Szkolnictwo parafialne województwa krakowskiego w dobie Sejmu

Transkrypt

PRZEMYSŁAW JĘDRZEJEWSKI
Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie
Szkolnictwo parafialne województwa krakowskiego
w dobie Sejmu Wielkiego (1788–1792)
Parish Education in Krakowskie Voivodeship
in the Great Sejm era (1788–1792)
In the western Voivodeship of Malopolska Province of the former medieval network of
parochial schools in urban and rural areas was one of the most developed in the entire
Noble Republic of Poland. Destruction and contributions from the period of the Great
Northern War impoverished Krakowskie Voivodeship, which negatively affected the
development of the parish education. Indicate visits conducted by the Archdeacon of
Sącz Joseph Jordan in 1723, 1727 and 1728 and a suffragan bishop of Cracow Michael
Kunicki. The attempts to raise the collapse of the state of elementary education in the
country has taken The Commission of National Education. In the second half of 70s and
first half of 80s eighteenth century several projects KEN, designed to raise the level of
education and number of students in parish schools, including one of them foresaw the
creation of parochial schools by the nobility. Despite the efforts of KEN on the expansion
of elementary education, the number of parochial schools declined dramatically in the
second half of the eighteenth century 80s. The problem was not only reluctant to slant
the nobility peasant children to learn whether the mere perception of the school by
the peasants as a further oppression of serfdom, which did not derive any benefits, but
primarily from the lack of control of the rector and vice-rectors of the elementary schools,
mainly engaged in the development of secondary education and higher education, and not
to enforce visitation orders parishes, mostly in rural areas, due to the distance of the village
from the road and considerable travel costs.
Significant changes in the functioning of elementary schools in Poland occurred at
the end of 1789 years the Great Sejm passed a constitution of Civil and Military Order
Commissions.
Keywords: The Commission of National Education, Civil and Military Order
Commissions, the history of Krakowskie Voivodeship, Parish Education, the
Great Sejm era
252
Przemysław Jędrzejewski
Okres w dziejach szlacheckiej Rzeczypospolitej, który rozpoczął się
w październiku 1788 r. zebraniem się sejmu w Warszawie i trwał do końca maja
1792 r., przeszedł do historii pod nazwą doby Sejmu Wielkiego lub Czteroletniego. Uchwalone w czasie jego kadencji reformy miały wpłynąć nie tylko na
przemiany polityczne, aukcję wojska lub związane z nią nowe podatki, ale również społeczne – w tym na przeobrażenie systemu szkolnictwa, zwłaszcza elementarnego.
W zachodnim województwie dawnej prowincji Małopolski od średniowiecza
sieć szkół parafialnych miejskich i wiejskich była jedną z najlepiej rozwiniętych
w całej Rzeczypospolitej. Do XVIII w. funkcjonowało co najmniej 72 szkoły kondycji miejskiej1 i 275 wiejskiej2, zazwyczaj z osobnym budynkiem i nauczycielem.
Zniszczenia i liczne kontrybucje z okresu wielkiej wojny północnej zubożyły województwo krakowskie, co odbiło się negatywnie na rozwoju szkolnictwa parafialnego. Wskazują na to wizytacje, przeprowadzone przez archidiakona sądeckiego
Józefa Jordana kolejno w latach 1723, 1727 i 1728 oraz sufragana diecezji krakowskiej biskupa Michała Kunickiego w latach 1727–1732, które objęły14 dekanatów. Z ich raportów wynika, że tylko w 15 szkołach miejskich i 6 wiejskich proboszczowie zatrudniali osobnych nauczycieli. Sytuacja pogorszyła się za piastowania godności biskupa krakowskiego przez Andrzeja Załuskiego. W tym okresie
odbyły się dwie wizytacje, które objęły dwa dekanaty. Pierwszą przeprowadził
w latach 1746–1748 kanonik krakowski i proboszcz rzeszowski Maciej Łubieński, natomiast drugą w 1754 roku Stanisław Cetnarski, archidiakon wojnicki.
Osobni nauczyciele byli zatrudnieni jedynie w Proszowicach i Uściu, natomiast
w innych szkołach tylko organiści, którzy nie zawsze wypełniali swoje funkcje3.
W Koniuszy i Ruszczy natomiast nie zatrudniano nauczycieli, gdyż mieszkańcy
wsi nie posyłali dzieci na naukę4.
Próby podniesienia z upadku stanu szkolnictwa elementarnego w kraju podjęła Komisja Edukacji Narodowej, powołana decyzją sejmu z dnia 14 października 1773 roku. Rok później stworzono pierwszy program, albo raczej wskazówkę
dydaktyczną dla szkół parafialnych, zwaną Przepisem Massalskiego. Skierowano
ją do nauczycieli, głównie dzieci ubogiej szlachty, które szkoły elementarne miały
przygotowywać do dalszej edukacji na wyższym stopniu, co podkreślono podczas
sejmu w 1776 roku5. Nauka nadal miała być organizowana i utrzymywana przez
 S. Kot, Szkolnictwo parafialne w Małopolsce XVI–XVIII wieku, Lwów 1912, s. 131–208; Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku, [w:] Atlas historii Polski. Województwo krakowskie
w drugiej połowie XVI wieku, cz. I, k. 1; cz. II, pod kier. H. Rutkowskiego, oprac. K. Chłapowski i in.,
Warszawa 2008, s. 285–293.
1
2
3
4
 S. Kot, dz. cyt., s. 245–358; Atlas historii Polski..., cz. II, s. 285–293.
 S. Kot, dz. cyt., s. 160–162, 284–306.
 Tamże, s. 284, 286.
 Ł. Kurdybacha, M. Mitera-Dobrowolska, Komisja Edukacji Narodowej, Warszawa 1973,
s. 146; T. Mizia, Szkolnictwo parafialne w czasach Komisji Edukacji Narodowej, Wrocław 1964, s. 71.
5
Szkolnictwo parafialne województwa krakowskiego… 253
proboszczów, ale ich kontrola nad nauczycielami ograniczona do pilnowania
moralności kierowników szkół i składania raportów do rektora Szkoły Głównej6.
W drugiej połowie lat 70. i w pierwszej połowie lat 80. XVIII wieku powstało kilka projektów KEN, mających na celu podniesienie poziomu edukacji i liczby uczniów w szkołach parafialnych, m.in. jeden z nich przewidywał tworzenie
szkół parafialnych przez dziedziców lub posesorów ziemskich. Właściciele dóbr
mieli wydzielać ze swoich łanów cześć gruntu, na której budowano by szkołę,
utrzymywaną później przez mieszkańców wsi – gromadę. Komisarze radzili powierzyć kierownictwo nad nią któremuś z ludzi luźnych mieszkających we wsi,
najlepiej żebrakowi, umiejącemu czytać i pisać7. Byłoby to połączenie tworzenia
sieci szkolnictwa elementarnego z innym oświeceniowym kierunkiem działania
państwa, mającego na celu przeciwdziałanie zjawisku żebractwa i włóczęgostwa
oraz znalezieniu „luzakom” odpowiedniego zajęcia, pożytecznego dla całego społeczeństwa. Szkoła według tego zamysłu powstała w mieście Kurów w ziemi lubelskiej. Założył ją Ignacy Potocki, pisarz wielki litewski. Nauczyciel otrzymywał
roczne wynagrodzenie w wysokości 500 zł, a szkoła pozostawała pod nadzorem
kanonika kamienieckiego i proboszcza kurowskiego Grzegorza Piramowicza,
który uzyskał pochwałę podczas wizytacji w 1787 roku, za oddanie 600 zł na
ubogie i zdolne dzieci, a także za nagradzanie ich pilności w nauce ubraniem8.
Szkoła ta była jednak tylko wyjątkiem dla całego kraju.
Mimo starań KEN w sprawie rozbudowy szkolnictwa elementarnego, liczba szkół parafialnych radykalnie malała w drugiej połowie lat 80. XVIII wieku.
Problem stanowiło nie tylko stereotypowe, niechętne zapatrywanie się szlachty
na naukę dzieci chłopskich, czy samo postrzeganie szkoły przez chłopów, jako
kolejnego ucisku pańszczyzny, z którego nie wynikały żadne korzyści, ale przede
wszystkim z braku kontroli rektora i prorektorów nad szkolnictwem elementarnym, zaangażowanych głównie w rozwój szkolnictwa średniego i wyższego oraz
nie wykonywaniu poleceń wizytacji parafii, przeważnie na wsiach, z powodu odległości miejscowości od dróg i sporych kosztów podróży9. Regularne wizyta Przepis do szkół parafialnych, PBW w Krakowie, s. 4, 5. Od 1773 r. KEN starała się oddzielić system szkolnictwa w Polsce od instytucji Kościoła w myśl oświeceniowej filozofii. Komisarze
szybko zdali sobie sprawę, że jest to niemożliwe z powodu braku odpowiednich funduszy w skarbie
państwa, dlatego od 1774 r. starano się za pośrednictwem nuncjusza apostolskiego w Polsce kardynała Giussepe Garampiego o uzyskanie bulli papieskiej w Rzymie, która zrzucałaby tworzenie
szkolnictwa elementarnego na klasztory, przy jednoczesnym podporządkowaniu nauki programowi
KEN. Mimo wydania odpowiedniego breve, większość klasztorów nie była odpowiednio przygotowana lub zainteresowana tworzeniem szkolnictwa parafialnego; por. Ł. Kurdybacha, M. Mitera-Dobrowolska, dz. cyt., s. 140–144, 153, 154; T. Mizia, Szkolnictwo parafialne..., s. 71.
6
7
 Ł. Kurdybacha, M. Mitera-Dobrowolska, dz. cyt., s. 160.
 Raport Szkoły Głównej, AUJ, rkps 8, s. 44, 45; L. Kurdybacha, M. Mitera-Dobrowolska,
dz. cyt., s. 160.
8
9
 T. Mizia, Komisje porządkowe cywilno-wojskowe a szkolnictwo parafialne w okresie Sejmu Czteroletniego, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1963, t. VI, s. 43; Ł. Kurdybacha, M. Mitera-Dobrowolska, dz. cyt., s. 170.
254
cje odbywały się jedynie w szkołach krakowskiego zespołu miejskiego10. Poziom
utrzymywał się w niektórych szkołach miejskich. Przykładem może być parafia
św. Floriana na Kleparzu, w której zachowały się spisy uczniów za lata 1773–1781
z podaniem, m.in. imienia i nazwiska adepta, opiekuna opłacającego ich naukę
(od 2 do 4 zł za kwartał), dat przybycia i opuszczenia szkoły11. Była to jednak
rzadkość, nawet w szkołach krakowskich. Od 1788 roku KEN nakazywała wizytatorom sprawdzanie autentyczności funduszy szkół, a kopie dokumentów miały
być przesyłane do Komisji12. Podobne zalecenia powtórzono w następnym roku,
z naciskiem na szkoły w miastach. Wizytatorzy dodatkowo mieli poinformować
Komisję, które ze szkół pozostają pod opieką rektora i prorektorów13. Z raportu generalnej wizytacji szkół parafialnych w Krakowie i na przedmieściach, sporządzonego przez Jana Kantego Krusińskiego 3 kwietnia 1789 roku wynika, że
nauczyciele i dozorcy szkół nie dopełniali wszystkich swoich obowiązków, gdyż
byli nieświadomi przepisów KEN14. Szkoły przy parafiach św. Ducha, Wszystkich Świętych, św. Szczepana, św. Anny, Najświętszej Marii Panny, św. Floriana,
św. Piotra i Pawła, Bożego Ciała oraz zamkową zwizytowali nauczyciele szkół
przygłównych: Józef Sołtykowicz, Walenty Kłossowski, Jan Tylkowski, Józef Giltler oraz Józef Czech, a ich priorytetowym zadaniem było sprawdzenie, m.in.: czy
w szkołach jest używany elementarz, czy nauczyciel pilnuje swoich powinności
oraz liczby uczniów, imienia i nazwiska nauczyciela, dochodów, funduszy i datków, które otrzymywała szkoła15.
Istotne zmiany w funkcjonowaniu szkół elementarnych w Polsce nastąpiły
pod koniec 1789 roku. Sejm Wielki uchwalił konstytucję – Komisje porządkowe
cywilno-wojskowe, województw, ziem i powiatów w Koronie16, które były pierwszymi nowożytnymi instytucjami administracji terenowej w dziejach Rzeczypospolitej. Oprócz głównych zadań, związanych z rekrutowaniem i utrzymywaniem
armii oraz prowadzeniem sądów cywilno-wojskowych, komisjom powierzono
 W latach 1784–1789 odbyło się sześć wizytacji; por. J. Krukowski, Szkolnictwo parafialne
Krakowa w dobie Komisji Edukacji Narodowej (1777–1794), „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1973,
t. XVI, s. 25, 26; T. Wierzbowski, Szkoły parafialne w Polsce i na Litwie za czasów Komisji Edukacji
Narodowej 1773–1794, Kraków 1921, s. 147–156.
10
11
 Statuta schola Florentina, Archiwum parafii św. Floriana w Krakowie, nr 15, s. 68–77;
J. Krukowski, dz. cyt., s. 37.
 Raporty coroczne Szkoły Głównej Koronnej i Litewskiej, Bibl. Czartoryskich w Krakowie,
rkps 11632, s. 853, 864.
12
13
 Tamże, s. 931.
 Raport o wizytacji szkół parafialnych z 3 IV 1789 r., Bibl. PAU-PAN w Krakowie, rkps
6230, t. 3, s. 147, 148.
14
15
 Tamże.
 Volumina Legum [dalej: VL], t. IX, Kraków 1889, s. 146–156. Instytucje te zostały również
powołane na Litwie, ustawą sejmową z 19 XI – Komisje wojewódzkie i powiatowe w Wielkim Księstwie Litewskim; por. VL, t. IX, s. 136–142.
16
sprawy tzw. materii ekonomicznej, m.in. bezpieczeństwa publicznego, nadzór
nad miarami, wagami i drogami, jak również szkolnictwem parafialnym (§ 8, art.
O materii ekonomicznej wojewódzkiej)17.
Był to pierwszy przepis o szkołach parafialnych, mający status uchwały sejmowej. Ich zakładanie oraz utrzymanie powierzono proboszczom, którzy byli
zobowiązani pod groźbą doraźnej kary finansowej, do wysyłania corocznych raportów o stanie szkoły, liczbie i postępach w nauce jej uczniów. Określonym minimum edukacji była nauka pisania, czytania i rachunków, tak samo jak w Przepisie z 1774 roku18. Nie wspomniano o religii, która jednak występowała jako
przedmiot zważywszy, że nauczyciele odpowiadali przed proboszczami (choć częściowo finansowani byli przez całą społeczność danej miejscowości). W zamyśle
posłów Sejmu Wielkiego w szkołach elementarnych miały kształcić się zwłaszcza
dzieci mieszczańskie i chłopskie, w celu rozwoju handlu, przemysłu i utrzymania rozbudowanej armii19. W ustawie dziwi jedynie fakt niewymienienia KEN
jako instytucji nadrzędnej wobec komisji porządkowych w kwestiach szkolnictwa
parafialnego, w przeciwieństwie do przepisów litewskich20. Nie świadczy to
jednak o braku zainteresowania KEN sprawami szkół elementarnych w latach
1790–1792, która m.in. nakazała Szkole Głównej przeprowadzanie regularnych
wizytacji szkół parafialnych21, czy niepodejmowaniu współpracy między KEN
a komisjami cywilno-wojskowymi (o czym poniżej).
Dla województwa krakowskiego powołano dwie Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe. Pierwsza z nich z siedzibą w Krakowie funkcjonowała na terenie powiatów krakowskiego i proszowickiego. Druga, z siedzibą początkowo
w Lelowie, a następnie w Szczekocinach, działała w powiatach lelowskim i ksiąskim22. Komisja Porządkowa powiatów krakowskiego i proszowickiego już 5 marca wydała uniwersał, zalecający proboszczom rejestrowanie ludności, sporządzenie odpisów metryk chrztów, ślubów i zgonów oraz przypominała o obowiązku
utrzymywania bakałarzy, którzy mieli uczyć „początków nauki” – czytania, pisania i rachunków23. W kolejnym uniwersale z 8 kwietnia komisarze zobligowali
plebanów do podawania informacji odnośnie utworzonych funduszy na szpitale
17
18
 VL, t. IX, s. 156.
 Przepis do szkół parafialnych, PBW w Krakowie, sygn. Br. 2810, s. 7–13.
 W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. I, Kraków 1880, s. 582–587; T. Korzon, Wewnętrzne dzieje
Polski za Stanisława Augusta, t. V, Kraków–Warszawa 1897, s. 196–232; B. Leśnodorski, Dzieło
Sejmu Czteroletniego, Wrocław 1951, s. 333–341; Ł. Kurdybacha, M. Mitera-Dobrowolska, dz. cyt.,
s. 171; T. Mizia, Szkolnictwo parafialne..., s. 153.
19
20
21
22
 VL, t. IX, s. 142.
 T. Wierzbowski, dz. cyt., s. 147–156; J. Krukowski, dz. cyt., s. 26, 27.
 VL, t. IX, s. 147.
 Uniwersał względem rejestrowanie ludności, sporządzenie odpisów metryk chrztów, ślubów i zgonów, ANKr, Akta Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej województwa krakowskiego,
sygn 29/30/9, s. 8.
23
256
dla ubogich i edukację młodzieży24. Podobne wytyczne, odnośnie szkolnictwa parafialnego wyznaczyła proboszczom Komisja Cywilno-Wojskowa dla powiatów
lelowskiego i ksiąskiego25.
Opisy szkół, informacje o liczbie uczniów, postępach w nauce, funduszach,
proboszczowie przesyłali wraz z spisami ludności i metrykami, które były tworzone za okres roku: „od roku niniejszego 1790 dnia Pierwszego Stycznia do Roku
1791 dnia tegoż samego i tak corocznie”26 w dwóch egzemplarzach (jeden z nich
miał być przesyłany do Komisji Skarbowej Koronnej)27. Terminy te nie zawsze
były jednak przestrzegane przez proboszczów. Przykładem mogą być parafie
w powiecie lelowskim. Spisy w farach: Ciągowice, Olsztyn, Mrzygłów, Zrębice,
Żuraw sporządzono w drugiej połowie lutego, a w Lelowie dopiero 15 kwietnia
1791 roku28. Niesystematyczność w sporządzaniu spisów jest powodem różnych
danych o stanie liczebnym uczniów w danej miejscowości w okresie 1790–1792,
np. w zestawieniu z protokołami wizytacji ze Szkoły Głównej.
Na proboszczów, którzy nie wypełniali swoich obowiązków lub spóźniali
się z przysyłaniem spisów lub raportów komisarze porządkowi nakładali kary
pieniężne (zgodnie z obowiązującym prawem – 50 zł). Komisja powiatów krakowskiego i proszowickiego wprowadziła gradację kar, w zależności od ilości
wysłanych reprymend. Po pierwszym upomnieniu proboszczowie byli zobowiązani do uiszczenia w kasie komisyjnej połowy kary – 25 zł. Następne wezwania
 O funduszach szpitali, Bibl. Czartoryskich w Krakowie, rkps 968, s. 393; Uniwersał względem funduszy szpitalnych i na edukację ubogiej młodzieży, ANKr, Akta Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej województwa krakowskiego, sygn. 29/30/9, s. 23, 24.
24
 Protokół Policji czyli dobrego porządku, ANKr, Akta Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej województwa krakowskiego, sygn. 29/30/28, s. 1–3.
25
 Tamże. Dla województwa krakowskiego zachowały się spisy dla 175 parafii (niektóre za lata
1790 i 1791, czasami w dwóch egzemplarzach), leżących w czterech powiatach: krakowskim, proszowickim, ksiąskim i lelowskim. Od 1791 r. spisy były sporządzane na drukowanych formularzach;
por. Spisy ludności, ANKr, Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe województwa krakowskiego,
sygn. 29/30/40–51; A. Falniowska-Gradowska, Szlachta województwa krakowskiego w świetle spisów
parafialnych z lat 1790–1792, [w:] Ojczyzna bliższa i dalsza. Studia historyczne ofiarowane Feliksowi
Kirykowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, pod red. J. Chrobaczyńskiego, A. Jureczko, M. Śliwy,
Kraków 1993, s. 497; C. Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009, s. 55,
59. Zdaniem Cezarego Kukli spisy cywilno-wojskowe z lat 1790–1792 były: „Bliższe nowoczesnym
spisom ludności, z racji przede wszystkim ich imienności oraz uwzględnienia wieku […], ale i początkiem – co podkreślam z naciskiem – regularnej statystyki ludnościowej na ziemiach polskich.
Jak na owe czasy były to decyzje i działania nowatorskie w skali europejskiej”; por. C. Kuklo, dz.
cyt., s. 53, 54.
26
 VL, t. IX, s. 153. Prawo to zostało później powtórzone w projekcie skodyfikowanego
prawa cywilnego i karnego w Artykule IV Proboszczowie, plebani, wikariusze, pretendarze; por.
Bibl. PAU-PAN w Krakowie, rkps 185, s. 52.
27
 Raporty względem edukacji młodzieży, ANKr, Akta Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej województwa krakowskiego, sygn. 29/30/11, s. 245, 246; 29/30/37, s. 915, 931, 937, 949, 971.
28
karano już pełną kwotą 50 zł29. Grzywnami zostały ukarane parafie krakowskie
w 1791 r: św. Mikołaja i św. Anny – po 25 zł oraz Najświętszej Marii Panny –
50 zł, a także fary w powiecie krakowskim: Biały Kościół, Chechło, Czernichów,
Jangrot, Jerzmanowice, Olkusz, Pleszów, Racławice, Regulice, Sąspów i Zielonki – 50 zł30. Komisarze cywilno-wojskowi nakładli kary również na duchownych
niższej instancji. Instygator Komisji krakowsko-proszowickiej Barchanowski złożył notę przeciwko wikaremu czulickiemu Okulskiemu. Ksiądz został oskarżony
o obrażanie Komisji: „opowiadanie uniwersałów gorszące ludzi i całą powszechność, tudzież o przypisywanie na zwyczajnej uniwersałów kursorji słów takich,
które Komisję czernie, nie tylko nie dopełnianie Jej rozkazów”31. Po przyznaniu
się do winy, wikary został skazany przez sąd komisyjny na tygodniowe, przymusowe rekolekcje w jednej z krakowskich parafii.
Mimo nakładanych kar przez komisarzy, wiele parafii nie przesyłało do kancelarii obu Komisji województwa krakowskiego informacji o szkolnictwie elementarnym przez cały okres ich funkcjonowania. Tadeusz Mizia stwierdził, że:
„opóźnienia w nadsyłaniu raportów wynikały także z lekceważenia zarządzeń komisji, a nawet oporu niektórych administratorów parafialnych, liczących się tylko
z władzą kościelną”32. Przykładem może być ignorancja proboszczów z miasta stołecznego Krakowa. Na brak szczegółowych informacji o funduszach na edukację
biednej młodzieży żalili się komisarze w raporcie z 1 maja 1792 roku. Wcześniej
Komisja zwróciła się z prośbą do Szkoły Głównej Koronnej o wysłanie delegatów w celu przeprowadzenia rewizji szkół i zebrania odpowiednich dokumentów
w parafiach: zwierzynieckiej, Bożego Ciała, św. Mikołaja na Wesołej, św. Krzyża
i św. Floriana na Kleparzu33. Współpraca instytucji KEN z krakowską Komisją
Cywilno-Wojskową w zakresie nadzoru szkolnictwa elementarnego okazała się
nieoceniona, zwłaszcza w przededniu wybuchu wojny z Rosją i związanymi z tym
innymi pracami komisarzy porządkowych.
Raporty o szkołach farnych przesyłane do kancelarii obu Komisji województwa krakowskiego są bardzo zróżnicowane pod względem umieszczonych
w nich danych. Niektóre opisy szkół i specyfikacje były bardzo dokładne, zgodne
29
 Protokół codziennych czynności, ANKr, Akta Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej
województwa krakowskiego, sygn. 29/30/1, s. 21; T. Mizia, Komisje porządkowe..., s. 55; T. Mizia,
Szkolnictwo parafialne..., s. 159, 160.
30
 Protokół codziennych czynności, ANKr, Akta Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej
województwa krakowskiego, sygn. 29/30/2, s. 69, 72; T. Mizia, Komisje porządkowe..., s. 55, 56;
T. Mizia, Szkolnictwo parafialne..., s. 159, 160.
31
 Sentencjonarz materii sądowej, ANKr, Akta Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej województwa krakowskiego, sygn. 29/30/4, s. 57, 58; T. Mizia, Komisje porządkowe..., s. 53; T. Mizia,
Szkolnictwo parafialne..., s. 158.
32
 T. Mizia, Komisje porządkowe..., s. 55.
 Raport w sprawie funduszy na edukację biednej młodzieży, ANKr, Akta Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej województwa krakowskiego, sygn. 29/30/11, s. 1231, 1232.
33
258
z urzędowymi formularzami. Przykładem może być raport z parafii Bożego Ciała
na Kazimierzu, sporządzony przez ks. kanonika Sebastiana Kwiatkowskiego
z 13 kwietnia 1792 r., w którym wymieniono opis budynku szkoły, imię, nazwisko,
wiek i miejsce pochodzenia nauczyciela, roczny fundusz przeznaczony na jego
pensję z kasy miejskiej oraz liczbę uczniów z podziałem na trzy klasy i określeniem ich wieku34. W większości raportów wymieniano tylko imię i nazwisko
nauczyciela, liczbę uczniów (niekiedy z imienia, nazwiska i wieku) oraz ich stopień zaawansowania w nauce m.in. w parafiach: Nowym Brzesku, Kromołowie, Wielkim Książu, Bierkowie czy Olkuszu35. Zwięźle opisał stan edukacji za
rok 1790 w swojej farze proboszcz olsztyński w powiecie lelowskim w raporcie
z 27 lutego 1791 r.:
Żadnego nie ma funduszu na Szkołę i Dyrektora, z tym jednak wszystkim,
gdy się mało wiele zbierze Dzieci zastępuje miejsce Dyrektora Organista Tegoż
Kościoła imieniem Jan Rybakiewicz, u którego ad praesens znajdują się w Edukacji następujące Dzieci:
1. Paweł Pieszczka umiejący dobrze czytać, uczy się Donata na pamięć, także
i czytać.
2. Stanisław Wilczyński czytać się uczy.
3. Stanisław Adamski podobnież.
4. Wojciech Bolkowski sylabizować36.
Zdawkową informację tylko o liczbie uczniów umieścili w swoich specyfikacjach plebani z far Ruszcza, Gołcza, czy z Nasiechowic37.
Z danych zawartych w raportach proboszczów o edukacji elementarnej za
lata 1790 i 1791 można wnioskować, że w całym województwie krakowskim istniały co najmniej 142 szkoły parafialne. Najwięcej szkół znajdowało się w powiecie krakowskim – prawie 36%. Następnie w powiecie lelowskim – 23% i powiecie
proszowickim – 22%. Najmniej szkół farnych było w powiecie ksiąskim – tylko
18%. Szkoły, których parafie miały siedzibę w miastach w liczbie 42, stanowiły ponad 29% wszystkich szkół elementarnych w województwie krakowskim38.
Najwięcej szkół kondycji miejskiej znajdowało się w powiecie krakowskim i le34
 Raport o szkole parafialnej, ANKr, Akta Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej województwa krakowskiego, sygn. 29/30/13, s. 155–159.
35
 Raporty o szkołach parafialnych, ANKr, Akta Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej
województwa krakowskiego, sygn. 29/30/13, s. 83, 93–95; 29/30/37, s. 923, 929; 29/30/42, s. 1171,
1172.
36
 Raport o szkole parafialnej, ANKr, Akta Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej województwa krakowskiego, sygn. 29/30/37, s. 951.
37
 Spisy ludności [dalej: Spisy...], ANKr, Akta Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej województwa krakowskiego, sygn. 29/30/43, s. 233; sygn. 29/30/44, s. 234; sygn. 29/30/45, s. 529.
 W liczbie tej uwzględniono szkołę w Janowie w powiecie lelowskim. Było to miasto prywatne, w którym nie znajdował się kościół farny. Probostwo miało swoją siedzibę we wsi Potok; por.
38
lowskim – po 15, w tym aż 8 w krakowskim zespole miejskim (aneks tab. 1 i 4)39.
W powiecie ksiąskim i proszowickim znajdowało się po 6 szkół miejskich (aneks
tab. 2 i 3).
Szkoły farne wiejskie, co najmniej w liczbie 100, stanowiły zdecydowaną
większość tego typu placówek w województwie krakowskim. Najwięcej z nich
znajdowało się w powiecie krakowskim – 37 szkół (aneks tab. 1). Następnie w powiecie proszowickim – 25 i ksiąskim – 20 (aneks tab. 2 i 3). W powiecie lelowskim
występowało 17 szkół parafialnych wiejskich (aneks tab. 4). Nauka elementarna
nie została zorganizowana w przynajmniej 6 farach40. Dla 38 miejscowości brakuje danych, z czego można wnioskować, że również w nich nie zorganizowano
szkół41. Na brak zainteresowania plebana organizacją nauki skarżyli się mieszkańcy Czernichowa. Mimo że mieszkańcy wsi płacili na stancję i pensję dla nauczyciela kwotę 324 zł rocznie, proboszcz nie zadbał o utworzenie szkoły42. Większość
plebanów tłumaczyła się z niewywiązywania z obowiązku utrzymywania szkół
brakiem funduszu, np. w Chlewicach i Niegowej w powiecie lelowskim według
raportów z 1790 r.43, lub brakiem uczniów, m.in. w Poczesnej w 1790 r., czy Kidowie, gdzie proboszcz stwierdził w 1791 r., że: „w lecie dzieci potrzebne, a zimą
nie ma czym je odziać”44.
Frekwencja uczniów była największym problemem funkcjonowania szkolnictwa elementarnego w okresie Sejmu Czteroletniego. Do obu Komisji Cywilno-Wojskowych województwa krakowskiego napływały liczne skargi proboszczów w tej kwestii. Przykładów można podać wiele. Pleban z Białego Kościoła w powiecie krakowskim zaznaczył w raporcie: „Aczkolwiek się przykazuje
Parafianom, aby dawali dzieci na edukację, oni jednak tego zaniedbują i nie mam
tylko dwoje uczące się początków to jest: Stanisław Cichowski i Anna Tekie-
Spisy..., ANKr, Akta Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej województwa krakowskiego, sygn.
29/30/48, s. 1160.
 Krakowski zespół miejski składał się z miasta stołecznego, Kazimierza, Kleparza i jurydyk.
Do tej liczby można również włączyć parafię zwierzyniecką, zaliczaną często do krakowskiej aglomeracji. Otrzymamy zatem dziewięć szkół farnych.
39
 Były to parafie: Czernichów w powiecie krakowskim, Małoszów w powiecie proszowickim,
Chlewice i Kidów w powiecie lelowskim oraz Czaple Wielkie i Tczyca w powiecie ksiąskim.
40
41
 Podobne dane prezentuje Tadeusz Mizia; por. T. Mizia, Komisje porządkowe..., s. 65; T. Mizia, Szkolnictwo parafialne..., s. 165.
42
 Raport względem edukacji młodzieży, ANKr, Akta Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej województwa krakowskiego, sygn. 29/30/11, s. 1069.
43
 Spisy..., ANKr, Akta Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej województwa krakowskiego, sygn. 29/30/47, s. 65; sygn. 29/30/48, s. 303.
 Spisy..., ANKr, Akta Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej województwa krakowskiego, sygn. 29/30/47, s. 960; sygn. 29/30/48, s. 1062.
44
260
lówna”45. Ksiądz Piotr Biernacki, proboszcz z miejscowości Rokitno w powiecie
lelowskim stwierdził w 1791 r., że:
młodzież o niejednakowej liczbie w każdym roku […] Kazimierz Gąsiorek
umie trochę czytać i trochę do Mszy służyć, Franciszek Czopek z Rokitna poczyna dopiero uczyć się czytać, Antoni Bielecki, siostrzeniec organisty, uczy się
na tablicy liter poznawać; małość uczniów, mało u nich okazana nauka pochodzi
z racji Ojców, że jednych nauki odrywają, drudzy z niedbalstwa dzieci swych do
nauki nie dają46.
W Smardzewicach szkoła pozostawała pusta po zimie, gdyż uczniowie byli
wysyłani do pilnowania bydła i trzody47. Tego typu skargi można przytoczyć jeszcze z kilkunastu parafii z czterech omawianych powiatów, co świadczy o sezonowości edukacji w części szkół parafialnych, nie tylko wiejskich, ale także miejskich.
Analizując dane zawarte w spisach ludności i raportach o szkołach parafialnych nadsyłanych przez plebanów do Komisji Cywilno-Wojskowych województwa krakowskiego oraz sprawozdań z wizytacji szkół krakowskich, nakazanych
przez Szkołę Główną Koronną w latach 1790–179148 wynika, że liczba uczniów
była nieproporcjonalna do liczby szkół. Pomijając krakowski zespół miejski, w którego szkołach elementarnych pobierało naukę około 300 uczniów w 1790 r., tylko w Brzesku Nowym, Chrzanowie, Kłobucku i Sławkowie ich liczba wynosiła
50 i więcej. W jednej miejscowości z czterech powiatów liczba dzieci pobierających naukę przekroczyła 40, a tylko w ośmiu 30 (aneks tab. 1–4). Biorąc pod
uwagę te miejscowości, dla których proboszczowie określili liczbę ludności i gdzie
znajdowały się szkoły elementarne, można wnioskować, że w województwie krakowskim znajdowało się 55 far miejskich i wiejskich poniżej 1000 mieszkańców,
41 z liczbą ludności od 1000 do 2000, 15 z liczbą parafian od 2000 do 3000
oraz tylko 5, w których liczba ludności przekroczyła 3000. W parafiach poniżej
1000 mieszkańców liczba uczniów wynosiła od 2–30, w przedziale od 1000 do
2000 wahała się od 2–58 uczniów, w farach o liczbie ludności między 2000–3000,
dzieci pobierających naukę było od 2 do 34, a w parafiach powyżej 3000 liczba
uczniów wahała się od 9 do 54 (aneks tab. 1–4).
Próbując oszacować liczbę uczniów, która faktycznie powinna występować
w szkołach farnych w województwie krakowskim, należy ocenić jaki procent stanowiły dzieci w wieku szkolnym w ogólnej liczbie mieszkańców. Tadeusz Mizia
 Spisy..., ANKr, Akta Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej województwa krakowskiego, sygn. 29/30/41, s. 43.
45
46
47
48
 J. Krukowski, dz. cyt., s. 38; T. Wierzbowski, dz. cyt., s. 147–156.
w swoich badaniach przyjął, że naukę w szkołach elementarnych pobierały dzieci od 7 do 12 roku życia, co stanowiło 10% ogólnej liczby mieszkańców danej
miejscowości49. Nie koresponduje to jednak z podanymi w raportach przez proboszczów skrajnymi wieku uczniów50 (zob. tab. 1). Odrzucając bardzo wczesny
lub zaawansowany wiek uczniów wynika51, że średnio najmłodsze dzieci, uczące się w szkołach parafialnych liczyły około 7 lat. Najstarsze uczyły się jeszcze
w 16 roku życia. Parafia Bożego Ciała na Kazimierzu liczyła około 250 chłopców
i dziewcząt w przedziale wiekowym (7–16 lat), co stanowiło ponad 16% ogólnej
liczby mieszkańców. W 1791 roku pobierało naukę w szkole farnej 33 uczniów,
więc zaledwie 13% wszystkich dzieci w wieku szkolnym. Analogicznie licząc
w Giebułtowie na 750 mieszkańców przypadało 127 chłopców i dziewcząt
w wieku szkolnym, czyli poniżej 17%, a naukę pobierało tylko siedmiorga dzieci
– 6% dzieci w wieku szkolnym. W Będzinie w przedziale (7–16) znalazło się 342
dzieci – 17% ogółu mieszkańców, a naukę pobierało zaledwie 5%. Z danych reprezentatywnych można wnioskować, że dzieci w wieku szkolnym w województwie
krakowskim stanowiły od 17 do 19% ogółu mieszkańców danej parafii. Przyjmując to twierdzenie, szkoły parafialny powinny szacunkowo liczyć: w farach poniżej
1000 mieszkańców do 170–190 uczniów, w miejscowościach w przedziale 1000–
2000 mieszkańców od 170–190 do 340–380 uczniów, w przedziale 2000–3000
od 340–380 do 510–570 dzieci. Podsumowując w szkołach parafialnych uczył się
tylko niewielki procent dzieci w wieku szkolnym.
49
 T. Mizia, Komisje porządkowe..., s. 61; T. Mizia, Szkolnictwo parafialne..., s. 165.
 Należy podchodzić z dużą ostrożnością do danych o liczbie wieku, podawanych przez proboszczów w spisach ludności i raportach o szkołach w latach 1790–1791. Jednym z przykładów
licznych błędów oraz brakiem konsekwencji w podawaniu wieku parafian są spisy z fary łętowickiej
w powiecie proszowickim. Pleban w 1790 r. określił wiek Andrzeja Siecko na 40 lat, jego żony na 50,
a córki na 15. Natomiast w 1791 r. ten sam Siecko miał liczyć 44 lata, jego żona 49, a córka 12 [sic!];
por. Spisy..., ANKr, Akta Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej województwa krakowskiego,
sygn. 29/30/49, s. 935, 967. Tego typu pomyłki są wynikiem małej świadomości ludzi, dotyczącej
swojego wieku w tamtym okresie. Najczęściej spisujący tabele liczby ludności danej parafii podawali wiek mieszkańców w przybliżeniu, zaokrąglony do pełnych lat, kończących się na cyfrach 0, 1
lub 5, albo podawano go w liczbach parzystych; por. C. Kuklo, dz. cyt., s. 136; M. Wyżga, Parafia
Raciborowice od XVI do końca XVIII wieku. Studium o społeczności lokalnej, Kraków 2011, s. 120, 121.
50
 W niektórych raportach proboszczowie podawali nietypowy dla szkolnictwa elementarnego
wiek uczniów. W Sieciechowicach w powiecie ksiąskim pobierał naukę Benedykt Radziejowski,
który liczył zaledwie 3 lata. W wielkorządowych Słomnikach uczono dwie dziewczynki w wieku
4 i 5 lat. Z kolei w miastach Kłobuck i Książ Wielki wymieniono dwóch młodych mężczyzn
w wieku 20 i 23 lata jako uczniów; por. Raporty o szkołach parafialnych, ANKr, Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe województwa krakowskiego, sygn. 29/30/37, s. 919; sygn. 29/30/46, s. 23,
1171–1172; sygn. 29/30/51, s. 762.
51
262
Tabela 1. Skrajne wieku uczniów z wybranych parafii województwa krakowskiego
wg spisów ludności i raportów o szkołach parafialnych w latach 1790 i 1791
Nazwa parafii
Liczba uczniów
Skrajne wieku uczniów
56
[5–17]
6
[7–14]
Kazimierz
33
[5–16]
Krzepice
25
[8–17]
Lelów
10
[8–17]
Olkusz
30
[5–10]
Pilica
34
[5–15]
Potok ( Janów)
12
[7–12]
Przystań
17
[5–17]
Brzesko Nowe
Czulice
Przyrów (1790)
Przyrów (1791)
31
17
[5–17]
[6–19]
Wawrzeńczyce
19
[6–14]
Wielki Książ
35
[7–19]
Źródło: ANKr, Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe województwa krakowskiego, sygn. 29/30/13, s. 95,
155–159; sygn. 29/30/37, s. 908–909, 931, 951; sygn. 29/30/42, s. 1171–1172; sygn. 29/30/46, s. 25–27,
1129, 1171–1172; sygn. 29/30/47, s. 1402; sygn. 29/30/48, s. 1160, 1341
Inny problem szkolnictwa elementarnego w województwie krakowskim
w latach 1788–1792 stanowił w dużym stopniu brak samodzielnych budynków
szkolnych w większości parafii. Plebani wspominali w raportach o zniszczeniu
budynków szkół wskutek pożaru, m.in. w Częstochowie i Drochlinie w 1790
roku52. W niektórych farach szkoły dopiero budowano, jak w Poczesnej i Smardzowicach53. Proboszcz Andrzej Czucki z Olkusza informował w raporcie za rok
1790, że nie zastał budynku szkolnego przy obejmowaniu parafii w 1788 roku,
gdyż był on zniszczony. Mimo nakreślenia planu i zebrania materiału na nową
szkołę, przy wsparciu wielkorządcy krakowskiego Ignacego Benoego, nie została
ona zbudowana jeszcze w 1791 roku54.
Należy zaznaczyć, że nazwą „szkoły” określano nie tylko miejsce pobierania nauki przez dzieci, ale także dom, w którym mieszkał nauczyciel, zazwyczaj
52
 Raporty o szkołach parafialnych, ANKr, Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe województwa krakowskiego, sygn. 29/30/37, s. 919; sygn. 29/30/47, s. 417, 178.
53
 Spisy..., ANKr, Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe województwa krakowskiego, sygn.
29/30/43, s. 683; sygn. 29/30/48, s. 1002, 1061.
29/30/42, s. 1169.
54
z rodziną. Często edukacją elementarną zajmowali się organiści, którym budynek szkolny również służył za mieszkanie, dlatego w licznych raportach pominięto wyszczególnienie szkoły jako budynku i zaznaczano jedynie tzw. organacyję.
W szkołach mieszkali np. Ignacy Wierzbicki, organista z Kościelca w powiecie
proszowickim, Jerzy Terleński, kościelny z Przyrowa z żoną Różą oraz córką Zuzanną i komornicą Marianną55. W budynku szkoły w Przystani mieszkał organista Antoni Benowski, wraz z dziećmi: Błażejem – nauczycielem, Kasprem, Teklą
i Różą oraz służąca56. Nauka odbywała się także w budynkach szpitali dla ubogich, m.in. w Krzeszowicach, Olsztynie, czy Sułoszowej.
Tylko w jednostkowych raportach o szkołach parafialnych znajdują się
pełniejsze opisy budynków szkół. Przykładem może być opis szkoły w Nakle:
„z drzwiami, oknami dobrymi, piecem, kominem, komorą, z stołem i ławami”57.
Proboszcz z parafii na Kazimierzu pod Krakowem wzmiankował tylko, że miejscem szkoły jest dom murowany klasztoru Bożego Ciała58. W większości raportów zaznaczono jedynie funkcjonowanie osobnego budynku, albo nie wzmiankowano o nim w ogóle.
Sporym kłopotem w organizacji edukacji elementarnej był brak dostatecznych funduszy na utrzymanie sieci szkół parafialnych. W farach wiejskich
likwidowano, albo nie przestrzegano zapisów fundacyjnych na szkoły, choćby
w Moskarzewie w powiecie lelowskim, w którym proboszcz Franciszek Matowski
skwitował informację o funduszu na pensję nauczycielską wizytatora Oborskiego: Habet Dommum Scholacticus pro Rectore Schola, quem salonict decem Florencis
annuis59, słowami: „to czasy odmieniły, pożal się Boże”60. W większości raportów nadsyłanych do Komisji Cywilno-Wojskowych województwa krakowskiego
stwierdzono, że szkoły nie posiadają funduszu, albo są finansowane przez proboszczów lub parafian, np. w Szczekocinach, Przystani, Obichowie, Olsztynie,
czy Rędzinach61. Tylko w nielicznych z nich określono konkretne zapisy na utrzymanie nauki elementarnej. Na pensje dla nauczyciela w parafii Bożego Ciała na
55
29/30/48, s. 1299; sygn. 29/30/50, s. 767.
29/30/48, s. 1511.
56
 Raport o szkole parafialnej, ANKr, Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe województwa
krakowskiego, sygn. 29/30/37, s. 945.
57
58
krakowskiego, sygn. 29/30/13, s. 155–159.
59
 „Mamy dom dla rektora [kierownika – P.J.] szkoły, który otrzymuje 10 florenów rocznie”.
60
 Raporty o szkołach parafialnych, ANKr, Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe województwa krakowskiego, sygn. 29/30/37, s. 951, 955, 963; sygn. 29/30/45, s. 653; sygn. 29/30/49,
s. 61.
61
264
Kazimierzu kasa miejska wypłacała rocznie 200 zł, zgodnie z dekretem Komisji
Boni Ordinis z 1785 r.62 W Częstochowie podano informację, że dochód szkoły
został ufundowany przez Chodykiewicza, rotmistrza Kawalerii Narodowej oraz
obywatela miejskiego Bartosiewicza, ale nie podano konkretnej sumy63. Wynagrodzenie dla nauczyciela w szkole mrzygłodzkiej wynosiło 42 zł, zapewne na
kwartał64. Prawdopodobnie częściowe koszty utrzymania nauczyciela, zakup podręczników, papieru, kredy, czy wosku pokrywali rodzice uczniów, analogicznie do
szkoły przy parafii św. Floriana na Kleparzu (o czym była mowa powyżej).
Istotnym zadaniem proboszczów było znalezienie odpowiednich osób na
stanowiska nauczycieli. W raportach i spisach nadsyłanych do Komisji Cywilno-Wojskowych województwa krakowskiego zawód nauczycielski określany jest
w różnoraki sposób. Figurują w nich nauczyciele, kierownicy i dyrektorzy szkół
oraz bakałarze. Z informacji zamieszczonych w raportach o szkołach parafialnych i sprawozdań wizytatorów Szkoły Głównej Koronnej wynika, że w szkołach
dla których posiadamy dane uczyło 101 nauczycieli: 52 bakałarzy, 41 organistów,
7 duchownych (6 kleryków i 1 proboszcz) oraz 1 kościelny (aneks tab. 1–4).
W niektórych parafiach nauką dzieci zajmowało się jednocześnie kilka osób.
Przykładami mogą być fary w Żurawiu i Skalbmierzu. W pierwszej z nich
w 1790 r. ks. Bierzański uczył 7 chłopców (w tym 1 szlachcica) gramatyki. Resztę
uczniów, którzy zaczynali dopiero poznawać litery uczył organista Józef Wolski65.
W drugiej z wymienionych parafii w 1792 r. nauką dzieci zajmowało się 3 nauczycieli (1 świecki i 2 duchownych)66. W Krakowie nauczyciele byli rekrutowani z absolwentów lub uczniów, którzy nie ukończyli nauki w Akademii67. Dla
pozostałych szkół, czterech omawianych powiatów brakuje danych. W raportach proboszczowie ograniczali się do podania imienia i nazwiska nauczyciela,
informacji, czy pełni funkcję organisty lub jest tylko zatrudniony w celu edukacji,
rzadziej wymieniali miejsce pochodzenia, okres nauczania lub jego wiek, m.in.
w Częstochowie uczył Tomasz Czapielowicz, „nauczyciel świecki, akademicki, lat
mający 40 i uczący w szkole lat 8 w tym mieście. Wiele ma od obywatelów ko Raport o szkole parafialnej, ANKr, Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe województwa
krakowskiego, sygn. 29/30/13, s. 155–159. Wg Jana Krukowskiego nauczyciel nie otrzymywał pełnej sumy każdego roku, ale klasztor zapewniał mu wyżywienie; por. J. Krukowski, dz. cyt., s. 36–37.
62
 Spisy ludności, ANKr, Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe województwa krakowskiego, sygn. 29/30/47, s. 417–418.
63
 ANKr, Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe województwa krakowskiego, sygn.
29/30/37, s. 937.
64
65
66
 T. Wierzbowski, dz. cyt., s. 175.
 Nauczyciele krakowscy przechodzili specjalny kurs nauk, wprowadzony przez KEN na potrzeby ich zawodu; por. J. Krukowski, dz. cyt., s. 35.
67
lejno i płacą według dzieci”68. Proboszcz lelowski Franciszek Ksawery Ankwicz,
komisarz cywilno-wojskowy, wzmiankował poetycko o dyrektorze szkoły Janie
Gadzickim: „statku pięknego talentów pomiernych, ale w oziębłym z męką ojców
ku dzieciom swoim, małą liczbę uczniów zatrudniającą”69. O organiście Józefie
Miśkiewiczu, trudniącym się dodatkowo nauczaniem dzieci napisał proboszcz
z Rokitna Piotr Biernacki: „umie nieźle pisać, dobrze czytać, uczy się organistwa,
rodem z Rokitna”70.
Ostatni przykład świadczy o niskim wykształceniu nauczycieli szkół parafialnych na wsi polskiej pod koniec XVIII wieku71. Niskie pensje nie przyciągały
absolwentów Akademii Krakowskiej do pracy w szkołach farnych. Próbą zachęty
miała być kodyfikacja prawa cywilnego i kryminalnego, nad którą pracował m.in.
Hugo Kołłątaj. W artykule O stanie nauczycielskim stwierdzono, że nauczyciele
stanu mieszczańskiego mogą nabywać szlachectwo i ziemię72. Targowica i kolejny rozbiór zaprzepaściły możliwość wprowadzenia tych postępowych regulacji
prawnych.
Osobnym zagadnieniem, które należy poruszyć przy omawianiu szkolnictwa
elementarnego w województwie krakowskim w latach 1788–1792 jest program
nauczania w szkołach parafialnych. Oficjalnie KEN wymagała w szkołach parafialnych nauczania z wydrukowanego w Krakowie w 1785 roku Elementarza dla
szkół parafialnych narodowych, w którym oprócz zaleceń do nauki trzech podstawowych przedmiotów – czytania, pisania i rachunków, zawarto naukę obyczajów dla ludu autorstwa Grzegorza Piramowicza (tłumaczyła słuszność porządku
feudalnego). Z raportów proboszczów o szkołach parafialnych z lat 1790–1791
wynika, że nie we wszystkich szkołach używano zalecanego Elementarza. Dużą
popularnością cieszył się wciąż podręcznik Eliusza Donata, skonstruowany
w IV wieku do nauki gramatyki łacińskiej, którym posługiwano się w szkołach,
m.in. w Częstochowie, Lelowie, Olsztynie, Przystani, Sławkowie, Wolbromie
i Żurawiu73.
68
29/30/47, s. 417–418.
69
29/30/49, s. 97.
70
 Podobne przykłady podaje Tadeusz Wierzbowski, m.in. według ustaleń wizytatora Szkoły
Głównej w Jędrzejowie w 1792 r., uczniowie wykazywali brak postępów w nauce z winy nauczyciela, którego roczna pensja wynosiła około 137 zł i sześć korców zboża; por. T. Wierzbowski, dz.
cyt., s. 314.
71
 Protokół czynności do ułożenia księgi praw cywilnych i kryminalnych, Bibl. PAU-PAN
w Krakowie, rkps 185, s. 152.
72
 Raporty o szkołach parafialnych, ANKr, Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe województwa krakowskiego, sygn. 29/30/37, s. 931, 951–953; sygn. 29/30/46, s. 877, 843; sygn. 29/30/47,
s. 417–418; sygn. 29/30/49, s. 887.
73
266
Zgodnie z programem KEN w szkolnictwie elementarnym miały funkcjonować trzy klasy o różnym stopniu zaawansowania uczniów pod względem nauki
tzw. poczynających – poznawanie i składnie liter oraz sylabizowanie, postępujących
– nauka rachunków i doskonalących – dalsza nauka czytania, pisania oraz gramatyka. Tylko w nielicznych raportach proboszczowie wzięli pod uwagę ten podział.
W parafii Bożego Ciała na Kazimierzu na przełomie 1791 i 1792 r. pierwsza
klasa liczyła siedmiu uczniów (5–10 lat), druga klasa dziewięciu (6–15 lat), a trzecia siedemnastu (8–16 lat)74. Komisja Porządkowa Cywilno-Wojskowa powiatów
krakowskiego i proszowickiego starała się uschematyzować nadesłane dane od
proboszczów, tworząc tabele uczniów. Z obliczeń komisarzy wynika, że w latach
1790–1791 w powiecie krakowskim uczyło się w szkołach farnych 585 uczniów
(109 dziewcząt oraz 342 chłopców w klasie pierwszej, 66 w klasie drugiej i 68
w klasie trzeciej). W powiecie proszowickim natomiast 247 uczniów (62 dziewczęta oraz 171 chłopców w klasie pierwszej i 14 w klasie drugiej)75.
Najczęściej w raportach proboszczowie wypisywali schematycznie każdego ucznia z imienia i nazwiska, z uwzględnieniem jego postępów w nauce, np.
w farze bierkowskiej76. Rzadziej podawano również wiek. Niektóre sprawozdania
są bardzo szczegółowe. W raporcie z parafii Książ Wielki kustosz kościoła Zych
Komiński podział na trzy klasy opisał następująco:
Ci uczniowie [12 chłopców w wieku od 7 do 17 lat – P.J.] są doskonalszymi w posiadaniu Nauk, Im dawane bywają: takowo w Nauce Chrześcijańskiej,
Obyczajowej, czyli Moralnej o Społeczeństwie Ludzkim, w Pisaniu, w wyższej
rachubie, nauce ogrodowej, łacińskim języku i innych; […] Ci uczniowie [15
chłopców od 9 do 17 lat – P.J.] są postępujący w Naukach Chrześcijańskiej,
Obyczajowej, w formowaniu charakteru, w Arytmetyce i innych; Ci uczniowie
[8 chłopców – P.J.] początki biorą pisania, czytania, zgłoskowania77.
W niektórych szkołach parafialnych województwa krakowskiego uczono
przedmiotów ponad programem KEN, głównie łaciny, m.in. w Częstochowie, czy
muzyki w Zrębicach78. W Kłobucku, gdzie na stanowisku bakałarza zatrudniano
74
krakowskiego, sygn. 29/30/13, s. 155–159.
75
 Należy jednak podchodzić ostrożnie do tych danych, gdyż nie były one pełne; por. Raporty
o szkołach parafialnych, ANKr, Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe województwa krakowskiego, sygn.29/30/12, s. 155–156; sygn. 29/30/13, s. 55–58.
76
77
 Raporty o szkołach parafialnych, ANKr, Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe województwa krakowskiego, sygn. 29/30/11, s. 245–246; sygn. 29/30/47, s. 417–418.
78
Włocha A. Carollo, wykładano oprócz łaciny dwa języki nowożytne – niemiecki
i francuski79. Takie przypadki były jednak rzadkością.
Częściej zdarzało się nieprzyjmowanie do szkół farnych dziewczynek,
mimo oficjalnych nakazów zarówno KEN, jak i Komisji Cywilno-Wojskowych.
Brakiem uczennic wyróżniało się aż 23 szkoły farne w powiecie krakowskim,
14 w powiecie lelowski, 9 w powiecie ksiąskim i 8 w powiecie proszowickim (aneks
tab. 1–4). Fakt ten można częściowo tłumaczyć, głównie dla stanu szlacheckiego
i bogatego mieszczaństwa, dużą popularnością szkół klasztornych żeńskich. Przykładami mogą być miejscowości Mstów i Imbramowice, gdzie w klasztorze Norbertanek pobierało naukę 12 panien z rodzin szlacheckich, m.in. Teofila Potocka,
Karolina Dąbska, Tekla Stadnicka, czy madame Antonina Pacowa80.
Systemu edukacji elementarnej w województwie krakowskim doby Sejmu
Czteroletniego nie można ocenić jednoznacznie. Mimo rozwoju sieci szkół parafialnych w całym województwie, do czego niewątpliwie przyczyniła się ustawa
z 1789 roku, nie wpłynęło to zasadniczo na poziom nauki, zwiększenie liczby
uczniów, czy kontynuowanie zdobywania przez nich wiedzy w szkołach wyższego szczebla81. Brak odpowiedniego finansowania ze strony instytucji centralnych
pozostawiał naukę w szkołach parafialnych na łaskę duchowieństwa i szlachty,
którzy podobnie jak lokalne społeczności, w większości nie byli zainteresowani
utrzymywaniem lub posyłaniem dzieci na naukę, choć zdarzały się oddolne inicjatywy tzw. gromad wiejskich, m.in. w Czernichowie czy Małyszycach82. Problem nadal stanowił podział stanowy. Mankamentem było także nieokreślenie
w ustawie z 1789 roku wyraźnego stanowiska komisji porządkowych do KEN,
odnośnie współpracy w dziedzinie szkolnictwa parafialnego. Komisje Cywilno-Wojskowe województwa krakowskiego, mimo pozytywnego wpływu na wzrost
liczby szkół farnych, nie wkładały dużego wysiłku w kontrolę samej nauki w szkołach, ograniczając się zazwyczaj do sprawdzenia nadesłanych raportów i funduszy szkół, co wynikało z innych spraw i funkcji komisarzy. KEN była instytucją
kontroli „dodatkowej” szkół farnych w tym okresie, co wyraźnie wynika z nakazu
z 1791 roku – uwzględniania w raportach rocznych przez Szkoły Główne Koronną i Litewską nadsyłanych do KEN informacji o liczbie szkół parafialnych
29/30/47, s. 991.
79
29/30/41, s. 731.
80
81
 Braku konsekwencji w pobieraniu nauki można zauważyć już na etapie szkolnictwa elementarnego. Porównując dwa raporty ze szkoły farnej z Włodowic w powiecie lelowskim za lata
1790–1791 wynika, że tylko dwóch uczniów z r. 1790 kontynuowało naukę w roku następnym;
por. Spisy..., ANKr, Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe województwa krakowskiego, sygn.
29/30/49, s. 673.
29/30/47, s. 1519; T. Mizia, Szkolnictwo parafialne..., s. 177.
82
268
oraz uczniach, wraz z podaniem osiągnięć w nauce83. Model szkół parafialnych
stworzony w okresie Sejmu Wielkiego – podporządkowanie oświaty elementarnej instytucjom państwowym został praktycznie wdrożony podczas odnowienia
komisji porządkowych za insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku. Mimo upadku państwa, jego program został przeniesiony do szkół Księstwa Warszawskiego
i stworzył podwaliny pod powszechną i obowiązkową naukę.
Raporty coroczne Szkoły Głównej Koronnej i Litewskiej, Bibl. Czartoryskich w Krakowie,
rkps 11632, s. 1075.
83 
Kazimierz (Bożego Ciała)
Kleparz
(św. Floriana)
Nowa Góra
Kraków, parafie:
św. Anny
NPN
św. Mikołaja
św. Szczepana
św. Wacława
Wszystkich Świętych
Olkusz
Skała
Sławków
Trzebinia
3
4
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
5
Będzin
Chrzanów
Fary miejskie
1
2
Lp.
Nazwa parafii
3786
222
876
6253
1924
1513
1340
1790
2148
3092
2245
3510
5822
18
54
24
28
113
6
20
37
39
33
1906
2349
24
ogólna
17
58
1329
1988
1791
Liczba
parafian
6
54
13
28
26
1790
chłopców
17
32
11
12
7
26
dziewcząt
20
37
39
30
17
42
24
63
66
6
29
33
ogólna
17
43
Liczba dzieci w latach
18
6
42
13
6
29
33
1791
chłopców
17
43
11
12
11
dziewcząt
Ignacy Zachrzewski2
Antoni Dzichowski1
Antoni Święcicki2
Piotr Janikowski2
Wojciech Plackowski2
Józef Wilkoszewski2
Mateusz Lenczewski2
Jan Kanty Kozłowski2
Mateusz Synowiec2
ks. Józef Hizniakiewicz3
Marian Zajączkiewicz2,
Wawrzyniec Siwik2
Tomasz Kostkiewicz2
Imię i nazwisko
nauczyciela
Tabela 1. Wykaz szkół parafialnych powiatu krakowskiego według raportów proboszczów o stanie szkół farnych za lata 1790–1791
Aneks
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
Fary wiejskie
Biały Kościół
Brzeginia
Chechło
Giebułtów
Gołaczów
Gołonóg
Gorenice
Goszcza
Górka
Imbramowice
Jaworzno
Korzkiew
Koniusza
Kościelec
Krzeszowice
Libiąż
Liszki
Luborzyca
Modlnica
Mogiła
Paczółtowice
Płaza
Płoki
Pobiednik
Poręba Żegota
Raciborowice
1446
983
3454
2116
1912
403
565
2124
1928
723
897
3502
2382
999
530
8
3
17
5
4
4
40
8
8
11
37
2
5
3
4
15
5
4
4
24
3
1
11
26
1
20
5
29
5
697
4
8
2085
750
2080
1
2
972
3
16
5
4
2
11
1
9
4
1
5
17
5
6
4
40
3
1
1
7
3
17
8
7
7
2
12
9
13
7
11
15
5
7
17
8
7
3
5
2
7
5
9
9
4
5
2
11
9
6
4
1
7
kilka dziewcząt
2
3
15
2
5
6
4
24
16
3
4
1
5
2
3
4
Jan Tuszyński1
Feliks Zajączkowski1
Marcin Nalikowski2
Kazimierz Lisiewicz2
Szymon Jędrzejkiewicz2
organista
Jan Delaski1
Jan Sztanderski1
Jan Cietnowski2
Wojciech Malinowski1
Teodor Cichowski1
270
Regulice
Ruszcza
Rybna
Sąspów
Smardzewice
Sułoszowa
Szreniawa
Tenczynek
Wysocice
Zadroże
Zwierzyniec
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
741
1058
840
732
986
2120
2284
307
671
770
2089
730
349
6
5
12
22
3
6
6
4
5
5
5
2
8
18
3
2
6
4
5
5
4
1
3
4
4
9
2
18
5
6
6
5
2
32
5
6
9
5
7
4
10
15
4
3
14
1
8
Ks. Dominik Kalinowski 3
Izydor Chudzikowski2
Stanisław Skadłubowicz2
Jan Pieborowicz2
Józef Kępiński2
Ks Józef Nowak3,
Ks. Kajetan Kulpiński3
Jan Kasperkiewicz1
Koszyce
Proszowice
Skalbmierz
Słomniki
3
4
5
6
Biórków Wielki (Bierków)
Bobin
Bolechowice
Cudzynowice
Czulice
Gorzków
Igołomia
Kazimierza Wielka
7
8
9
10
11
12
13
14
Fary wiejskie
Działoszyce
2
Fary miejskie
Brzesko Nowe
1
Lp.
Nazwa parafii
1870
900
1029
405
2075
853
1190
730
1790
806
843
3687
2705
614
1525
1791
Liczba
parafian
28
8
4
6
7
6
5
13
4
19
15
34
ogólna
22
6
4
6
4
4
5
9
2
12
15
30
1790
chłopców
6
2
3
2
4
2
7
4
dziewcząt
33
8
2
6
7
6
3
9
27
9
34
3
6
56
ogólna
42
25
6
2
6
4
4
3
5
22
9
24
6
1791
chłopców
8
2
3
2
4
5
10
14
dziewcząt
Stanisław Długoszowski1
Stanisław Narkowski1
Michał Bracki1
Ignacy Mieliński1
Mikołaj Wróblewski2
Sebastian Matkarzewicz1
Mateusz Rafalski2
Józef Padciechoć1
Szymon Biganowski1
Imię i nazwisko nauczyciela
Tabela 2. Wykaz szkół parafialnych powiatu proszowickiego według raportów proboszczów o stanie szkół farnych za lata 1790–1791
272
Książnice Wielkie
Kościelec
Łętkowice
Minoga
Niedźwiedź
Niegardów
Pałecznica
Poborowice
Prandocin
Przemyków
Rachwałowice
Radziemice
Wawrzeńczyce
Witów
Wrocimowice
Zielenice
Żębocin
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
621
545
781
482
632
759
1045
1518
310
1417
1299
387
1225
2175
2927
4
5
19
9
9
3
2
13
23
19
4
33
3
2
13
6
9
3
2
7
16
17
4
21
33
1
3
6
3
6
7
2
3
3
7
2
3
14
2
9
3
2
7
16
10
12
4
5
3
14
2
9
3
2
12
23
17
12
4
4
21
Znajduje się budynek szkoły
12
4
1
3
5
7
7
12
Tomasz Szarawarski2
Paweł Ziembiński1
Walenty Obydziński1
Ignacy Pankowski1
Sebastian Kuleszyński1
Aleksy Kostnowski1
Filip Prostacki1
Ignacy Wierzbicki1
Dydak Janicki1
Książ Wielki
Miechów
Wodzisław
Wolbrom
Żarnowiec
2
3
4
5
6
Chlina
Chodów
Gołcza
Kalina Wielka
Kossów
Krzcięcice
Książ Mały
Mokrsko
Nasiechowice
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Fary wiejskie
Jędrzejów
Fary miejskie
1
Lp.
Nazwa parafii
911
1142
1117
1845
307
740
224
1277
1248
2306
4540
1620
1790
585
804
230
1374
1296
798
2862
1791
Liczba parafian
4
4
6
11
14
32
10
34
19
ogólna
ogólna
4
5
7
11
8
2
8
15
6
35
Występuje nauka
dziewcząt
2
5
10
4
35
1791
chłopców
2
4
3
4
3
Dzieci szlacheckie (czwórkę) uczy guwerner
2
Jest budynek szkoły, ale nie ma uczniów
6
7
9
25
23
11
1790
chłopców
3
5
2
dziewcząt
Mateusz Saładyjkowski2
Jan Kanty Wawrzyński1
Michał Grochowski2
Michał Arwaj1
Tadeusz Skadłubowicz2
Jan Pietrusiński1
Franciszek Tomczyński1
ks. Stanisław Bojarski3,
Kazimierz Borkowski1
kleryk
Józef Szlechta2
Dydak Jasicki2,
Marcin Zawojowicz2
Imię i nazwisko
nauczyciela
Piotr Wędziński3
Tabela 3. Wykaz szkół parafialnych powiatu ksiąskiego według raportów proboszczów o stanie szkół farnych za lata 1790–1791
274
Nawarzyce
Obiechów (Obidzów)
Piotrkowice
Radziemice
Rakoszyn
Sieciechowice
Słaboszów
Sławice
Szreniawa (Srzeniawa)
Uniejów
Wrocieryż
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
1844
342
1684
905
278
217
842
1152
1366
946
1564
842
879
1179
5
3
2
2
10
3
5
3
2
2
8
2
2
1
19
5
2
7
4
4
13
5
2
7
2
6
2
Tomasz Królikowski2
Bartłomiej Gawęcki1
Ignacy Kaflowski1
Sebastian Polakiewicz2
Józef Tuszyński2
Osiński2
Wojciech Federowicz1
Parczewski2
Kłobuck
Kromołów
Krzepice
Lelów
Mrzygłód
Mstów
Ogrodzieniec
Olsztyn
2
3
4
5
6
7
8
9
1932
1968
2236
13 Włodowice
14 Żarki
1012
961
1777
1287
4294
6062
1790
1895
1481
984
1054
1758
1743
1969
5180
7599
1791
Liczba parafian
12 Szczekociny
11 Przyrów
10 Pilica
Częstochowa
Fary miejskie
1
Lp.
Nazwa parafii
15
6
12
31
34
4
18
10
15
50
20
ogólna
5
dziewcząt
16
25
22
46
ogólna
12
6
12?
31
34
4
3
4
18
17
5
21
4
18
17
5
16
11
25
16
46
chłopców
1791
Nauka odbywała się w klasztorze
10
15
50
15
chłopców
1790
5
5
6
dziewcząt
Antoni Cierpiński2
Maciej Pasternakiewicz2
Franciszek Marszowski4
Karol Domagalski2
Jan Makowski2
Jan Rybakiewicz2
nauczyciel świecki
Mateusz Dzidowski2,
Jan Drenowski3
Jan Gadzicki2
Franciszek Modzelewski2
Józef Rojeński2,
Antoni Lipski1
A. Carollo2
Tomasz Czapielowicz2
Imię i nazwisko nauczyciela
Tabela 4. Wykaz szkół parafialnych powiatu lelowskiego według raportów proboszczów o stanie szkół farnych za lata 1790–1791
276
1438
312
13
30
18
16
18
14
314
3
31 Wilkowiecko
16
4
786
4
Jan Majchrzaloski1,
Jan Wiecławski3
Filip Bem2
organista
Piotr Sciborowski1
30 Słupia
678
„szczupła” liczba uczniów
711
Jan Urbański2
Franciszek Zaręba1
29 Rokitno
599
2
4
4
6
4
641
5
14
8
8
4
Tomasz Krzanowski2
Bartłomiej Marszewski2
organista
Szczepan Grzebieluchowski2
28 Rędziny
7
18
12
14
8
5
Błażej Benowski2
0
9
2
8
Mateusz Lelitowski2
Antoni Cichocki1
557
17
0
9
2
13
4
5
27 Przystań
17
0
2
0
15
5
6
5
organista
687
1493
1434
4
0
14
6
7
26 Przyłęk
25 Przybyszów
1159
403
23 Podlesie
24 Potok ( Janów)
1353
22 Poczesna
21 Niegowa
6
1438
20 Nakło
29
11
0
1829
18 Łany Wielkie
251
7
19 Moskarzew
554
1594
17 Giebło (Kiebło)
16 Drochlin
15 Ciągowice
Fary wiejskie
organista; 2 nauczyciel świecki; 3 nauczyciel duchowny; 4 kościelny
4
5
9
6
3
Józef Wolski1, ks. Bierzyński3
Szymon Czerwiński2
Wykazy wykonano na podstawie akt Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej powiatów krakowskiego i proszowickiego (NAKr, sygn. 29/30/12, 13, 37, 40–51). Dane
dotyczące parafii NPN i św. Mikołaja w Krakowie zostały uzupełnione na podstawie pracy J. Krukowski, dz. cyt., s. 38. Sporządzone wykazy prezentują dane za pełny rok
kalendarzowy (zgodnie z ustawą o komisjach cywilno-wojskowych z 1789). Nie uwzględniono daty wysłania raportów. W aktach brakuje danych o szkolnictwie parafialnym
w farach: powiatu krakowskiego – Babice, Bobrek, Iwanowice, Jangrot, Jerzmanowice, Kościelec, Minoga, Morawica, Mysłowice, Mrzygłód, Pleszów, Rudawa, Sanka (Sosnka
– nazwa XVIII-wieczna), Więcławice, Zalas; powiatu proszowskiego – Zielonki; powiatu ksiąskiego – Cierno, Grudzyny, Jemielno, Kozłów, Księżna Wielka, Mironice,
Mstyczów, Poręba Dzieżna i Racławic; powiatu lelowskiego – Biała, Konczyńska, Dzierzgów, Goleniowy, Irządze, Kroczyce, Nagłowice, Strzegowa, Truskolasy. Nauka
nie występowała: w Czernichowie w powiecie krakowskim, w Małoszowie w powiecie proszowskim, w Czaplach Wielkich i Tczycy w powiecie ksiąskim oraz Chlewicach
i Kidowie w powiecie lelowskim
1
13
33 Żuraw
1050
5
32 Zrębice
278

Szkolnictwo parafialne województwa krakowskiego w dobie Sejmu

Transkrypt

Podobne dokumenty

Dziennik Krakowski 21.05.2007 Dziadek NEOLITOS

Wniosek o dopuszczenie do udziału w sprawie w charakterze

Polacy w Peru – zestawienie bibliograficzne w wyborze

Upoważniony pracownik może działać w imieniu pracodawcy

Mobbing – wybrana literatura ze zbiorów Książnicy Pedagogicznej

Magdalena Bielicka. Witam Państwa w programie Dzień Po Dniu i

Zgierz, dnia 2014-02-18 Komornik Sądowy przy Sądzie Rej