korupcja jako problem patologii społecznej w odniesieniu do

ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS
No 3079
SOCJOLOGIA XLIV
WROCŁAW 2008
DARIUSZ TROJSZCZAK
Uniwersytet Wrocławski
KORUPCJA
JAKO PROBLEM PATOLOGII SPOŁECZNEJ
W ODNIESIENIU DO FUNKCJONARIUSZY
STRAŻY GRANICZNEJ
Korupcja jest obecna w życiu każdego społeczeństwa jako jedna z najstarszych umiejętności1. Jest zjawiskiem występującym niezależnie od sytemu politycznego, gospodarczego czy też społecznego.
Szczególnego znaczenia zarówno w aspekcie prawnym, instytucjonalnym,
jak i w odbiorze społecznym nabiera jednak w czasach kryzysów gospodarczych
i przemian2.
Mimo że w procesie transformacji systemu gospodarczego i politycznego Polska osiągnęła niewątpliwe sukcesy, nie oznacza to jeszcze, iż zbudowano sprawne państwo. Władza administracyjna powszechnie oceniana jest jako niesprawna,
nastawiona na realizację interesów partykularnych kosztem interesu publicznego.
W gestiach urzędników administracji państwowej i samorządowej spoczywają
decyzje o wielkim wymiarze materialnym i żywotnym znaczeniu dla prywatnych
przedsiębiorców i ogółu obywateli, co sprzyja zachowaniom korupcyjnym.
Mało efektywne działania organów ochrony prawnej i wymiaru sprawiedliwości są przyczyną wzrostu przestępczości w różnych dziedzinach oraz bezkarności różnego rodzaju zachowań przestępczych, w tym korupcyjnych3.
Termin „korupcja”, ze względu na jego szerokie rozumowanie i używanie,
trudno poddać definiowaniu, szczególnie w sposób przydatny w socjologicznych
badaniach empirycznych. W słownikowej definicji tego pojęcia zwraca się przede
wszystkim uwagę na demoralizujący, a więc niezgodny z przyjętym w społeczeń1
2
K. Tarchalski, Korupcja i przywilej, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 2000, s. 8.
A. Kubiak, Korupcja w doświadczeniu codziennym, raport z badań, ISP, Warszawa 2001,
s. 1–4.
3
druk_soc_XLIV.indd 381
Ibidem.
2008-11-03 14:13:48
382
DARIUSZ TROJSZCZAK
stwie systemem wartości charakter korupcji – korupcja oznacza rozkład, zepsucie
moralne, wykorzystywanie machinacji łapówkarskich4. Słownik języka polskiego
za korupcję uznaje „przyjmowanie lub żądanie przez pracownika instytucji państwowej lub społecznej korzyści majątkowej lub osobistej w zamian za wykonanie czynności urzędowej lub za naruszenie prawa”5. W tej definicji akcent pada
na instytucjonalno-prawne aspekty korupcji.
Definiując korupcję, spotykamy się również z teorią wymiany, gdzie ściśle
określone są związki między „dawcą” a „biorcą”. „Osoby, które dają wiele innym
– pisze Homans – starają się również wiele od nich otrzymywać, a ci, którzy
otrzymują wiele od innych, są zmuszeni wiele im dawać [...]. To, co daje osoba
zaangażowana w proces wymiany, może być dla niej kosztem; to, co otrzymuje
– nagrodą”6.
Korupcja jest również patologią społeczną, rozumianą jako przejaw niepożądanych zachowań ludzkich wobec powszechnie uznawanych wzorów, norm
i wartości7. Jako swoistą odmianą przestępczości, swoimi skutkami dotyka coraz
to szerszych kręgów społecznych8.
Różnorodne formy zachowań patologicznych i ich klasyfikację przedstawia
R. Merton. W jego rozważaniach patologia społeczna definiowana jest na podstawie koncepcji anomii, a więc takiej sytuacji, w której osoby w niej tkwiące traktują otaczający je system społeczny z osłabionym respektem wobec podstawowych
norm społecznych, gdyż uważają, iż normy te straciły swoją obligatoryjność.
Anomia nie oznacza braku norm czy nawet braku rozumienia ich jasności, lecz
sytuację, w której podmioty działające, znając normy mające je jakoby obowiązywać, są w stosunku do nich ambiwalentne9.
W literaturze prawniczej „korupcja” nie jest używanym pojęciem, nie występuje w żadnych aktach prawnych i nie ma jej prawnej definicji. Przez prawników
określana jest terminem przekupstwa zamiennie zwanego „łapownictwem czynnym”10.
Transparency International czy Bank Światowy, badając problematykę korupcji w różnych krajach, koncentrują się na sektorze publicznym i definiują korupcję
jako nadużywanie urzędu publicznego dla osiągnięcia prywatnych korzyści11.
4 T. Piotrowski, Z. Saloni, Słownik angielsko-polski i polsko-angielski, Wilga, Warszawa
2000, s. 109.
5 Słownik współczesnego języka polskiego, B. Dunaj (red.), SMS, Kraków, s. 282.
6 A. Kubiak, op. cit., s. 1–4.
7 R. Dyoniziak, K. Iwanicka, A. Karwińska, Z. Pucek, Społeczeństwo w procesie zmian, Universitas, Kraków 1994, s. 3–6.
8 K. Sławik, Patologie w III Rzeczypospolitej, Katowice 1994, s. 15–16.
9 R. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, PWN, Warszawa 1969, s. 224.
10 A. Marek, Komentarz do kodeksu karnego. Część ogólna, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1999, s. 31.
11 Dane Banku Światowego i Transparency International
druk_soc_XLIV.indd 382
2008-11-03 14:13:48
Korupcja a funkcjonariusze Straży Granicznej
383
W preambule prawnokarnej konwencji o korupcji, podpisanej również z Polską w Strasburgu 27 lutego 1999 r., korupcja zagraża praworządności, demokracji, prawom człowieka, narusza zasady uczciwości i sprawiedliwości społecznej,
spowalnia rozwój gospodarczy, zagraża stabilności instytucji demokratycznych
i moralnym podstawom społeczeństwa. By skutecznie się jej przeciwstawić, państwa Unii Europejskiej wraz z państwami członkowskimi, w Traktacie Amsterdamskim z 2 listopada 1997 r., zobowiązały się do wzajemnej współpracy w zakresie zwalczania korupcji, traktując ją jako problem o skali międzynarodowej.
Nadmienić należy, że Polska występuje tutaj jako państwo, w którym problem
korupcji nosi znamiona patologii społecznej, czego dowodem są z roku na rok
pogarszające się statystyki.
Dla Straży Granicznej konieczne jest przestrzeganie standardów prawnych
i etycznych, w tym przeciwdziałanie korupcji, mając na uwadze bezpieczny rozwój państwa. Istniejące różnice w zaopatrzeniu rynku w towary, w poziomie cen,
w dostępności do określonych towarów, a także w możliwości zdobycia pracy
i wynikającej stąd zamożności ludności przyczyniły się do znaczącego wzrostu
przestępczości granicznej indywidualnej oraz zorganizowanej. Coraz częściej
zorganizowane grupy przestępcze dokonywały przez granice nielegalnego przerzutu ludzi i towarów, a w chwili obecnej proceder ten przyjął charakter masowy,
dotychczas niespotykany w takiej skali. W celu zabezpieczenia sobie przemytu
towaru i osób grupy przestępcze usiłują dotrzeć do funkcjonariuszy Straży Granicznej, bez których pomocy często byłby niemożliwy ten proceder.
Istnieje zapotrzebowanie ze strony zorganizowanej przestępczości na informacje dotyczące:
– systemu ochrony granicy państwowej,
– danych o organizacji służby na granicy,
– sposobu dokonywania kontroli osób, samochodów oraz przewożonych towarów,
– informacji o charakterze poufnym lub tajnym mającym znaczenie w organizowanym procederze.
Następstwem wzrastającego poziomu aktywności grup przestępczych są rejestrowane i ujawniane coraz częściej fakty: skorumpowania funkcjonariuszy Straży
Granicznej, ujawniania tajemnicy służbowej i państwowej, przenikania do służby
w Straży Granicznej osób powiązanych ze środowiskiem przestępczym.
Polska pod względem ekonomicznym, społecznym, politycznym i geograficznym stanowi dogodne podłoże dla działalności przestępczej, przybierającej
charakter międzynarodowy. W swoim działaniu stosuje ona przede wszystkim
formę przekupstwa funkcjonariuszy, dla których pokusą trudną do odrzucenia
jest jednorazowe wręczenie kwoty, nierzadko przekraczającej zarobki roczne.
Oczywiście kwota ta jest zależna od interesu grupy przestępczej i dalszej ewentualnej współpracy z korumpowanym funkcjonariuszem. Innym rodzajem pozyska-
druk_soc_XLIV.indd 383
2008-11-03 14:13:48
384
DARIUSZ TROJSZCZAK
nia funkcjonariusza do współpracy z grupą przestępcza są groźby i zastraszania,
a także terror oraz szantaż wobec jego rodziny12.
W Hamburgu w 2001 r., przy udziale funkcjonariuszy Federalnego Urzędu
Kryminalnego w Wiesbaden oraz funkcjonariuszy Biura Spraw Wewnętrznych
Komendy Głównej Straży Granicznej, odbyło się seminarium poświęcone korupcji, w którym uczestniczyłem.
Głównym celem było określenie skali zjawiska oraz wypracowanie wspólnych, skutecznych metod do jego zwalczania.
Z doświadczeń funkcjonariuszy Federalnego Urzędu Kryminalnego w Wiesbaden wynika, że definicje korupcji w niczym nie pomagają w zwalczaniu tego
zjawiska. Dlatego jako podstawę przyjęli wypracowaną przez siebie definicję roboczą (funkcjonalną), która ma charakter uniwersalny i w pierwszej kolejności
przy kwalifikowaniu określonego zjawiska jako korupcji nakazuje ustalić, czy
nie nastąpiło:
– nadużycie funkcji urzędniczej, za namową lub z własnej inicjatywy,
– uzyskanie lub dążenie do uzyskania korzyści dla siebie i osób trzecich,
– bezpośrednie lub pośrednie wystąpienie szkody lub innych strat,
– utrzymanie w tajemnicy lub zatajenie nielegalnych działań.
W praktyce o stwierdzeniu zaistnienia zjawiska korupcji w świetle tej definicji można mówić wówczas, gdy wszystkie wymienione zarzuty potwierdzą się.
Z doświadczenia funkcjonariuszy zajmujących się zwalczaniem korupcji wynika,
że w działalności związanej z jej rozpoznawaniem mamy do czynienia z tzw. korupcją sytuacyjną, charakteryzującą się brakiem celowego planowania działania
– działanie wynika ze spontanicznego postanowienia woli, oraz korupcją strukturalną, w której działanie korupcyjne jest już wcześniej zaplanowane.
Korupcja strukturalna dotyczy również przekazywania zaliczek na poczet
przyszłych procederów, jednak nie jest ona niczym innym, jak tylko uzależnianiem funkcjonariusza od grupy przestępczej, stanowiąc istotny element nacisku
i podporządkowania.
Należy zatem postawić pytania: jakie są powody korupcji? oraz jakie są motywy dających się korumpować funkcjonariuszy?
Mając na uwadze, że rozpatrywany problem dotyczy korumpowania urzędników publicznych, którymi są funkcjonariusze Straży Granicznej, należy wymienić dwa powody korupcji. Pierwszy to słabe punkty systemu wynikają z:
– niedostatecznej kontroli,
– usamodzielnienia pojedynczych funkcjonariuszy albo resortów,
– zbyt dużej przestrzeni podejmowania decyzji,
– braku przejrzystości,
– niewystarczającego szkolenia i wykształcenia,
12
druk_soc_XLIV.indd 384
Materiały z konferencji „Integracja RP z Unią Europejską”, CSSG, Kętrzyn 2000 r.
2008-11-03 14:13:48
Korupcja a funkcjonariusze Straży Granicznej
385
– braku wzoru do naśladowania,
– małego uposażenia,
– trudno zrozumiałych przepisów prawa.
Drugi powód korupcji dotyczy słabych punktów personelu wynikających z:
– osobistych problemów (nałóg, długi itd.),
– frustracji, niezadowolenia z przełożonych,
– braku uznania, pomijania w awansach,
– braku identyfikacji w urzędzie,
– służbowego przeciążenia,
– potrzeby znaczenia, prestiżowych myśli.
Odpowiadając na pytanie dotyczące motywów działania osoby dającej się
skorumpować, starałem się uwzględnić tylko te, z którymi najczęściej się spotykamy. Podzieliłem je na trzy grupy poparte przykładami w różnych sytuacjach:
1. Dążenie do uzyskania osobistych korzyści:
– osobiste wzbogacenie się,
– myślenie w kategoriach kompensacji,
– przeciwdziałanie trudnej sytuacji,
– korzyści dla osób trzecich.
2. Dowartościowanie własnej osoby lub pozycji:
– fałszywe pojmowanie lojalności,
– myślenie w kategoriach przywilejów,
– uzyskanie korzyści w karierze,
– naśladowanie niewłaściwych przypadków.
3. Inne motywy:
– nadmierna duma z przynależności do pewnej grupy społecznej,
– nacisk wynikający z możliwości szantażowania,
– sfrustrowanie, niezadowolenie, zemsta13.
Wykrywanie, rozpracowywanie i skuteczna walka z korupcją jest utrudniona
ze względu na duże możliwości finansowe grup przestępczych, dysponujących
sprzętem elektronicznym najnowszej generacji, ich brutalne i bezwzględne działanie wynikające z poczucia bezkarności na skutek obowiązującego w Polsce zbyt
łagodnego prawa oraz z poważnych trudności w funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości.
Należy zatem zapytać – czy istnieje skuteczna metoda zwalczania korupcji?
Na to pytanie trudno jest jednoznacznie odpowiedzieć, twierdzę jednak, że aby
podjąć walkę z korupcją i aby ta walka przyniosła wymierne rezultaty, konieczne
jest zaangażowanie się w nią najwyższych władz w państwie poprzez:
– monitoring służb publicznych przez niezależne organizacje i media,
13
Materiały z konferencji „Represyjne i prewencyjne działania w przypadkach wystąpienia
korupcji”, Hamburg 2001 r.
druk_soc_XLIV.indd 385
2008-11-03 14:13:48
386
DARIUSZ TROJSZCZAK
– wprowadzenie jawności procesów decyzyjnych podejmowanych przez
urzędników aparatu państwowego,
– umocnienie roli prawa.
Stopniowo doprowadzi to do powstania wysokiej jakości służb publicznych,
w których będą obowiązywały europejskie standardy etyczne. Ograniczenie korupcji przywróci obywatelom wiarę w skuteczność funkcjonowania instytucji publicznych, w tym Straży Granicznej, której wszyscy funkcjonariusze obowiązki
wobec społeczeństwa będą wykonywać efektywnie, a jednocześnie uczciwie.
BIBLIOGRAFIA
Dunaj B., Słownik współczesnego języka polskiego, SMS, Kraków.
Dyoniziak R., Iwanicka K., Karwińska A., Pucek Z., Społeczeństwo w procesie zmian, Universitas,
Kraków 1994.
Hommans G.C., Zachowania społeczne jako wymiana dóbr, PWN, Warszawa 1975.
Kosewski M., Ludzie w sytuacjach pokusy i upokorzenia, Wiedza Powszechna, Warszawa 1985.
Marek A., Komentarz do kodeksu karnego. Część ogólna, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa
1999.
Merton R., Teoria socjologiczna i struktura społeczna, PWN, Warszawa 1969.
Piotrowski T., Saloni Z., Słownik angielsko-polski i polsko-angielski, Wilga, Warszawa 2000.
Sławik K., Patologie w III Rzeczypospolitej, Katowice 1994.
Tarchalski K., Korupcja i przywilej, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 2000.
druk_soc_XLIV.indd 386
2008-11-03 14:13:49