Ograniczenia wyboru prawa w polskim systemie prawa prywatnego

Uniwersytet Warszawski
Wydział Prawa i Administracji
Instytut Prawa Międzynarodowego
Anna Magdalena Dorabialska
Ograniczenia wyboru prawa w polskim systemie
prawa prywatnego międzynarodowego
(autoreferat)
praca doktorska
w dziedzinie nauk prawnych
wykonana pod kierunkiem
Promotora
Prof. dr. hab. J. Poczobuta
Warszawa, 2 grudnia 2015 r.
1
I.
UZASADNIENIE
WYBORU
TEMATU
PRACY
ORAZ
ZAKRESU BADAWCZEGO
Pracę doktorską zatytułowałam „Ograniczenia wyboru prawa w
polskim systemie prawa prywatnego międzynarodowego”. W doktrynie
prawa kolizyjnego wybór prawa jest instytucją dobrze zbadaną i opisaną,
jednak dotkniętą znacznymi zmianami o charakterze systemowym. W
obowiązującym w Polsce prawie prywatnym międzynarodowym znacznie
rozszerzono katalog sytuacji życiowych, dla których umożliwiono dokonanie
wyboru prawa. Podczas gdy jeszcze w 2007 r. prawo dokonania wyboru
odnosiło się jedynie do zobowiązań umownych (bywało niekiedy rozciągane
w doktrynie również na klauzule arbitrażowe i pełnomocnictwo), w
kolejnych latach wprowadzono normy umożliwiające wybór prawa również
dla zobowiązań pozaumownych, pełnomocnictwa, umów o arbitraż,
zobowiązań alimentacyjnych, małżeńskich umów majątkowych i spraw
spadkowych. Ponadto, w zestawieniu z dotychczasową regulacją kolizyjną,
w której w zakresie wyboru prawa obowiązywały jedynie normy pochodzące
od ustawodawcy krajowego, wiele nowo wprowadzonych rozwiązań
pochodzi od prawodawcy europejskiego.
Istotna, właściwie całkowita, zmiana źródeł prawa w dziedzinie prawa
kolizyjnego stanowi zatem główną przyczynę wyboru tematu rozprawy
doktorskiej. Natomiast skupienie się na ograniczeniach wyboru prawa
podyktowane było chęcią odniesienia się do takiego wycinka rozbudowanego
wyboru
prawa,
którego
pojęcie
nowości
legislacyjnej
dotyczy
w
największym stopniu. Wziąwszy pod uwagę, że definicja, charakter oraz
dojście do skutku wyboru prawa zostały już dobrze opracowane zarówno w
doktrynie polskiej, jak i europejskiej i w dużej mierze ustalenia te można
odnieść bezpośrednio do nowych regulacji, zdecydowałam się zgłębić temat
2
ograniczeń wyboru prawa. Po pierwsze wiele z tych rozwiązań prawnych
znalazło się w polskim systemie prawa kolizyjnego po raz pierwszy, po
drugie zaś interesowało mnie prześledzenie, w jaki sposób duża liczba
ograniczeń oraz ich różnorodność kształtują samą instytucję wyboru prawa,
zarówno w ujęciu teoretyczno prawnym, jak i z punktu widzenia praktyki.
Tytuł pracy odnosi się do polskiego systemu prawa prywatnego
międzynarodowego. Wybierając takie sformułowanie chciałam uwypuklić
faktu, że na regulację kolizyjną obowiązującą w Polsce składają się normy
pochodzące z różnych źródeł prawa, przede wszystkim z rozporządzeń
unijnych oraz z ustawy krajowej o prawie prywatnym międzynarodowym.
Większa część rozważań dotyczy norm prawa europejskiego obowiązujących
w Polsce. Tylko marginalnie uwzględniłam rozporządzenie zawierające
normy kolizyjne dla rozwodu i separacji, wprowadzone w procedurze
wzmocnionej współpracy bez udziału Polski.
Dokonując wyboru problemów poruszanych w rozprawie doktorskiej
kierowałam się klasyczną definicją prawa prywatnego międzynarodowego,
najszerzej rozpowszechnioną w Polsce, która dotyczy tylko wskazywania
prawa właściwego i nie obejmuje kwestii jurysdykcji, ani uznawania
orzeczeń. Dlatego poza zakresem badawczym pozostała problematyka umów
procesowych.
W pracy przeważa logiczno-językowa analiza tekstów norm prawnych.
Jedynie posiłkowo, w niewielkim zakresie, dokonywałam rozważań
prawnoporównawczych.
3
II.
CELE PRACY
1.
prawa
Uporządkowanie siatki pojęciowej w zakresie wyboru
i
jego
ograniczeń,
ocena
pojęć
funkcjonujących
w
piśmiennictwie, tworzenie własnych propozycji.
W pracy doktorskiej starałam się odnieść do ukształtowanej już
siatki pojęciowej w zakresie wyboru prawa, a także zaproponować
własne
sposoby
rozwiązania
niektórych
niekonsekwencji
terminologicznych.
2.
Dokonanie
wyczerpującego
przeglądu
unormowań
obejmujących możliwość dokonania wyboru prawa.
W
rozprawie
odniosłam
się
do
wszystkich
regulacji
uwzględniających wybór prawa, występujących obecnie w polskim
systemie prawnym, zarysowując ich ogólny schemat oraz
szczegółowo wskazując na konstrukcję ich ograniczeń.
3.
Dokonanie opisu i klasyfikacji aktualnych ograniczeń
wyboru prawa oraz prześledzenie szczegółowych mechanizmów ich
funkcjonowania.
Praca
doktorska
stanowi
próbę
systematycznego
opisu
mechanizmów funkcjonowania różnych rodzajów ograniczeń
wyboru prawa oraz wpływu ich zastosowania na ostateczny kształt
norm prawnych stosowanych w konkretnych sprawach.
4.
Zdefiniowanie
podstawowych
niejasności
obecnej
regulacji z perspektywy praktycznego zastosowania.
4
Rozprawa zawiera liczne szczegółowe propozycje wykładni
złożonych przepisów, w których przewidziano ograniczenia wyboru
prawa (szczególnie w odniesieniu do umów konsumenckich oraz
majątkowych stosunków między małżonkami).
5.
Zbadanie możliwego wpływu obecnej ilości i jakości
ograniczeń wyboru prawa na częstotliwość przyszłego korzystania z
tej instytucji, zwłaszcza poza sferą zobowiązań umownych.
W ślad za teoretyczną analizą mechanizmów ograniczających
wybór prawa dokonuję generalnych ocen lub prognoz, w jaki
sposób obecność poszczególnych ograniczeń może wpływać na
decyzje
stron
w
sprawie
dokonania
wyboru
prawa
lub
powstrzymania się od niego.
6.
Ocena miejsca instytucji wyboru prawa w systemie prawa
kolizyjnego.
Celowi temu poświęciłam ostatni rozdział pracy, w którym
badałam, w jaki sposób znaczne rozszerzenie możliwości wyboru
prawa w polskim systemie prawa kolizyjnego wpływa na pozycję
tej
instytucji
pośród
innych
instytucji
prawa
prywatnego
międzynarodowego.
III.
GŁÓWNE TEZY PRACY
1.
Ograniczenia
wyboru
prawa
służą
zapobieganiu
nadużyciom tej zasady zarówno w stosunkach prywatno, jak i
publicznoprawnych.
5
Podstawową funkcją ograniczeń wyboru prawa jest wprowadzenie
równowagi pomiędzy tymi interesami różnych podmiotów, które mogą
znajdować odzwierciedlenie w normach prawnych. Przede wszystkim
chodzi
o
urzeczywistnienie
prywatnoprawnej
zasady
równości
uczestników obrotu, np. w zakresie umów konsumenckich albo
zobowiązań alimentacyjnych. Ograniczenia wyboru prawa, zwłaszcza w
dziedzinach,
w
których
przepisy
prawa
materialnego
rzadziej
charakteryzują się dyspozytywnością, zabezpieczają też interes państw w
związku z prowadzeniem określonej polityki społecznej lub gospodarczej.
2.
Ograniczenia wyboru prawa pozwalają na rozszerzanie
jego zastosowania na kolejne rodzaje sytuacji życiowych, a to z kolei
wpływa dodatnio na przewidywalność stosowanego prawa.
Bez ustanowienia siatki ograniczeń umożliwiających zachowanie
równowagi, wprowadzenie możliwości wyboru w licznych kategoriach
stosunków prawnych (przede wszystkim zobowiązania alimentacyjne,
sprawy rodzinne, spadkowe oraz zobowiązania pozaumowne) nie byłoby
w ogóle możliwe. Natomiast umożliwienie dokonania wyboru w jak
największej
liczbie
sytuacji
życiowych
sprzyja
pewności
i
przewidywalności prawa.
3.
prawa
Ograniczony wybór prawa na gruncie polskiego systemu
prywatnego
międzynarodowego
nie
stanowi
jednolitej
regulacji, jednak poszukiwanie wspólnych reguł dla jego ograniczeń
jest zasadne.
Możliwość wyboru prawa została ukształtowana odmiennie dla
każdego rodzaju stosunków prawnych zarówno pod względem ilości
ograniczeń,
jak
i
różnorodności
pod
względem
mechanizmów
zastosowania. Jednak poszukiwania cech wspólnych dla poszczególnych
6
grup ograniczeń sprzyja ich uporządkowaniu, a także wzmacnia status
wyboru prawa wśród ogólnych instytucji prawa kolizyjnego.
4.
Obecna liczba i różnorodność ograniczeń wyboru prawa
stoi na przeszkodzie szerszemu zastosowaniu tej instytucji w obrocie.
Sprawę mogłoby uprościć szersze zastosowanie instytucji ogólnych,
typu klauzula porządku publicznego lub całkowite wyłączenie
możliwości dokonania wyboru.
System
ograniczeń
wyboru
prawa
jest
obecnie
bardzo
skomplikowany, szczególnie daje się to zauważyć np. w umowach
konsumenckich
za
sprawą
niejasności
związanych
z
wykładnią
obowiązujących norm na poszczególnych etapach złożonego procesu
porównywania skutków regulacji pochodzących z różnych porządków
prawnych, a także w sferze zobowiązań alimentacyjnych z powodu
znacznego nagromadzenia pojęć o ocennym charakterze. Stopień
skomplikowania tych regulacji może zniechęcać strony do dokonywania
wyboru prawa. Wydaje się, że funkcję stabilizacyjną (zapewnienie
równowagi interesów) wobec wprowadzonych rozwiązań mogłyby pełnić
niektóre tradycyjne mechanizmy prawa kolizyjnego, przede wszystkim
klauzula porządku publicznego. W przypadkach, w których okazałoby się
to
niewystarczające,
należałoby
rozważyć
całkowite
wyłączenie
możliwości dokonania wyboru prawa, jak na przykład postąpiono w
stosunku
do
zobowiązań
pozaumownych
z
zakresu
własności
intelektualnej w rozporządzeniu „Rzym II”.
7
IV.
STRUKTURA PRACY
Praca została podzielona na cztery rozdziały. Pierwszy odnosi się do
instytucji wyboru prawa, ma charakter wprowadzający i definicyjny.
Przytoczyłam w nim podstawowe poglądy doktryny na wybór prawa jako
czynność prawną oraz sposób dojścia tej czynności do skutku. W rozdziale
pierwszym dokonałam również przeglądu kategorii norm prawnych,
odnoszących się do istnienia i ważności wyboru prawa. Tę część pracy
zamykają uwagi na temat funkcji analizowanej instytucji w obrocie
prawnym.
Rozdział drugi, z kolei, stanowi przegląd rozwiązań legislacyjnych w
zakresie wyboru prawa dla poszczególnych kategorii sytuacji życiowych.
Przedmiot analizy rozdziału został już częściowo zawężony. Przedstawiony
został całokształt unormowań wyboru prawa w poszczególnych dziedzinach,
jednak tylko w celu wskazania, w jakim zakresie możliwość wyboru została
dla nich ograniczona.
Rozdział trzeci jest najbardziej rozbudowany i ma najbardziej
analityczny charakter. Podczas gdy celem rozdziału poprzedzającego było
zestawienie szczegółowych unormowań ograniczeń wyboru prawa z
całokształtem regulacji poszczególnych rodzajów sytuacji prawnych, wywód
zamieszczony w rozdziale trzecim został skoncentrowany wyłącznie na
sposobie funkcjonowania różnych rodzajów ograniczeń. W rozdziale trzecim
dokonałam podziału analizowanych ograniczeń na dwie zasadnicze grupy.
Istota pierwszej polega na oddziaływaniu na ważność dokonanego wyboru.
Poświęciłam jej dwa pierwsze podrozdziały, z których pierwszy odnosi się
do ograniczeń związanych z treścią tej szczególnej czynności prawa
prywatnego międzynarodowego, a drugi obejmuje ograniczenia związane z
jej formą. Druga istotna grupa ograniczeń wyboru prawa dotyczy skutków
8
jego dokonania. Została opisana w trzecim podrozdziale, w którym zebrałam
zarówno ograniczenia mające wpływ na prawo wskazane za pomocą łącznika
subiektywnego (zob. np. art. 23 ust. 1 zd. 2 p.p.m.), jak i odnoszące się do
statutu ustalonego przy wykorzystaniu każdego rodzaju łączników.
Natomiast rozdział czwarty został skoncentrowany na umiejscowieniu
instytucji wyboru prawa w całości systemu prawa kolizyjnego. Konstrukcja
tej części pracy opiera się na wniosku wysnutym z analizy dokonanej we
wcześniejszych rozdziałach, zgodnie z którym każda możliwość wyboru
prawa ma charakter ograniczony. Dlatego też przedmiotem badań w
rozdziale czwartym jest miejsce ograniczonego wyboru prawa w polskim
systemie prawa prywatnego międzynarodowego.
Zdecydowałam
się
na
wybór
trzech
zagadnień
generalnych,
pozwalających na dokonywanie obserwacji w związku z miejscem
ograniczonego wyboru prawa w polskim systemie prawa prywatnego
międzynarodowego. Na początku rozważałam problem, czy obecna
konstrukcja wyboru prawa pozwala na zaliczenie go do instytucji części
ogólnej, czy też jedynie na potraktowanie tego zagadnienia jako grupy norm
szczegółowych, wykazujących tylko pewne podobieństwa. Korelatem tych
rozważań była konieczność zbadania, czy wyborowi prawa można nadać
status nadrzędnej zasady prawa kolizyjnego, czyli określonej wartości,
powiązanej z jego celami oraz funkcjami. Trzecim problemem, którym
zajęłam się w ostatnim rozdziale pracy jest zestawienie wyboru prawa z
rozwijającą się koncepcyjnie zasadą uznania, istotną przede wszystkim w
stosunkach wewnątrz Unii Europejskiej.
9
V.
GŁÓWNE WNIOSKI
Zakres dopuszczalności wyboru prawa w prawie kolizyjnym stanowi
odbicie zakresu, dla jakiego możliwe jest wykonywanie autonomii woli w
prawie materialnym. Podobnie jego ograniczenia wprowadzane są z przyczyn
znanych również prawu materialnemu, np. ze względu na potrzebę ochrony
konsumenta. Wyjątek stanowią nieliczne instytucje prawa rodzinnego, dla
których w większości systemów prawa krajowego nie przewidziano możliwości
wykonywania autonomii woli, np. sfera zobowiązań alimentacyjnych.
Wybór prawa został w dużej mierze uregulowany za pomocą norm
merytorycznych. Odnoszą się one przede wszystkim do postaci, jaką powinna
przyjąć czynność prawna mająca na celu wskazanie prawa właściwego dla
określonego stosunku oraz do chwili jej dokonania. Bezpośrednia regulacja
wyboru prawa na gruncie prawa prywatnego międzynarodowego, w tym prawa
zunifikowanego w obrębie organizacji ponadnarodowej, przesuwa część ciężaru
oceny prawnej porozumienia w sprawie wyboru statutu z prawa krajowego,
któremu podlega wybór, na autonomicznie wykładane wspólne normy
merytoryczne. Można oczekiwać, że w niedalekiej przyszłości zostaną
wypracowane orzecznicze kryteria dotyczące istnienia i ważności porozumienia
w kwestii wyboru prawa, oderwane od poszczególnych krajowych norm
merytorycznych.
W odniesieniu do źródeł prawa prywatnego międzynarodowego
obowiązującego w Polsce, należy stwierdzić, że głównym źródłem norm
kolizyjnych staje się prawo europejskie, a jego znaczenie będzie jeszcze
wzrastać w najbliższej przyszłości. Maleje też udział norm pochodzących z
tradycyjnych źródeł prawa międzynarodowego, tj, konwencji i pozostałych
umów międzynarodowych. Obecnie w polskim systemie prawa prywatnego
międzynarodowego brak jest jakichkolwiek regulacji wyboru prawa, które
10
pochodziłyby z multilateralnych umów międzynarodowych. Konwencją
międzynarodową jest co prawda Protokół haski, obowiązujący w sferze
zobowiązań alimentacyjnych, jednak stanowi on integralną część unijnego
rozporządzenia. W przyszłości będzie również wzrastać rola całej Unii
Europejskiej jako strony konwencji międzynarodowych, zacierać się będzie
więc granica pomiędzy typami regulacji – konwencyjnym i unijnym.
W obecnym stanie prawnym wybór prawa jest jedną z najszerzej
uregulowanych instytucji prawa kolizyjnego. Na jego regulację składają się
liczne przepisy, w których przewidziano ograniczenia zarówno dla dokonywania
samego wyboru, jak i jego skutków. Coraz bardziej kazuistyczne i obszerne
unormowanie tej instytucji może stwarzać zagrożenie, że zainteresowane
podmioty prawa prywatnego nie będą decydować się na dokonanie wyboru
prawa. Wybór prawa powinie bowiem instytucją mającą na celu uniknięcie
niepewności co do przyszłego stanu prawnego, a obecna jego regulacja może
niekiedy tę niepewność powiększać. Z tej sytuacji wynikają również
wątpliwości, czy wybór prawa w obecnym kształcie może efektywnie spełniać
funkcje
instrumentu
ułatwiającego
transgraniczny
obrót
handlowy
i
obniżającego jego koszty oraz rozwiązania sprzyjającego wyrażeniu tożsamości
kulturowej.
Być może należałoby rozważyć rezygnację z części rozbudowanej
regulacji ograniczeń wyboru prawa, ponieważ przyświecające jej cele można
osiągnąć za pomocą innych, utrwalonych już instytucji prawa kolizyjnego, np. w
wyniku
zastosowania
klauzuli
porządku
publicznego.
W
niektórych
przypadkach warto ponownie przemyśleć zasadność wprowadzenia możliwości
wyboru prawa (np. w odniesieniu do zobowiązań alimentacyjnych), choć w
dłuższej perspektywie zabieg ten mógłby jednak okazać się błędny. Coraz
silniejsze oddziaływanie konstytucyjnych i konwencyjnych podstawowych praw
i wolności na sferę prawa kolizyjnego prowadzi bowiem do stopniowego
rozszerzania możliwości wyboru statutu.
11
Wybór prawa jest jedną z najdynamiczniej rozwijanych instytucji części
ogólnej prawa kolizyjnego. Można zaobserwować tendencję do nadawania jej
statusu zasady tej gałęzi prawa, jednak obecnie jeszcze nie dotyczy to w
równym stopniu wszystkich typów stosunków prawnych, dla których
dopuszczalne jest dokonanie wyboru. Aby jednak doszło do pełnego
praktycznego urzeczywistnienia wykonywania autonomii woli w różnych
dziedzinach prawa prywatnego w aspekcie kolizyjnym należy również zadbać o
rozwój innych instytucji ukierunkowanych na stworzenie pewności co do
właściwego prawa i podlegającego mu stosunku, takich jak np. kolizyjnoprawne
uznanie stosunków prywatnoprawnych powstałych zagranicą.
12