H.S.W. (…) Sp. z o. o. w S.W. złożyła wniosek o ogłoszenie
upadłości i postanowieniem z dnia 10 lutego 2009 r. Sąd Rejonowy w Tarnobrzegu ogłosił
upadłość wymienionej spółki, obejmującą likwidację majątku.
Zadłużenie upadłego względem 270 wierzycieli wyniosło 53.000.000 zł.
Sąd Okręgowy przyjął, że nie zachodziły przesłanki do uwzględnienia powództwa
z art. 127 ust. 1 prawa upadłościowego i naprawczego, bowiem umowa cesji wierzytelności nie
naruszyła ekwiwalentności świadczeń.
Wobec tego jednak, iż w dacie zawarcia wymienionej umowy część należności na kwotę
346.445,56 zł nie była wymagalna, skoro termin zapłaty faktur na tę kwotę nie upłynął, w ocenie
Sądu Okręgowego, zastosowanie ma przepis art. 127 ust. 3 prawa upadłościowego stanowiący,
że bezskuteczna jest zapłata długu niewymagalnego, dokonana przez upadłego w terminie dwóch
miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.
Powołując się na przepis art. 131 prawa upadłościowego i naprawczego umożliwiający –
według Sądu – odpowiednie zastosowanie do oceny skuteczności zapłaty wierzytelności
niewymagalnych art. 527 k.c. i dokonując oceny zapłaty długu w tej kwocie w oparciu
o wymieniony przepis, Sąd Okręgowy stwierdził, że kwota obejmująca wartość wierzytelności
w wysokości 364.445,56 zł byłaby w stanie zaspokoić w 66% wierzyciela – Skarb Państwa,
a w 2,2% ogólną pulę wierzytelności, co oznacza, że stopień zaspokojenia wierzycieli
w postępowaniu upadłościowym jest niższy niż mógłby być, gdyby zaskarżona czynność prawna
nie była dokonana na kilka dni przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości – zatem
wykazana została, stosownie do uzasadnienia wyroku, przesłanka z art. 527 § 1 k.c. działania
dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, jak również okoliczność wiedzy
pozwanego co do takiego działania dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli,
zwłaszcza wobec brzmienia art. 527 § 4 k.c.
Wobec powyższego wyrokiem z dnia 9 lipca 2009 r. Sąd Okręgowy stwierdził
bezskuteczność wobec masy upadłości H.S.W. (…) Sp. z. o.o. w S.W. umowy przelewu
wierzytelności z dnia 22 stycznia 2009 r. w części obejmującej wierzytelności niewymagalne
w dacie zawarcia umowy przelewu wierzytelności do kwoty 364.445,65 zł, oddalił powództwo
w pozostałym zakresie, uznał za bezskuteczną wobec wierzycieli upadłego umowę
w określonym wyżej zakresie oraz orzekł o kosztach procesu.
W apelacji od tego wyroku w części uwzględniającej powództwo pozwany zarzucił:
1. naruszenie art. 127 ust. 3 prawa upadłościowego i naprawczego poprzez:
niewłaściwe zastosowanie, przyjmując, że przepis ten stanowić może podstawę prawną
dla wniesionego przez syndyka powództwa, podczas gdy przepis ten jest rodzajem
powództwa o ustalenie, a powód nie wykazał interesu prawnego,
błędną wykładnię, polegającą na przyjęciu, że pozwany wiedział o istnieniu podstawy
prawnej do ogłoszenia upadłości dłużnika,
2. naruszenie art. 527 § 1 i § 4 k.c. poprzez błędną wykładnię, polegająca na przyjęciu,
że w sprawie zaistniały wszystkie przesłanki do uznania za bezskuteczną wobec
wierzycieli upadłego kwestionowanej umowy przelewu wierzytelności z dnia 22 stycznia
2009 r. oraz przyjęcie, że pozwany nie obalił domniemania wynikającego z tego przepisu,
3. naruszenie przepisów postępowania mające wpływ na wynik sprawy tj. orzeczenie ponad
żądanie (art. 321 § 1 k.c.), przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów
(art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 234 k.p.c.) poprzez błędne przyjęcie, że zebrany
w sprawie materiał dowodowy nie dał podstaw do uznania, że pozwany obalił
domniemanie wynikające z art. 527 § 4 k.c., zaniechanie wszechstronnego rozważenia
całości materiału dowodowego, polegające na częściowym jego nierozpoznaniu (zeznań
świadków, zeznań pozwanego), pominięcie udowodnionych faktów (niezaprzeczonych
przez upadłego) w postaci uzyskania przez upadłego wymiernego i ekwiwalentnego
majątku, który mógł lub może posłużyć do zaspokojenia wierzycieli.
Wskazując na powyższe pozwany wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie
powództwa w całości, względnie o uchylenie tego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu.
W szczególności pozwany zarzucił, że skoro powód dochodził roszczenia na podstawie
art. 127 ust. 1 prawa upadłościowego i naprawczego, to niedopuszczalne było dokonanie przez
Sąd oceny i oparcie wyroku na przepisie art. 127 ust. 3, co według apelacji, stanowi orzeczenie
ponad żądanie pozwu. Niezależnie od powyższego – w ocenie apelującego – przepis art. 127
ust. 3 prawa upadłościowego i naprawczego nie daje syndykowi podstawy prawnej do
występowania z powództwem o uznanie danej czynności prawnej za bezskuteczną, bowiem nie
odpowiada on w swej treści art. 527 k.c., ponadto art. 127 ust. 3 kreuje roszczenie jedynie dla
tego, kto otrzymał zapłatę, a nie dla syndyka masy upadłości.
Stan faktyczny sprawy winien być – jak zarzuca apelacja – oceniany wyłącznie w oparciu
o art. 527 k.c., ten przepis zaś prawidłowo zastosowany prowadzić winien do oddalenia
powództwa.
Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:
Przepisy działu III prawa upadłościowego i naprawczego (art. 127 – 130) określają
czynności prawne upadłego bezskuteczne w stosunku do masy upadłości z mocy prawa (art.127
i 128) i na podstawie orzeczenia sędziego – komisarza (art. 129 i 130). Zgodnie z art.131 prawa
upadłościowego i naprawczego inne czynności prawne upadłego zdziałane w celu pomniejszenia
masy upadłości będą bezskuteczne wobec masy upadłości tylko wtedy, gdy zostaną za takie
uznane przez sąd w odpowiednim postępowaniu, w którym rozpoznawane będzie bądź stosowne
powództwo syndyka, bądź równoważny z tym powództwem zarzut (art. 531 § 1 k.c.
w zw. z art. 132 ust. 1-3 prawa upadłościowego i naprawczego) – Stanisław Gurgul Prawo
upadłościowe i naprawcze. Komentarz Wyd. C.H. Beck wyd. 6.
Wobec powyższego przepisy kodeksu cywilnego o ochronie wierzyciela w razie
niewypłacalności dłużnika (art. 527 k.c.) mają zastosowanie wyłącznie do takich czynności
prawnych dłużnika, które nie są uregulowane w art. 127 – 130 (art.131 prawa upadłościowego
i naprawczego).
Fakt, iż czynność prawna upadłego jest bezskuteczna w stosunku do masy upadłości
z mocy samego prawa oznacza, że syndyk masy upadłości może – powołując się na tę
okoliczność – wystąpić z powództwem obejmującym żądanie zwrotu tego, co wskutek tej
czynności z masy upadłości ubyło.
Nie uchyla to jednak – w miarę okoliczności – potrzeby badania tej bezskuteczności
w procesie, do którego dojść może w przypadku, gdy kwestia bezskuteczności czynności jest
sporna między syndykiem masy upadłości, a osobą dokonującą czynności z upadłym (komentarz
do prawa upadłościowego i naprawczego teza 16 do art. 128 j.w.).
W rozpatrywanej sprawie miała miejsce określona wyżej sytuacja, bowiem syndyk masy
upadłości uważał umowę cesji wierzytelności z dnia 22 stycznia 2009 r. zawartą z pozwanym
bezpośrednio przed ogłoszeniem upadłości za bezskuteczną z mocy samego prawa (mimo, że jak
twierdził w pozwie nie dysponował wszystkimi dowodami uzasadniającymi taką ocenę),
pozwany zaś pogląd ten kwestionował.
W tej sytuacji dopiero postępowanie dowodowe miało wykazać zasadność (lub nie)
twierdzeń pozwu.
Dokonując oceny umowy przelewu wierzytelności z dnia 22 stycznia 2009 r. pod
względem prawnym Sąd Okręgowy winien mieć na względzie brzmienie przepisu art. 127 prawa
upadłościowego i naprawczego (art. 128 tego prawa z oczywistych względów nie miał
zastosowania).
Zgodnie z cytowanym art. 127 bezskuteczne w stosunku do masy upadłości są:
czynności prawne dokonywane przez upadłego w ciągu roku przed dniem złożenia
wniosku o ogłoszenie upadłości, którymi rozporządził swoim majątkiem, jeżeli dokonane
zostały odpłatnie albo nieodpłatnie, ale wartość świadczenia upadłego przewyższa
w rażącym stopniu wartość świadczenia otrzymanego przez upadłego lub zastrzeżonego
dla upadłego lub osoby trzeciej (ust.1),
ugoda sądowa, uznanie powództwa lub zrzeczenia się roszczenia, jeżeli nastąpił skutek
wyżej opisany (ust. 2),
zabezpieczenie i zapłata długu niewymagalnego, dokonane przez upadłego w terminie
dwóch miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, jednakże ten, kto
otrzymał zapłatę lub zabezpieczenie, może w drodze powództwa lub zarzutu żądać
uznania tych czynności za skuteczne, jeżeli w czasie ich dokonania nie wiedział
o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości (ust. 3).
W rozpatrywanej sprawie nie budził wątpliwości fakt, że upadły przed wystąpieniem
z wnioskiem o ogłoszenie upadłości zobowiązany był do zapłaty na rzecz pozwanego
wynagrodzenia za wykonane przez dostawcę elementy do podzespołów maszyn.
Zapłata wynagrodzenia nie nastąpiła w jakiejkolwiek formie właściwej dla wykonania
zobowiązania pieniężnego (gotówkowej, bezgotówkowej), zatem nie można mówić o zapłacie
długu w takim znaczeniu jakim posługuje się nim przepis art. 127 ust. 3 prawa upadłościowego
i naprawczego.
Zapłatą długu w rozumieniu ust 3 art. 127 nie jest również umowa cesji wierzytelności
z dnia 22 stycznia 2009 r.
Umowa ta stanowi jedynie czynność prawną – stosownie do art. 56 k.c. – wywołującą
skutek w niej wyrażony, tj. zwolnienie cedenta z długu jaki posiada wobec cesjonariusza z tytułu
zakupu usług do wartości przelewu określonego w § 1 umowy.
Podkreślenia wymaga, że zapłata należnych pozwanemu kwot nastąpi dopiero po ich
otrzymaniu czy wyegzekwowaniu od H.S.W. S.A. w S.W. na podstawie umowy cesji
wierzytelności.
Sąd Okręgowy prawidłowo zatem ustalił, stosując art. 127 ust. 1 prawa upadłościowego
i naprawczego, że przesłanka rażącego naruszenia wartości świadczenia upadłego w stosunku do
świadczenia pozwanego nie nastąpiła, bowiem kwota 1.190.000 zł będąca przedmiotem przelewu
odpowiada pod względem wartości otrzymanym przez upadłego od pozwanego elementów
podzespołów, które znajdują się w masie upadłości, a – dodać należy – mogą być sprzedane
H.S.W. S.A. w S.W. jako element konieczny w dalszej produkcji.
Z tych przyczyn powództwo podlegało oddaleniu w całości.
Naruszając zasady logicznego rozumowania Sąd Okręgowy jednocześnie przyjął,
że ta sama umowa cesji wierzytelności stanowi również zapłatę długu niewymagalnego
i zastosował przepis art. 527 k.c. do tej części czynności prawnej.
Teoretycznie rozważając, w sytuacji, gdyby istotnie nastąpiła zapłata ceny przez upadłego
(zapłata długu) na rzecz pozwanego w warunkach określonych ust. 3 art. 127 prawa
upadłościowego i naprawczego, to stosownie do zdania drugiego cyt. przepisu ten, kto otrzymał
zapłatę (pozwany), mógł w drodze powództwa lub zarzutu żądać uznania tej czynności za
skuteczną jeżeli w czasie jej dokonania nie wiedział o istnieniu podstawy do ogłoszenia
upadłości.
Stosowanie tego przepisu wyłącza automatycznie stosowanie art. 527 k.c., wobec
brzmienia art. 131 prawa upadłościowego i naprawczego.
Błędem Sądu Okręgowego było zatem równoległe zastosowanie do oceny stanu
faktycznego przepisów art. 127 ust. 1 prawa upadłościowego i naprawczego i art. 527 k.c.,
z powołaniem się na przepis art. 127 ust. 3 cyt. ustawy.
Powielenie tego błędu znalazło odzwierciedlenie w treści wyroku, w którym Sąd
Okręgowy w sposób dualistyczny orzekł bezskuteczność czynności prawnej wobec masy
upadłości H.S.W. (…) Sp. z o. o. (pkt I) i w stosunku do wierzycieli upadłego (pkt III).
Pomijając ocenę trafności rozstrzygnięcia podkreślenia wymaga, że Sąd Okręgowy
naruszył w ten sposób art. 132 ust. 1 prawa upadłościowego i naprawczego, zgodnie z którym
prawo do wytoczenia powództwa służy tylko syndykowi, nadzorcy sądowemu lub zarządcy,
a bezskuteczność określona przepisami rozdziału III prawa upadłościowego i naprawczego, jak
też przepisami art. 527 k.c. stosowanymi odpowiednio (a nie wprost), odnosi się tylko do masy
upadłości.
Apelacja pozwanego – choć z innych względów – jest zasadna, wobec czego Sąd
Apelacyjny na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok w pkt. I, III, IV i V
i oddalił powództwo oraz orzekł o kosztach procesu za obie instancje na podstawie
art. 108 § 1 k.p.c. w zw. z ar. 98 § 1 k.p.c.
W części zaskarżającej pkt. II wyroku, w którym oddalono powództwo apelacja podlega
odrzuceniu na podstawie art. 373 k.p.c.