Untitled

himmler
Przełożyli
Sebastian Szymański
Jarosław Skowroński
buchalter śmierci
himmler
Peter Longerich
Tytuł oryginału
Heinrich Himmler
Copyright © 2008 by Peter Longerich
All rights reserved
Projekt okładki
Prószyński Media
Zdjęcie na okładce
Ullstein Bild/BE&W
Redaktor prowadzący
Adrian Markowski
Redakcja
Andrzej Opala
Konsultacja naukowa
Tymoteusz Pawłowski
Korekta
Małgorzata Denys
Łamanie
Ewa Wójcik
ISBN 978-83-7839-746-5
Warszawa 2014
Wydawca
Prószyński Media Sp. z o.o.
02-697 Warszawa, ul. Rzymowskiego 28
www.proszynski.pl
Druk i oprawa
Drukarnia POZKAL Spółka z o.o.
88-100 Inowrocław, ul. Cegielna 10-12
Spis treści
Prolog................................................................................................................. 7
Część I Najwcześniejsze lata....................................................... 15
1. Dzieciństwo i młodość............................................................................. 17
2. Student nauk rolniczych......................................................................... 37
3. Zmagania i rezygnacja............................................................................ 62
4. Nowy początek w Dolnej Bawarii......................................................... 90
5. Funkcjonariusz partyjny......................................................................... 114
6. Reichsführer SS....................................................................................... 148
Część II W Trzeciej Rzeszy.............................................................. 179
7. Przejęcie policji politycznej.................................................................... 181
8. Od inspektora pruskiego Gestapo do szefa policji niemieckiej.......... 221
9. Oddziały ochrony państwa..................................................................... 248
część III Zakon........................................................................................ 311
10. Ideologia i kult religijny..........................................................................
11. Przywódczy styl Himmlera....................................................................
12. Himmler jako wychowawca...................................................................
13. Rodzina SS...............................................................................................
313
368
390
435
CZĘŚĆ IV Wojna: ambicja i rozczarowanie........................... 473
14. Przygotowania wojenne i ekspansja...................................................... 475
15. Wojna i osadnictwo w Polsce.................................................................. 522
16. Nowy porządek rasowy........................................................................... 538
17. Represje w Rzeszy................................................................................... 579
18. Przesuwające się granice: rok 1940........................................................ 605
Część V Wielka Rzesza germańska:
przestrzeń życiowa i mordy etniczne................................ 633
19. Ideologiczna wojna na wyniszczenie.................................................... 635
20. Od masowych mordów do „ostatecznego rozwiązania”..................... 666
21. Wymordowanie europejskich Żydów.................................................... 684
22. Polityka osiedleńcza i selekcja rasowa................................................... 707
23. „Żelazne prawo przynależności etnicznej”:
rekrutacja do Waffen-SS......................................................................... 734
24. Ogólnoeuropejska strefa terroru............................................................ 753
Część VI Stopniowy upadek........................................................... 783
25. Zwrot w wojnie – nowa szansa?............................................................ 785
26. Upadek..................................................................................................... 843
Podsumowanie.................................................................................................
Bibliografia ......................................................................................................
Źródła................................................................................................................
Słownik terminów............................................................................................
Skróty................................................................................................................
Podziękowania.................................................................................................
Indeks osób.......................................................................................................
887
897
940
944
948
951
953
Prolog
P
opołudniem 23 maja 1945 roku, ponad dwa tygodnie po poddaniu się Niemiec,
do prowadzonego przez wojska brytyjskie 31 Obozu Przesłuchań Cywili
niedaleko Lüneburga doprowadzono grupę około dwudziestu podejrzanych
– cywili i żołnierzy niemieckich – którzy zostali otoczeni dwa dni wcześniej1.
Kapitan Selvester, oficer dyżurny, rozpoczął ich rutynowe przesłuchanie:
mężczyzn doprowadzano pojedynczo do jego biura, gdzie zapisywał ich dane
osobiste i wstępnie przesłuchiwał. Przez pewien czas pracował spokojnie, gdy
usłyszał od wartowników, że trzech więźniów czekających przed jego biurem
sprawia problemy, żądając natychmiastowego widzenia się z nim. Było to
niezwykłe zachowanie, gdyż z doświadczenia Selvestera wynikało raczej, że
większość więźniów zrobiłaby wszystko, by uniknąć ściągnięcia na siebie uwagi.
Zaintrygowany Selvester rozkazał, żeby wprowadzono tych trzech więźniów.
Po chwili do jego biura wszedł dość niski, wyglądający na chorego mężczyzna
w zniszczonym cywilnym ubraniu, a za nim dwóch wyższych, wyglądających
na żołnierzy, ubranych na pół po cywilnemu, na pół po wojskowemu. Wszystkich trzech podejrzewano o przynależność do Tajnej Policji Polowej. Selvester
odesłał dwóch wyższych mężczyzn, aby lepiej przyjrzeć się niższemu, który
najwyraźniej dowodził grupą. Mężczyzna zdjął czarną opaskę przykrywającą
jego prawe oko, założył okulary w rogowej oprawce i przedstawił się spokojnie
jako osoba, na którą nieomylnie wskazywała jego powierzchowność: Heinrich
Himmler, były Reichsführer SS i szef policji niemieckiej, dowódca Armii Rezerwowej Wehrmachtu i minister spraw wewnętrznych Rzeszy.
1 W aresztowaniu Himmlera i jego towarzyszy wzięło udział dwóch uwolnionych radzieckich
jeńców wojennych, którzy wzmocnili brytyjski patrol: zob. Die letzten Tage von Heinrich
Himmler. Neue Dokumente aus dem Archiv des Föderalen Sicherheitsdienstes, opracowanie
i wprowadzenie Boris Chavkin i A.M. Kalganov, „Forum für osteuropäische Ideen- und
Zeitgeschichte”, 4 (2000), 251–284.
8
hiMmler. buchalter Śmierci
Selvester natychmiast posłał po kapitana Smitha, najstarszego oficera przesłuchującego, i aby się całkowicie upewnić, obydwaj zażądali od Himmlera próbki
podpisu. Ten najpierw odmówił, podejrzewając, że mężczyźni chcą go zabrać
na pamiątkę, ale w końcu się zgodził, pod warunkiem że kartka zostanie zniszczona, gdy tylko jego podpis zostanie porównany z kopią przechowywaną w obozie.
Następnie Selvester zabrał się do przeszukania więźnia. Najpierw znalazł dokumenty wystawione na nazwisko Heinricha Hitzingera, sierżanta
Wehrmachtu. Następnie w marynarce Himmlera natknął się na małą puszkę
ze szklaną ampułką zawierającą bezbarwny płyn. Zorientowawszy się, że
może to być trucizna pozwalająca na popełnienie samobójstwa, Selvester najbardziej niewinnie, jak mógł, zapytał Himmlera, co znajduje się w ampułce.
W odpowiedzi usłyszał, że to lekarstwo na skurcze żołądka. Kiedy w ubraniu
Himmlera znaleziono drugą identyczną ampułkę, Selvester doszedł do wniosku, że jego więzień może mieć wciąż jeszcze jedną ampułkę, ukrytą gdzieś
w ubraniu lub w zakamarkach ciała.
Himmler został więc poddany niezwykle drobiazgowemu przeszukaniu, choć
najbardziej prawdopodobne miejsce ukrycia, czyli jamę ustną, ominięto. Zamiast
tego Selvester kazał podać Himmlerowi kanapki z serem i herbatę, które więzień
z przyjemnością spożył, nie wyjmując z ust żadnego podejrzanego przedmiotu.
Odmówił natomiast założenia brytyjskiego munduru, który zaoferowano mu zamiast skonfiskowanego ubrania. Obawiał się, że kryła się za tym intencja zrobienia
mu zdjęcia, które zostałoby później wykorzystane przez aliancką propagandę.
Siedział zatem przed brytyjskimi oficerami w samej bieliźnie i owinięty
w koc. Ustalono, że dwaj towarzyszący mu mężczyźni to adiutant dowódcy
SS, Obersturmbannführer Werner Grothmann, i inny członek jego personelu,
Sturmbannführer Heinz Macher.
Pod wieczór do obozu przybył najstarszy stopniem oficer wywiadu i zaczął
przesłuchiwać Himmlera. Brytyjczycy wciąż zastanawiali się, jak wydobyć
w nienaruszonym stanie kapsułkę z trucizną, znajdującą się przypuszczalnie
w ustach Himmlera. Zapytano lekarzy wojskowych, czy można by użyć leków,
które spowodowałyby utratę przytomności więźnia, ale pomysł ten odrzucono
jako zbyt ryzykowny2.
2 O czasie spędzonym przez Himmlera w Obozie 31 zob. raport Selvestra napisany w 1963
roku na prośbę biografów Himmlera, Rogera Manvella i Heinricha Fraenkella, który później
został wykorzystany w napisanej przez nich biografii (Himmler: Kleinbürger und Massenmörder,
Herrsching, 1981, s. 227 i n.). Przed przekazaniem raportu Manvellowi i Fraenkelowi Selvester
wysłał go do zaaprobowania przez Public Relation Department War Office. Akapit o planie
podania narkotyków Himmlerowi (PRO, WO 32/190603) został wykreślony. Napisany niemal
dwadzieścia lat po wydarzeniu raport zawiera wiele nieścisłości, zwłaszcza w odniesieniu
Prolog
9
Przesłuchanie przerwano koło północy. Himmlera zabrano do głównej
kwatery brytyjskiej 2 Armii w Lüneburgu. Przez cały czas spędzony w Obozie 31 były szef SS wydawał się gotów do współpracy, od czasu do czasu zachowywał się jowialnie i chętnie odpowiadał na pytania brytyjskich oficerów,
a przynajmniej takie wrażenie odniósł Selvester. Choć początkowo Himmler
sprawiał wrażenie chorego, w widoczny sposób odzyskał siły, kiedy podano
mu coś do zjedzenia i umył się.
Gdy tylko znalazł się w Lüneburgu, został poddany dalszemu ogólnemu
badaniu lekarskiemu. W jego trakcie opierał się przed otwarciem ust. Lekarz,
kapitan Wells, odkrył w nich niebieskawo zabarwiony obiekt. Gdy Wells spróbował go wyjąć, Himmler odwrócił gwałtownie głowę, by mu to uniemożliwić.
Rozgryzł kapsułkę i upadł. Chciano usunąć pozostałości trucizny z ust, ale
zrezygnowano po piętnastu minutach. Nie udało się przywrócić Himmlera
do życia. Dokładniejsze badanie ujawniło, że trucizną był cyjanek3.
Ciało Himmlera pogrzebano trzy dni po śmierci. Obecny był przy tym
jedynie brytyjski oficer i trzech sierżantów, którzy wykopali grób. Nie było
ceremonii religijnej, a miejsce pochówku pozostało nieoznaczone4.
Zachowanie Himmlera w ciągu ostatnich dni życia było pełne sprzeczności.
W przeciwieństwie do innych prominentnych nazistów nie odebrał sobie życia
w ostatnich dniach wojny, tylko zamaskował się, choć w tak amatorski sposób, że
on sam i towarzyszące mu osoby musiały zostać w pewnym momencie schwytane.
Kiedy wpadł w ręce aliantów, upewnił się, że wiedzą, kim jest, a jednak uniknął
później odpowiedzialności, popełniając samobójstwo. Fakt, że postępował w ten
sposób, głęboko rozczarował jego ludzi. Nie było to przecież zgodne z cnotami
oficera SS, o których nieustannie wygłaszał kazania, a wśród których było przyjmowanie odpowiedzialności za swoje czyny. Nawet gdyby była ona równoznaczna
z najbardziej surową karą. W wyniku tego zachowania Reichsführer SS miał
po śmierci złą reputację, nawet wśród swoich dawnych zwolenników. I dlatego
w powojennych latach nie narodziła się żadna legenda Himmlera.
W maju 1945 roku wchłonęła go po prostu powódź milionów uchodźców
i żołnierzy. Jego koniec jest równie zagadkowy, jak jego kariera w służbie narodowego socjalizmu. Na usta cisną się pytania, jak taka banalna osobowość
do chronologicznej kolejności zdarzeń, co jasno wynika z porównania z raportem napisanym
23 maja 1945 roku przez Smitha, głównego oficera przesłuchującego, oraz komunikatu
wydanego przez 2 Armię w odniesieniu do wydarzenia datowanego na 24 maja 1945 roku.
Wszystkie te dokumenty znajdują się w PRO, WO 208/4431.
3 PRO, WO 208/4431, War Diary, Second Army Defence Company, 23 May 1945.
4 Ibid. War Diary, 26 May 1945. O lokalizacji grobu zob. dalsza korespondencja w tej teczce.
10
hiMmler. buchalter Śmierci
mogła osiągnąć tak wyjątkową, z perspektywy historycznej, pozycję u sterów
władzy? Jak syn zamożnego katolickiego urzędnika z Bawarii mógł stać się
organizatorem masowego mordu obejmującego całą Europę?
Celem tej biografii jest przeniknięcie, na tyle na ile to możliwe, zagadki
osobowości tego człowieka oraz motywów stojących za popełnionymi przez
niego potwornymi czynami. Aby jednak mogło się to powieść, należy wykroczyć poza utarty schemat biografii politycznej i uwzględnić dosłownie całe
życie Himmlera, jego poszczególne stadia i różne sfery jego aktywności, w tym
również te pozapolityczne.
Takie wszechstronne podejście biograficzne pozwala zrekonstruować rozwój jego osobowości, poznać zasadnicze cechy charakteru i typowe wzorce
zachowań Himmlera w latach kształtowania się jego postaw, czyli na początku
kariery politycznej, co z kolei może rzucić światło na jego późniejsze życie.
Ta metoda pozwala wyjaśnić, co powodowało „młodym człowiekiem z dobrej
rodziny”, gdy w połowie lat dwudziestych XX wieku wstępował do radykalnej
partii prawicowej, Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników
(NSDAP). Co pozwoliło komuś dość słabemu fizycznie i nijakiemu z wyglądu
przekształcić „eskadrę ochronną” partii (Schutzstaffel) w wojsko i co kierowało
nim, gdy przyjmował rasową doskonałość jako kryterium doboru członków
SS? Dokładne poznanie jego osobowości pozwala również wyciągnąć wnioski
co do motywów postępowania Himmlera w późniejszych latach. Uświadamia,
dlaczego uporczywie trwał na swoim stanowisku pomimo porażek i frustracji
i że konsekwentnie budował strukturę władzy na terenach znajdujących się
pod panowaniem niemieckim. Nierozerwalnie związane z jego biografią jest
usprawiedliwienie przez niego samego bezprecedensowych zbrodni, które
organizował. Himmler wiąże je z pojęciem „przyzwoitości”, jednak po dokładniejszej analizie okazuje się ono niczym więcej, jak określeniem drobnomieszczańskich podwójnych standardów.
Biografia Himmlera może jednak pokazać znacznie więcej. Jeśli bowiem
stworzymy obraz spójny biograficznie z analizami chronologicznymi i synoptycznymi różnych działań, za które Himmler odpowiedzialny był jako Reichsführer
SS, szef policji, Komisarz Rzeszy do spraw Umacniania Niemczyzny, minister
spraw wewnętrznych i Dowódca Armii Rezerwowej, będziemy w stanie dostrzec,
że owe obszary aktywności politycznej były ze sobą znacznie ściślej powiązane,
niż się powszechnie przypuszcza. W dodatku wychodzą na jaw zaskakujące
zbieżności czasowe, których nie dostrzeżono we wcześniejszych badaniach.
Dotychczasowe badania nad historią struktur SS i partii nazistowskiej
koncentrowały się przede wszystkim na rekonstrukcji masowych zbrodni
Prolog
11
popełnianych przez SS (głównym obiektem zainteresowania był oczywiście
Holokaust), jak również na różnych sferach jej działania. Tak więc represje,
eksterminację rasową, Waffen-SS, wysiedlenia i politykę etniczną czy szpiegostwo uważano w zasadzie za ciąg odrębnych filarów, na których wspierało
się imperium SS. Jeśli jednak poszukuje się wyjaśnienia tego, co spajało ten
wyjątkowo heterogeniczny aparat, i jak wraz z biegiem czasu podejmował się on
coraz większej liczby zadań, rozszerzał obszary swojej aktywności, a przy kilku
okazjach przekształcał się, należy skierować uwagę na historię życia człowieka
stojącego na jego czele. Himmler miał bowiem kilkakrotnie przedefiniować
rolę SS w wyraźnie odrębnych fazach jego istnienia.
Z małej jednostki ochrony, którą przejął w 1929 roku, stworzył w bardzo
krótkim czasie organizację paramilitarną z elitarnymi pretensjami, podległą
najwyższemu przywództwu partyjnemu. W latach 1933–1934 stosunkowo
szybko wspiął się po szczeblach kariery na stanowisko Reichsführera SS. Opracował rozbudowaną koncepcję zarządzania całością sił policyjnych, które po
mianowaniu go przez Hitlera szefem policji niemieckiej zamierzał połączyć
z SS. Chciał tym samym stworzyć korpus ochrony państwa (Staatsschutzkorps),
mający zapewnić w Niemczech pełne bezpieczeństwo wewnętrzne.
Kiedy pod koniec lat trzydziestych Trzecia Rzesza zaczęła się gwałtownie
rozwijać, Himmler postawił sobie nowe cele; podczas przesiedleń i selekcji
rasowej na terenach wskazanych do „zniemczenia” rozbudował Waffen-SS
i odegrał istotną rolę w polityce prześladowań na terytoriach okupowanych.
Od 1941 roku zainicjował opartą na kryteriach rasowych politykę systematycznych masowych mordów. Jego zdaniem był to pierwszy krok w kierunku
stworzenia jakościowo nowej struktury władzy opartej na kryteriach rasowych
– Wielkiej Rzeszy Niemieckiej.
Jednak pod koniec 1942 roku reżim przeszedł do defensywy i Himmler raz
jeszcze zmienił kierunek swoich działań. Teraz skoncentrował się wyłącznie
na zapewnieniu „bezpieczeństwa” na obszarze znajdującym się wciąż pod panowaniem niemieckim i do końca wojny łączono z jego osobą wszystkie metody
stosowania przemocy wewnątrz państwa nazistowskiego.
To spostrzeżenie sugeruje, że rzeczywista siła Himmlera opierała się na dokonywanych co dwa lub trzy lata generalnych rewizjach działań w obszarze
sprawowanej przez niego władzy. Na podstawie tych zmiennych planów poszczególnym częściom heterogenicznego konglomeratu władzy przydzielano powiązane ze sobą zadania, zgodne z ogólną polityką reżimu i możliwe
do uzasadnienia w kategoriach zarówno polityki, jak i ideologii. W ten sposób
Himmler odpowiadał na rosnącą radykalizację polityczną reżimu nazistowskiego, a jednocześnie nadawał temu procesowi zasadniczy impet.
12
hiMmler. buchalter Śmierci
Nieustanne tworzenie nowych i kompleksowych zadań dla SS było najbardziej efektywnym sposobem łączenia ideologii i władzy politycznej. Tę zdolność
posiadł Himmler, a to z kolei pokazuje wyraźnie, że podejście biograficzne
jest jedynym adekwatnym sposobem uchwycenia sensu działania i wyjaśnienia
historii SS we wszystkich jej aspektach. Bez wiedzy o człowieku stojącym na jej
czele ta niejednorodna, nieustannie rozrastająca się i radykalizująca organizacja
nie mogłaby zostać dogłębnie i całościowo zbadana.
Należy do tego dodać, że osobiste predylekcje Himmlera, jego awersje i różne
dziwactwa odcisnęły głębokie piętno na organizacji i kierowaniu SS, a w istocie
odegrały istotną rolę w kształtowaniu jej struktury. Chodzi na przykład o charakterystyczne dla Himmlera wyobrażenie o zarządzaniu personelem, na które
składała się między innymi inwigilacja życia prywatnego, pod wieloma względami przypominająca zachowanie surowego i opiekuńczego ojca. Potwierdza
to również podejmowanie przez tego katolickiego dysydenta prób stworzenia
kultu w obrębie SS, co w zupełności zgadzało się z jego germanofilskimi skłonnościami. Korpus ochrony państwa, w który Himmler pragnął przekształcić
SS, oferował mu pod wieloma względami pewną formę samoobrony, rodzaj
tarczy, za którą mógł realizować osobiste pragnienia i ukrywać swoje słabości.
Ściśle mówiąc, Himmler jako Reichsführer SS nie był kimś, kto sprawował
funkcję polityczną lub zajmował urząd w ramach stabilnej grupy dzierżącej
władzę. Raczej z upływem czasu z różnych zadań przydzielanych mu przez
Führera stworzył dla siebie wyjątkową pozycję, całkowicie przystosowaną
do niego jako jednostki. Dowodzenie SS, zapewnienie mu wewnętrznej spójności i dalszego istnienia stanowiło cel jego życia.
Im bardziej Himmler stosował swoje dewizy życiowe w kierowaniu SS i im
bardziej zrastał się ze swoim urzędem, tym bardziej znikał jako prywatna osoba
za funkcją Reichsführera SS. O ile różne źródła (w szczególności dzienniki
i listy) dostarczają nam wielu informacji o prywatnym życiu Himmlera aż
do początku lat trzydziestych, o tyle takie osobiste dokumenty stają się rzadsze,
w miarę jak zwiększa się zakres jego władzy i przybywa mu obowiązków. Później
Himmler nie miał już prawie życia prywatnego. Choć mamy do dyspozycji
wiele oficjalnych dokumentów, z których wyraźnie wyłania się osobowość
Himmlera – jego charakterystyczny styl, resentymenty, predylekcje i przesądy
– czysto biograficzna metoda działa najpóźniej do połowy lat trzydziestych.
Byłoby również zbytnią pewnością siebie – jak również zupełnym błędem
z punktu widzenia historiografii – podejmować próby wyjaśnienia działań
Heinricha Himmlera jako Reichsführera SS przede wszystkim w oparciu o jego
życie. Historii narodowego socjalizmu nie można zredukować do przecięcia
się karier pewnej liczby nazistowskich liderów.
Prolog
13
Zamiast tego mamy tu do czynienia z efektywnym połączeniem biografii
i historii strukturalnej; jeśli w trakcie opisywania życia naszego protagonisty
większe znaczenie przypisuje się historii strukturalnej, to ta metodologiczna
i narracyjna zmiana punktu ciężkości jest logiczną konsekwencją opisanego
tutaj procesu, w którym jednostka i urząd stają się od siebie nieodróżnialne.
Niemniej element biograficzny pozostaje istotny w opisie każdej fazy życia
Himmlera. W narodowym socjalizmie sprawowanie władzy politycznej było
bowiem wprost nierozerwalnie związane z biografiami czołowych funkcjonariuszy nazistowskich. W przypadku Heinricha Himmlera jest to prawdą
w stopniu wyjątkowym.
Część I
Najwcześniejsze lata
1.
I
Dzieciństwo i młodość
W
roku 1980, na kilka tygodni przed śmiercią, niemiecki pisarz Alfred Andersch ukończył autobiograficzną opowieść o „historii szkolnej”. Opisuje
w niej lekcję greki w Gimnazjum Wittelsbachów w Monachium, która odbyła
się pięćdziesiąt lat przed opublikowaniem opowiadania. Jej wzorem jest lekcja,
w której Andersch brał udział w tej szkole w 1928 roku.
Opowieść rozpoczyna się w momencie, gdy z niespodziewaną wizytą w klasie
pojawia się Rex, wzbudzający powszechny strach surowy dyrektor szkoły. Najpierw
ma miejsce sprzeczka między Rexem a bardzo pewnym siebie uczniem pochodzącym
z arystokratycznej rodziny. Różnica zdań szybko zamienia się w otwartą kłótnię
i kończy wydaleniem ze szkoły nieposłusznego ucznia, który nie podporządkował
się władzy dyrektora. Ale to jest tylko preludium: teraz Rex wywołuje do tablicy
Franza Kiena, bohatera tej historii, alter ego Anderscha. Nie tylko z niekłamaną
przyjemnością udowadnia chłopcu żałośnie słabą znajomość greki, ale też, wykorzystując wszystkie zawodowe sztuczki, takie jak sarkazm, złośliwość i małoduszność,
niszczy Kiena-Anderscha. On również musi opuścić szkołę.
„Rex”, co zostaje w powieści ujawnione, w rzeczywistości nazywał się Himmler, a opowiadanie zostało zatytułowane przez Anderscha Ojciec mordercy.
Owa „szkolna historia” jest wiarygodną próbą zrozumienia fenomenu przyszłego Himmlera. Autor sugeruje, że kariera masowego mordercy jest rezultatem
konfliktu między ojcem a synem. W jego wyniku Heinrich Himmler, buntując się
przeciwko swojemu nadmiernie surowemu ojcu i zmieniając się w jego „śmiertelnego wroga”, stał się skrajnie prawicowym rewolucjonistą. Andersch pyta: „Czy
w myśl «naturalnej konieczności», tj. według zrozumiałych psychologicznych reguł,
zgodnie z prawami walki pomiędzy następującymi po sobie pokoleniami i jako
paradoksalna konsekwencja tradycji rodzinnej, z takiego ojca musiał się wywieść
taki syn?”1. Pisarz przyznaje, że nie ma jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie.
1 Alfred Andersch, Ojciec mordercy, przeł. Ryszard Wojnakowski, Wydawnictwo Literackie,
Kraków 1990, s. 89 (przyp. tłum.).
18
Najwcześniejsze lata
Po zapowiedzi publikacji opowiadania Anderscha w „Süddeutsche Zeitung”
w gazecie ukazało się wiele listów od czytelników, którzy znali Gebharda Himmlera osobiście. Wyłania się z nich jego niejednoznaczny obraz: opisywano go
jako „osobę, którą płaszczy się przed zwierzchnikami i prześladuje podwładnych”, ale też jako „inteligentną i energiczną osobę, która budziła szacunek”2.
Otto Gritschneder, znany monachijski prawnik, który w licznych publikacjach
krytykował bawarski system sądowniczy za czasów narodowego socjalizmu, wspominał swojego dawnego nauczyciela Gebharda Himmlera jako „Rexa sprawiedliwego (a sprawiedliwość jest, oczywiście, bardzo ważna dla uczniów), uczciwie
starającego się wpoić w nasze młode umysły kulturę i historię rodzimego kraju
i kontynentu”. Co więcej, Gritschneder chodził do tej samej klasy co Andersch.
Według niego Andersch był po prostu złym uczniem i decyzja o zakończeniu
jego kariery w Gimnazjum Wittelsbachów była zupełnie rozsądna3.
Rodzina Himmlerów i ich syn Heinrich
J
ako syn protestanckiego urzędnika cywilnego niższej rangi, Gebhard Himmler, ojciec Heinricha Himmlera, był klasycznym przypadkiem człowieka
wspinającego się po drabinie społecznej. Jego ojciec, urodzony w 1809 roku
Johann Himmler, który pochodził z rodziny chłopów i rzemieślników z Ansbach, a sam uczył się na tkacza, w trakcie swojej zmiennej kariery w bawarskim
wojsku i policji dosłużył się rangi brygadiera (odpowiednik sierżanta w policji). Po odejściu na emeryturę w 1862 roku był zatrudniony aż do śmierci
w 1872 roku w administracji okręgu Lindau. Kilka miesięcy po przeniesieniu
się do Lindau mający pięćdziesiąt trzy lata Johann Himmler poślubił młodszą
od siebie o dwadzieścia cztery lata Agathe Rosinę Kiene, katoliczkę i córkę
zegarmistrza z austriackiej Bregencji4.
W 1865 roku parze urodził się syn Gebhard. Kiedy miał siedem lat, zmarł
jego ojciec. Matka wychowała go w wierze katolickiej i to prawdopodobnie właśnie jej zawdzięczał energię i zaangażowanie, które pomogły mu z sukcesem
awansować z klasy drobnomieszczańskiej do średniej. W 1884 roku rozpoczął
studia na Uniwersytecie Monachijskim, specjalizując się w literaturze niemieckiej
2 Listy w „Süddeutsche Zeitung” z 9–10 sierpnia 1980.
Ibid.
4 BAK, NL 1126/26, drzewo genealogiczne rodziny Kiene stworzone przez Gebharda
Himmlera, wrzesień 1921. Agathe Kiene żyła w latach 1833–1916. O historii rodzinnej
Himmlerów zob. Bradley F. Smith, Heinrich Himmler 1900–1926. Sein Weg in den deutschen
Faschismus, München 1979, s. 23 i n.
3 Dzieciństwo i młodość
19
i językach klasycznych. Ukończył je w 1888 roku5. Następnie spędził pewien czas
w Sankt Petersburgu, gdzie w tym czasie istniała dość duża kolonia niemiecka.
Był tam zatrudniony jako prywatny nauczyciel w domu konsula honorowego
Freiherra von Lamezan6. Przyjaźń łącząca Lamezana z księciem Luitpoldem,
regentem Bawarii, pozwoliła mu nawiązać kontakty na bawarskim dworze. Po
powrocie do Bawarii Gebhard Himmler próbował znaleźć pracę nauczyciela.
Od 1890 roku nauczał tymczasowo w gimnazjum monachijskim, ale od 1894
roku cieszył się rzadkim przywilejem sprawowania funkcji nauczyciela Heinricha, syna księcia Arnulfa Wittelsbacha, brata księcia regenta i późniejszego
króla Ludwika III Bawarskiego7. Po wypełnieniu z powodzeniem tego zadania
Gebhardowi Himmlerowi przyznano w 1897 roku stałe stanowisko nauczyciela
w istniejącym od dawna Gimnazjum Wilhelmińskim w Monachium8.
Nowe stanowisko pozwoliło mu w końcu założyć rodzinę. W 1897 roku
poślubił Annę Marię Heyder, córkę monachijskiego kupca. W chwili ślubu
była o rok młodsza od męża; ona również wcześnie straciła ojca. Anna miała
sześć lat, gdy umarł jej sześćdziesięciojednoletni tata9. Uważa się, że wniosła
ona do małżeństwa dość pokaźny majątek10.
5 W Amtliches Verzeichnis des Personals der Lehrer, Beamten und Studierenden an der KöniglichBayerischen Ludwigs-Maximilians-Universität zu München jest zarejestrowany jako student
od semestru zimowego 1884–1885 do letniego semestru 1890; odnotowano również, że
przerwał studia od semestru zimowego 1889–1890 do semestru letniego 1890.
6 Wnuczka brata Himmlera, Katrin Himmler, odkryła informację o pobycie w Rosji dzięki
przekazywanej ustnie historii rodzinnej; zob. Katrin Himmler, Die Brüder Himmler. Eine
deutsche Familiengeschichte, Frankfurt a. M. 2005, s. 35.
7 Zostałem poinformowany, że nie ma zapisów dotyczących Himmlera w roli nauczyciela
księcia Heinricha w Prywatnym Archiwum Dynastii Wittelsbachów (BHStA, Abteilung III).
8 Według „Blätter für das Gymnasial-Schulwesen” 33 (maj/czerwiec 1897), s. 528. Festschrift
zur Vierhundert-Jahr-Feier des Wilhelms-Gymnasiums, 1559–1959, München 1959, s. 57
podaje, że Himmler był zatrudniony jako nauczyciel gimnazjalny w latach 1894–1902.
Według Himmler, Brüder Himmler, s. 37, był zatrudniony w Ludwigsgymnasium od 1890,
a od 1893 jako tutor prywatny.
9 BAK, NL 1126/26. Drzewo genealogiczne rodziny Heyderów stworzone przez Gerharda
Himmlera w 1931 roku. Anna Maria Heyder urodziła się 19 stycznia 1866 roku. Jej ojciec
Franz Alois Heyder, urodzony 2 lipca 1810 roku w Abensberg (Dolna Bawaria), zmarł
17 kwietnia 1872 roku. Jego przodkowie, których można prześledzić aż do XVI wieku,
byli leśniczymi. W 1839 roku Alois Heyder ożenił się z wdową, która była osiemnaście lat
od niego starsza, w 1862 roku ożenił się z Anną Hofritter, babcią Heinricha Himmlera,
która była od niego czternaście lat młodsza. Zob. Smith, Himmler, s. 29.
10 Himmler, Brüder Himmler, s. 38, wspomina o 300 tysiącach goldmarek, które w tamtych
czasach stanowiły znaczny majątek. Jednak styl życia Himmlerów nie sugeruje, by posiadali
jakiś znaczny dochód z tego majątku, będącego dodatkiem do dochodu Gebharda jako
urzędnika państwowego.
20
Najwcześniejsze lata
Heinrich, który urodził się 7 października 1900 roku, był drugim dzieckiem
z tego związku, po Gebhardzie, który urodził się lipcu 1898 roku. Dla rodziny
Himmlerów było wielkim zaszczytem, że mający wówczas szesnaście lat książę
Henryk zgodził się na prośbę Gebharda Himmlera być ojcem chrzestnym
Heinricha. Choć ten arystokrata był dziewiąty w kolejce do korony Wittelsbachów, a tym samym było mało prawdopodobne, że ją odziedziczy, fakt, że
został ojcem chrzestnym dziecka, wzmocnił związki Himmlerów z dworem,
co było niezmiernie ważne dla przyszłości tej ambitnej rodziny11. Heinrich
otrzymał oczywiście imię po swoim wpływowym ojcu chrzestnym – na jego
drugie imię wybrano Luitpold, po księciu regencie. Drugie imię najstarszego
syna, Gebharda, to Ludwik, po królu Bawarii, który zmarł w 1886 roku. W 1905
roku urodził się najmłodszy brat Heinricha, Ernst.
Jest pewne, że Himmlerowie wiedli uporządkowane życie, wypełnione
ciężką pracą i religijnością, co na przełomie wieków było typowe w Monachium dla dobrze sytuowanych rodzin urzędników państwowych. Podczas
gdy matka poświęciła się prowadzeniu domu i zajmowała się dziećmi, ojciec
nie tylko zaabsorbowany był swoją karierą nauczyciela w gimnazjum, ale też
próbował sprawić, by jego synowie jak najwięcej skorzystali z jego pedagogicznych umiejętności12.
Podstawowe znaczenie w tej edukacji miało przekazanie solidnego kanonu
kulturalnego, obejmującego w szczególności literaturę klasyczną oraz solidną
znajomość greki i łaciny. Silny nacisk, jaki ojciec położył na przyswojenie sobie
przez synów zachowań społecznych i dobrych manier, może zdradzać brak
pewności siebie kogoś, kto pochodził z klasy niższej. Nie trzeba dodawać, że
ważną część wychowania dzieci stanowiły wiara i aktywne uczestnictwo w życiu
kościelnym. Jednak nie najważniejszą, gdyż ojciec Heinricha był zmuszony zwrócić uwagę żonie Annie, że jego zdaniem zaczęła przywiązywać zbyt
wielką wagę do umocnienia swojej wiary katolickiej i posuwała się za daleko
w kwestiach religijnych13.
11 BAK, NL 1126/1, Gebhard Himmler do księcia Heinricha, 21 czerwca 1900 roku (list
z podziękowaniem za zgodę bycia ojcem chrzestnym), 8 października 1900 roku (ogłoszenie
narodzin) i 19 października 1900 roku (w sprawie chrztu); zob. Smith, Himmler, s. 38 i n.
12 Smith, Himmler, s. 30 i n.
13 Jak w liście pożegnalnym, który napisał do żony przed wyruszeniem w podróż do Grecji
w 1912 roku (Himmler, Brüder Himmler, s. 48). Z dziennika Himmlera wynika jasno, że
rodzina regularnie uczęszczała na mszę. Poza dziennikami wakacyjnymi Himmlera z lat
1910 i 1911 (Lenggries), 1912 (Lindau) i 1913 (Brixlegg) w Nachlass Himmler, BAK, NL
1126/6 zachowane dzienniki Himmlera znajdują się w Stanford University, również jako
mikrofilm w Nachlass Himmler (BAK, NL 1126). Poniżej w przypisach będą cytowane
jako TB.