Małgorzata Dudziak-Kowalska Barbara Janczak Akademia Górniczo

Małgorzata Dudziak-Kowalska
Barbara Janczak
Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie
Biblioteka Główna
[email protected]
[email protected]
UŻYTECZNOŚĆ JĘZYKA HASEŁ PRZEDMIOTOWYCH KABA W BIBLIOTECE
GŁÓWNEJ AKADEMII GÓRNICZO-HUTNICZEJ (w świetle badań ankietowych)
Wprowadzenie
Od czasu wdrożenia w Bibliotece Głównej Akademii Górniczo-Hutniczej (BG AGH)
systemu VTLS (Virginia Tech Library System) i wprowadzenia nowego języka
informacyjno-wyszukiwawczego KABA minęło 13 lat, jednak dotychczas nie prowadzono w
Bibliotece (ani też w żadnej innej bibliotece technicznej) badań dotyczących wykorzystania
tego języka.
Przed wprowadzeniem komputeryzacji w tradycyjnym katalogu BG AGH stosowano
Uniwersalną Klasyfikację Dziesiętną (UKD). Początkowo rozważano możliwość
zastosowania UKD do potrzeb systemu VTLS w charakterze języka informacyjnowyszukiwawczego, jednak nie spełniała ona oczekiwań w zakresie wyszukiwania w tym
systemie. Brak w owym czasie słowników języka haseł przedmiotowych spełniających
warunki strukturalne stawiane kartotekom haseł wzorcowych i przygotowanych do pełnienia
takiej funkcji w systemie bibliotecznym wymógł konieczność opracowania nowego języka.
Zadania tego podjęły się biblioteki akademickie wykorzystujące system VTLS przystępując
do opracowania języka haseł przedmiotowych KABA (jhp KABA). W 1993 roku do ich
grona dołączyła BG AGH jako pierwsza z bibliotek technicznych. Aktywnie uczestnicząc w
pracach zespołu pracownicy BG AGH przyczynili się do szybkiego przyrostu zasobu
leksykalnego jhp KABA z dziedziny nauk technicznych. Wkrótce też przystąpiono do
opracowania rzeczowego własnych zbiorów w tym języku. Początkowe trudności związane ze
zmianą języka informacyjno-wyszukiwawczego zarówno w sferze opracowania jak i
użytkowania zostały w miarę szybko pokonane, a bibliotekarze i czytelnicy stopniowo
przyzwyczaili się do nowego języka.
Cele badawcze
Spośród polskich bibliotek technicznych jhp KABA jest obecnie wykorzystywany do
opracowania rzeczowego zbiorów i poszukiwania informacji na wybrany temat w kilku
bibliotekach m.in. AGH w Krakowie, Politechniki Lubelskiej, Politechniki Gdańskiej. Wobec
dość długiego okresu eksploatacji jhp KABA i braku wiedzy na temat jego użyteczności w
bibliotece technicznej uznano, iż nadszedł czas, aby poznać opinię użytkowników na temat
korzystania z katalogu przedmiotowego oraz jego języka. Dodatkowym impulsem do
przeprowadzenia tych badań były referaty dotyczące wykorzystania katalogu
przedmiotowego w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego i Bibliotece Papieskiej Akademii
Teologicznej w Krakowie, przedstawione na ogólnopolskiej konferencji w Kazimierzu
1
Dolnym w 2006 roku [2,6]. Podobne badania przeprowadzono również w Bibliotece
Jagiellońskiej , wyniki ukażą się w najbliższym numerze Biuletynu Biblioteki Jagiellońskiej .
W celu uzyskania niezbędnych materiałów zastosowano narzędzie badawcze w
postaci ankiety umieszczonej na stronie domowej Biblioteki i stronie katalogu
komputerowego BG AGH przez okres jednego miesiąca, od 5 marca do 4 kwietnia 2007 roku.
Badaniami objęto wszystkich użytkowników katalogu komputerowego BG AGH.
Kwestionariusz anonimowej ankiety składał się z 14 pytań i wypełniany był zarówno
przez studentów AGH i jej pracowników naukowych, jak i innych użytkowników. Pytania
ankiety dotyczyły aktualnej oceny wykorzystania jhp KABA oraz zapraszały do
przedstawienia własnych propozycji i uwag, które można uwzględnić w dalszej pracy nad
tworzeniem tego języka.
W ankiecie zastosowano pytania zamknięte (z kafeterią ograniczoną do wyboru TAK i
NIE oraz rozbudowaną, zawierającą kilka wersji odpowiedzi) oraz pytania otwarte [8,12,14].
Metryczkę ograniczono do dwóch cech społeczno-demograficznych – płci i wykonywanego
zajęcia.
Celem badań była odpowiedź na pytania:
1. Czy i w jakim stopniu użytkownicy korzystają z katalogu przedmiotowego?
2. Jak efektywne jest wyszukiwanie literatury na dany temat z użyciem haseł
przedmiotowych?
3. W jaki sposób użytkownicy wyszukują informację ?
4. Czy znajdują potrzebną literaturę?
5. Czy i jakie mają trudności w wyszukiwaniu z użyciem haseł przedmiotowych?
6. Czy oczekują pomocy i w jakiej formie?
Omówienie wyników badań
W wyniku przeprowadzonych badań uzyskano 412 ankiet. Ankietę w nieznacznej
większości wypełniły kobiety. Ich odpowiedzi stanowiły 52% wszystkich ankiet, natomiast
mężczyzn 48%. Jest to do pewnego stopnia zaskakujące zważywszy, że podobnie, jak w
większości uczelni technicznych, w AGH dominuje liczebnie populacja męska, zarówno
wśród studentów jak i pracowników naukowych. Całość respondentów podzielono na 6
kategorii według zajęcia: 78% respondentów stanowili studenci (w tym studenci I-II roku –
25%, a studenci III-V roku – 53%), pracownicy naukowi – 10%, doktoranci – 3%, ankiety
wypełniło też 5% bibliotekarzy, a pozostali użytkownicy nie mieszczący się w powyższych
kategoriach stanowili 4% respondentów. Udział w ankiecie poszczególnych grup
użytkowników przedstawia wykres 1.
2
Wykres 1. Respondenci wg wykonywanego zajęcia
(11)
(15)
(20)
(105)
4%
3%
5%
(42)
10%
25%
studenci I-II rok
studenci III-V rok
pracownicy naukowi
bibliotekarze
doktoranci
inni respondenci
53%
(219)
Pytanie 3 dotyczyło wykorzystania kartkowego katalogu rzeczowego. Katalog ten w
dalszym ciągu istnieje w BG AGH i obejmuje zbiory sprzed 1994 roku, językiem
wyszukiwawczym jest UKD. Czytelnicy mieli dwie możliwości odpowiedzi do wyboru –
TAK lub NIE. 39% odpowiedziało, że korzysta z katalogu tradycyjnego, 59%, że nie
korzysta, 1% respondentów nie udzieliło odpowiedzi. Należało spodziewać się takich
wyników. Katalog komputerowy obejmuje bowiem najnowszą literaturę polską i obcą oraz
podstawowe podręczniki i skrypty niezbędne do nauki na wszystkich wydziałach naszej
uczelni. Mimo tego znaczny procent użytkowników nadal poszukuje informacji w katalogu
kartkowym. Może to prowadzić do uproszczonego wniosku, iż czytelnicy ci również znajdują
w katalogu kartkowym informację zgodną z ich potrzebami i oczekiwaniami, zwłaszcza jeśli
poszukują literatury związanej z historycznym rozwojem jakiegoś zagadnienia, wynalazku
itp. Potwierdzałoby to słuszność decyzji o kontynuowaniu prac nad retrokonwersją
katalogów.
Kolejne, 4 pytanie ankiety – Jaki typ poszukiwania wybierasz najczęściej? – dotyczyło
kryterium wyszukiwania w katalogu komputerowym. Ankietowany mógł zaznaczyć sposób
wyszukiwania przez nazwisko autora, tytuł lub hasło przedmiotowe. Odpowiedzi na to
pytanie sformułowane zostały w postaci testu wyboru. Czytelnik mógł zaznaczyć opcje:
często, rzadko, nigdy. Dane przedstawiają się następująco:
•
•
•
według kryterium nazwisko autora (74% – często, 21% – rzadko, 4% – nigdy, 1% –
nie udzielono odpowiedzi );
według kryterium tytuł (67% – często, 28% – rzadko, 4% – nigdy, 1% – nie udzielono
odpowiedzi);
według kryterium hasła przedmiotowe ( 46% – często, 43% – rzadko, 9% – nigdy, 2%
– nie udzielono odpowiedzi).
3
Wyniki wskazują na najmniejszą wśród innych kryteriów popularność wyszukiwania
poprzez hasła przedmiotowe. Jest to jednak jak najbardziej uzasadnione, ponieważ czytelnicy
z reguły poszukują konkretnej pozycji, znają więc nazwisko autora i/lub tytuł poszukiwanej
książki. Natomiast literatury na określony temat poszukują osoby piszące referat, pracę
magisterską lub przygotowujące inną pracę naukową oraz poszukujące nowości z dziedzin
będących przedmiotem ich zainteresowania. I to właśnie one najczęściej korzystają z katalogu
przedmiotowego. Zaznaczenie przez 46 % respondentów opcji częstego korzystania z haseł
przedmiotowych należy uznać za wynik zadowalający, który wskazuje na dość powszechne
wykorzystywanie jhp KABA.
Udzielenie odpowiedzi nigdy na pytanie dotyczące kryterium wyszukiwawczego
poprzez hasła przedmiotowe spowodowało, że z dalszej analizy wyeliminowano 34 ankiety.
Tytułem wyjaśnienia należy dodać, że część respondentów zakończyła wypełnianie ankiety
na tym właśnie pytaniu, natomiast pozostali, mimo iż wskazali, że nigdy nie korzystają z
haseł przedmiotowych, wypełnili ankietę do końca wykazując tym samym całkowite
niezrozumienie problemu. Ani w jednym, ani w drugim przypadku nie było podstaw, aby te
opinie uwzględniać w dalszej analizie i wnioskowaniu.
Zadaniem pytania 5 było wykazanie, jaki stopień szczegółowości haseł
przedmiotowych preferują ankietowani przystępując do wyszukiwania w katalogu
przedmiotowym.
Respondenci mieli dwie możliwości odpowiedzi: hasło ogólne lub hasło szczegółowe.
14% ankietowanych odpowiedziało, że wpisuje hasło ogólne, 78% wpisuje hasło
szczegółowe. Wynika z tego, że znakomita większość czytelników korzystających z
komputerowego katalogu przedmiotowego przystępując do poszukiwania ma sprecyzowane
potrzeby i spodziewa się konkretnych wyników swojego działania w postaci znalezienia
literatury na ściśle określony temat. Na pytanie to nie udzieliło odpowiedzi 8% respondentów.
Może to oznaczać, że czytelnicy nie wiedzą, jak jest zbudowane hasło przedmiotowe i szukają
w katalogu literatury na konkretne zagadnienie, które ich interesuje. Potwierdza to odpowiedź
na pytania 6 i 7 oraz 12.
Pytania 6 i 7 miały na celu sprawdzenie stanu wiedzy użytkowników na temat
odsyłaczy do haseł ekwiwalentnych (synonimicznych) oraz powiązań hierarchicznych
(nadrzędnych, podrzędnych, kojarzących) funkcjonujących w systemie informacyjnowyszukiwawczym.
Pytanie 6 – Czy wiesz, że system może pokazać również inne hasła przedmiotowe
powiązane z wpisanym hasłem? – odnosiło się do znajomości funkcji prezentowania przez
system połączeń do innych haseł przedmiotowych powiązanych relacjami nadrzędności,
kojarzenia lub podrzędności. 53 % respondentów udzieliło na nie pozytywnej odpowiedzi,
natomiast 40% przyznało, iż takiej wiedzy nie posiada, 7% nie udzieliło odpowiedzi.
Pytanie 7 – Czy wiesz, że czasem system odsyła do innej formy hasła niż zostało
pierwotnie wpisane? – miało wykazać, czy użytkownicy wiedzą, że system odsyła do
wariantów hasła rekordu (do haseł przedmiotowych inaczej sformułowanych, ale tożsamych
semantycznie z hasłem wpisanym, tj. od haseł odrzuconych do haseł przyjętych). Okazało się,
że 60% respondentów dysponuje taką wiedzą, a 34% jej nie posiada, natomiast 6% uchyliło
się od odpowiedzi.
4
Negatywne odpowiedzi lub ich brak na pytania 6 i 7 prowadzą do wniosku, iż część
respondentów nie posiada dostatecznej wiedzy dotyczącej podstawowych zasad
funkcjonowania systemu informacyjno-wyszukiwawczego. Jest to o tyle niepokojące, że
konsekwencją tej niewiedzy mogą być różnego rodzaju niepowodzenia w poszukiwaniach, a
także zniechęcenie do korzystania z katalogu przedmiotowego w przyszłości.
Tymczasem nabywanie powyżej opisanych umiejętności to cel, który powinien
towarzyszyć użytkownikom katalogu przedmiotowego na każdym etapie wyszukiwania. Do
najważniejszych czynników mających wpływ na sposób wyszukiwania poprzez hasła
przedmiotowe należy przede wszystkim wiedza o dziedzinie, w obrębie której użytkownicy
poszukują potrzebnych informacji oraz wiedza o zasadach budowy języka informacyjnowyszukiwawczego. Strategia wyszukiwawcza uzależniona jest zatem od posiadanej wiedzy,
znajomości reguł języka informacyjno-wyszukiwawczego, a także własnych doświadczeń w
operowaniu katalogiem przedmiotowym.
Zadaniem pytania 8 ankiety – Jeśli szukasz potrzebnej książki za pomocą haseł
przedmiotowych, który ze sposobów stosujesz najczęściej? – było określenie najczęściej
realizowanych strategii wyszukiwawczych. Wyniki tej części ankiety pozwalają również
wysnuć wnioski odnośnie do znajomości podstawowych zasad języka informacyjnowyszukiwawczego stosowanego w katalogu przedmiotowym.
Załączona poniżej tabela 1 przedstawia odpowiedzi na pytanie 8 w porządku „od
najczęściej do najrzadziej ”.
Tabela 1. Strategie wyszukiwania stosowane przez użytkowników
TAK
Liczb
a (n)
Przewijam kolejne okna z indeksami
haseł
Wpisuję hasło i otwieram okno z listą
książek
Uzupełniam hasło wyrażeniami typu:
-- modele matematyczne, --aspekt
ekonomiczny
Korzystam z odsyłaczy do innych
haseł (klikając na znak + przy haśle)
Czytam uwagi o zakresie stosowania
BRAK
ODPOWIEDZI
NIE
Udzi
Udzi
Liczb
Liczba
ał
ał
a (n)
(n)
[%]
[%]
Udział
[%]
269
71
67
18
42
11
253
67
61
16
64
17
181
48
138
36
59
16
149
39
159
42
70
19
78
21
199
53
101
26
Z analizy danych wynika, że najbardziej rozpowszechnioną formą wyszukiwania jest
wpisywanie w oknie „Terminy” różnych haseł przedmiotowych (ściślej mówiąc są to raczej
słowa lub terminy ewentualnie zestawy słów) a następnie przeglądanie kolejnych stron
dostępu, aż na ekranie pojawi się, zdaniem odbiorców, właściwe hasło (przewijam kolejne
okna z indeksami haseł). Taki typ wyszukiwania może w pierwszej chwili sprawiać wrażenie
„błądzenia w gąszczu informacji”, ale w rzeczywistości jest nieco inaczej. Systemy
5
zautomatyzowane dają bowiem możliwość odtworzenia pełnej struktury hasła
przedmiotowego na podstawie niepełnych danych (słowa, terminy) i tym samym umożliwiają
docieranie do właściwych tematów. Wielokrotne przeglądanie indeksu przedmiotowego
pozwala zorientować się w słownictwie oraz w znacznym stopniu poszerza wiedzę o
funkcjonowaniu katalogu. W konsekwencji użytkownicy mają okazję poznać i zapamiętać
wiele istotnych cech języka informacyjno-wyszukiwawczego, m.in. konstrukcji haseł
przedmiotowych, ich form gramatycznych (np. liczba pojedyncza, liczba mnoga), powiązań
semantycznych między hasłami itp. Taki rodzaj wyszukiwania może się więc stać w gruncie
rzeczy bardzo efektywnym narzędziem wyszukiwawczym.
Drugą z kolei najczęściej realizowaną strategią wyszukiwawczą (stosuje ją prawie ⅔
badanych) jest wpisywanie odpowiedniego hasła przedmiotowego, a następnie oglądanie
zbioru dokumentów z nim związanych („wpisuję hasło i otwieram okno z listą książek”). Ten
rodzaj wyszukiwania świadczy o dość dobrej znajomości struktury katalogu przedmiotowego,
lista wyświetlonych pozycji bibliograficznych dodatkowo ułatwia użytkownikom ocenę
wyboru haseł.
Z uzyskanych danych wynika, że prawie połowa ankietowanych (48%) potrafi
precyzować zapytania informacyjne uzupełniając je określnikami, a 39% wykorzystuje
odsyłacze. Nawiązując do pytania 7 – Czy wiesz, że czasem system odsyła do innej formy
hasła niż zostało pierwotnie wpisane? – trzeba przyznać, że znacznie więcej respondentów
(60%) zna zasadę języka KABA dotyczącą funkcjonowania odsyłaczy, natomiast
zdecydowanie mniej wykorzystuje tę wiedzę w praktyce. Prawdę mówiąc spodziewano się
znacznie gorszego wyniku. Okazało się jednak, że spora grupa badanych potrafi odpowiednio
modyfikować swoje pytania nadając im strukturę języka informacyjno-wyszukiwawczego
stosowanego w katalogu. Pozwala to na efektywniejsze wyszukiwanie informacji zgodnej z
potrzebami i oczekiwaniami.
Dane zawarte w tabeli 1 wskazują, iż tylko co piąty badany wykorzystuje uwagi o
zakresie stosowania haseł. Prawdopodobnie użytkownicy uważają, iż czytanie not stosowania
zabiera im zbyt dużo czasu. Niewykluczone, że są zrażeni dużą ilością odnośników, których
opis w wielu przypadkach nie jest dostosowany do wiedzy przeciętnego użytkownika.
Ponieważ nie ma w tym zakresie żadnych szkoleń, użytkownicy po prostu nie doceniają
informacji zawartych w notach stosowania. Tymczasem zawierają one cały szereg ważnych
praktycznych wskazówek na temat przeznaczenia terminu (m.in. zapobiegają używaniu
terminów zbyt szerokich do przedmiotów o węższych zakresach i odwrotnie).
Stosunkowo spora liczba respondentów uważa natomiast, że trudno im odpowiedzieć
na pytania odnoszące się do sposobów wyszukiwania poprzez hasła przedmiotowe.
Przypuszczalnie ich doświadczenia z katalogiem przedmiotowym są wciąż niewielkie, a
opinie nie są na tyle wykrystalizowane, aby można je było poddać porównaniom.
W punkcie 8 ankiety umieszczono również pytanie otwarte, dające możliwość
swobodnej wypowiedzi na temat realizowanych strategii wyszukiwawczych. Tylko jeden z
respondentów wypełnił tę rubrykę, ale nie ma ona bezpośredniego związku z przedmiotem
badań („znajduję książkę za pomocą innych serwisów wyszukiwawczych (np. google) i
sprawdzam czy jest w zasobach Krakowskiego Zespołu Bibliotecznego”).
Przekazywanie informacji o treści dokumentu jest podstawowym zadaniem katalogu
przedmiotowego tak w systemach tradycyjnych jak i zautomatyzowanych. Metainformacja
6
zawarta w hasłach przedmiotowych zawiera różnorodną wiedzę ogólną, ale również bardzo
specjalistyczne treści naukowe. Podkreślić tu należy rolę oraz odpowiedzialność bibliotekarza
oceniającego zawartość treściową dokumentu, sporządzającego charakterystykę
przedmiotową oraz decydującego o umieszczeniu danych w rekordzie bibliograficznym.
Pytania 9, 10 i 11 ankiety zostały tak sformułowane, aby można je było traktować jako
pewną logiczną całość odnoszącą się do oceny wyników poszukiwań, w tym także do oceny
wartości informacyjnej haseł przedmiotowych.
Analiza odpowiedzi na pytanie 9 – Czy znajdujesz poszukiwane książki poprzez hasła
przedmiotowe?- wykazała, że zdecydowanie dominuje grupa, która jest zadowolona z
efektów i akceptuje ten rodzaj wyszukiwania (75% ankietowanych). Tylko co piąty badany
jest rozczarowany rezultatami poszukiwań, a 6% uważa, że trudno im odpowiedzieć na to
pytanie.
Pytanie 10 – Czy książka, do której prowadziło hasło przedmiotowe była zgodna z
Twoim oczekiwaniem?- wykazuje ścisły związek z poprzednim pytaniem. Niemal ⅔
respondentów uznało, że wybrane hasło pozwoliło im dotrzeć do odpowiedniej literatury,
28% udzieliło odpowiedzi negatywnej, natomiast 8% nie potrafiło ocenić tej sytuacji.
Przydatność haseł przedmiotowych jako dobrego klucza wyszukiwawczego
potwierdzają odpowiedzi na pytanie 11 – Jak często hasła przedmiotowe pozwalają dotrzeć
do literatury?. Szczegółowe dane przedstawia wykres 2.
Wykres 2. Skuteczność wyszukiwania poprzez hasła przedmiotowe
6%
3%
1%
27%
ZAWSZE
CZĘSTO
RZADKO
NIGDY
BRAK ODPOWIEDZI
63%
Biorąc pod uwagę dotychczasowe wyniki ankiety należy stwierdzić, że zdecydowana
większość badanych uznała hasła przedmiotowe za dobry nośnik informacji stanowiący
ważne źródło wiedzy w procesie kształcenia. Trzeba jednak pamiętać, że posługując się
katalogiem przedmiotowym użytkownicy znajdują dość specyficzne środowisko
wyszukiwania informacji. Wykorzystywany w katalogu przedmiotowym jhp KABA operuje
7
wprawdzie językiem naturalnym, ale jest to niezwykle swoisty język. Jego sformalizowany
zapis sprawia, że w wielu wypadkach hasła przedmiotowe mogą również stanowić dla
użytkowników pewną barierę informacyjną.
Informacje zawarte w tabeli 2 przedstawiają odpowiedzi na pytanie 12 – Co utrudnia
Ci wyszukiwanie za pomocą haseł przedmiotowych? – w kolejności „od czynników
najbardziej do najmniej utrudniających wyszukiwanie”.
Tabela 2. Czynniki utrudniające poszukiwanie przy pomocy jhp KABA
TAK
Liczb
a (n)
BRAK
ODPOWIEDZI
NIE
Udzi
Udzi
Liczb
Liczba
ał
ał
a (n)
(n)
[%]
[%]
Udział
[%]
Hasła określają tematykę zbyt ogólnie
184
49
131
34
63
17
Terminy haseł nie są zgodne z
używanym słownictwem
110
29
156
41
112
30
Układ katalogu jest nieczytelny
86
23
208
55
84
22
Hasła określają tematykę zbyt
szczegółowo
74
20
231
61
73
19
Oprócz celu poznawczego należy tu zwrócić uwagę na praktyczne znaczenie badania.
Uwagi użytkowników mogą w przyszłości spowodować szereg konkretnych działań, np.
modyfikację słownictwa języka informacyjno-wyszukiwawczego, weryfikację metod
opracowania przedmiotowego czy udoskonalenie narzędzi wyszukiwawczych.
Analiza odpowiedzi na pytanie 12 pozwala stwierdzić, że niemal połowa badanych
uważa, iż hasła przedmiotowe określają tematykę dokumentów zbyt ogólnie. Trudno do
końca zgodzić się z tą opinią. Odpowiedzi na poprzednie pytania ankiety wskazują, że
zdecydowana większość respondentów rozpoczyna wyszukiwanie od wpisania hasła
szczegółowego, często bardzo specjalistycznego (por. pytanie 5) oraz, że hasła przedmiotowe
pozwalają dotrzeć do właściwej pozycji (por. pytanie 9, 10, 11). Podkreślić należy, że jhp
KABA jest językiem wyszczególniającym i w praktyce opracowania przedmiotowego zasada
ta jest konsekwentnie przestrzegana. Nie można jednak wykluczyć, że pewna część
użytkowników (zwłaszcza studenci początkowych lat studiów) może mieć problemy z
formułowaniem swoich zapytań informacyjnych, zwłaszcza gdy chodzi o informację o dużym
stopniu szczegółowości. Użytkownicy ci posługują się najczęściej językiem potocznym, co
powoduje, że słownictwo ich zapytań nie pokrywa się z leksyką KABA. W konsekwencji
zmuszeni są poszukiwać terminów ogólniejszych, które siłą rzeczy nie mogą być zgodne z ich
oczekiwaniami.
Prawie co trzeci respondent zwraca również uwagę na konieczność zmiany
terminologii stosowanej w katalogu przedmiotowym („terminy haseł nie są zgodne z
używanym słownictwem”). W tym wypadku trudno nie przyznać – przynajmniej częściowo –
8
racji użytkownikom. Niewątpliwie procedura porządkująca w obrębie słownictwa KABA jest
niezbędna. Niektóre hasła powinny otrzymać nowe brzmienie (zwłaszcza hasła typu: temat –
określnik związany), co w przyszłości pozwoliłoby uniknąć rozmaitych terminologicznych
niekonsekwencji.
Na ogół jednak badani wyrażali opinie pozytywne zarówno w odniesieniu do
informacyjnej wartości haseł przedmiotowych, jak i samego układu katalogu. Zastanawiające
natomiast, zdaniem autorek, jest to, że stosunkowo liczna grupa badanych nie udzieliła
odpowiedzi na poszczególne pytania, co w znacznym stopniu utrudniło obiektywne
wnioskowanie odnośnie tej części ankiety.
W pytaniu 12 ankietowani mieli możliwość wyrażenia swoich uwag dotyczących
ewentualnych trudności w posługiwaniu się hasłami przedmiotowymi. Swoją opinię wyraziło
tylko 10 ankietowanych, natomiast jeden z respondentów przysłał dodatkowo list. Część
wypowiedzi odnosiła się bezpośrednio do badanej problematyki, ale były też wypowiedzi
wskazujące na innego rodzaju niedogodności. Zamiast komentarza przytaczamy kilka
cytatów:
„Uważam, że mało wiem o pełnym wykorzystaniu możliwości systemu i dlatego być może
moje wyszukiwanie nie jest w pełni efektywne” (pracownik naukowy),
„Pewne książki mają dziwne hasła przedmiotowe, albo nie są do znalezienia pod hasłami,
pod którymi by się wydawało, że powinny być” (student 3-5 rok),
„Dowolność tworzenia w VTLS nowych haseł i możliwość tworzenia bytów ponad potrzebę”
(pracownik naukowy),
„Cały czas oczekuję, że wszystkie książki Biblioteki AGH będą w katalogu elektronicznym.
Mam informację, że tylko od pewnego okresu – może błędną?” (pracownik naukowy),
„Katalog nie jest dobrze skonstruowany, bo utrudnione są powroty do poprzedniego widoku
strony...” (pracownik naukowy),
„Zamiast polskich książek często pojawiają się w pierwszej kolejności książki w języku
angielskim” (student 1-2 rok),
„Kolor strony – gdyby był zielony, to lepiej pracowałoby się i nie męczyłby się wzrok”
(pracownik naukowy).
Celem pytania 13 i 14 ankiety było poznanie opinii respondentów, odnośnie pomocy
w korzystaniu z katalogu przedmiotowego oraz ewentualnej formy tejże pomocy.
W przypadku pytania 13 – Czy oczekujesz pomocy w wyszukiwaniu literatury na
określony temat poprzez hasła przedmiotowe? – głosy ankietowanych rozłożyły się prawie
równo. Ponad połowa (51%) stwierdziła, że liczy na pomoc, 45% uznała, że jest im ona
zbędna, natomiast 4% nie miało w tej kwestii zdania.
W ostatnim 14 pytaniu – Jeśli tak, to w jakiej formie? – przedstawiono badanym trzy
propozycje:
• szkolenia na temat sposobu korzystania z haseł przedmiotowych;
9
• instrukcja dotycząca wyszukiwania wg haseł przedmiotowych zamieszczona
na stronie internetowej Biblioteki AGH;
• pomoc bibliotekarza.
Warto dodać, że ankietowani mieli pełną swobodę wyboru i nie musieli ograniczać się
do jednej, konkretnej formy. Z analizy danych wynika, że mamy tu do czynienia z pewną
niekonsekwencją odpowiedzi ankietowanych. Okazuje się, że około ⅓ respondentów mimo
wcześniejszej deklaracji, iż nie oczekują pomocy, udzieliła odpowiedzi na pytanie 14.
Postanowiono uwzględnić ich opinie.
Generalnie uznano, że najlepszą formą pomocy mogłaby się stać Instrukcja
wyszukiwawcza, zamieszczona na stronie domowej Biblioteki Głównej (akceptacja 43%
ankietowanych). Wydaje się, że jest to dobre rozwiązanie, ponieważ ten środek przekazu jest
formą doskonalenia metodycznego, ma charakter samokształceniowy, a oprócz tego
umożliwia natychmiastowe i pełne rozpowszechnianie dowolnej informacji, do której każdy
użytkownik ma niemal identyczne warunki dostępu.
Wyszukiwanie poprzez hasła przedmiotowe wyznacza również nowe zadania dla
bibliotekarzy, gdyż niemal co trzeci ankietowany (26%) liczy na ich pomoc. Bibliotekarze,
oprócz świadomości, że użytkownicy mają rozmaite problemy z tworzeniem swoich zapytań
informacyjnych, powinni dysponować wiedzą na temat stosowanego w katalogu języka
informacyjno – wyszukiwawczego na odpowiednio wysokim poziomie.
Tylko co dziesiąty badany (11%) wskazał, iż chętnie wziąłby udział w szkoleniach
dotyczących wyszukiwania poprzez hasła przedmiotowe. Należałoby zatem rozważyć
możliwość wzbogacenia zajęć dydaktycznych (Przysposobienie biblioteczne, Metodyka
poszukiwań bibliograficznych) prowadzonych w Bibliotece Głównej AGH o treści związane z
poszukiwaniem materiałów w katalogu komputerowym z zastosowaniem jhp KABA.
W pytaniu 14 (rubryka Inne) respondenci mieli możliwość zaproponowania własnej
formy pomocy, jednakże nikt nie skorzystał z tej możliwości.
Podsumowując tę część ankiety trzeba dodać, że badani wybierali najczęściej jedną
formę pomocy, ale zdarzały się również – wprawdzie nieliczne – odpowiedzi, które
wskazywały, że respondenci są zainteresowani wszystkimi trzema formami. Były to w
większości odpowiedzi studentów początkowych lat studiów, którzy prawdopodobnie o wiele
częściej niż ich starsi koledzy napotykają na rozmaite trudności podczas samodzielnego
wyszukiwania poprzez hasła przedmiotowe.
Wnioski
W literaturze z zakresu bibliotekarstwa czy informacji naukowej, jak do tej pory,
niewiele miejsca poświęcono problematyce wykorzystania przez użytkowników jhp KABA.
Decyzja o zbadaniu opinii użytkowników na temat wyszukiwania poprzez hasła
przedmiotowe była więc w pełni uzasadniona.
Na wstępie należy podkreślić, że wśród ogółu badanych najliczniejszą reprezentację
stanowili studenci (78%) i to ich głosy w znacznym stopniu zadecydowały o końcowych
rezultatach badań. Analiza danych pozwoliła stwierdzić, że przeważająca część badanej
zbiorowości wykorzystuje hasła przedmiotowe jako klucz wyszukiwawczy (46% często; 43%
rzadko). Wyniki ankiety określiły przede wszystkim stopień opanowania przez respondentów
10
podstawowych reguł jhp KABA, najczęściej realizowane strategie wyszukiwawcze, a także
ocenę wyników poszukiwań. Stosunkowo liczna grupa ankietowanych przyznała, że za
pomocą haseł przedmiotowych dotarła do literatury, która była zgodna z ich oczekiwaniem.
Świadczy to o tym, iż ankietowani akceptują ten typ wyszukiwania i uznali hasła
przedmiotowe za dobre źródło informacji.
Badani sygnalizowali również pewne niedogodności związane z wykorzystaniem
katalogu przedmiotowego (hasła zbyt ogólne, terminologia niezgodna z obowiązującą itp.).
Skłania to do głębszego zastanowienia i szukania ewentualnych przyczyn. Tkwić one mogą
zarówno w słownictwie jhp KABA, w sposobie opracowania przedmiotowego jak i samym
systemie bibliotecznym np.; w funkcjonowaniu interfejsu użytkownika.
Ankietowani zwrócili uwagę także na to, że oczekują pomocy w posługiwaniu się
hasłami przedmiotowymi. Według respondentów najbardziej cenioną formą pomocy mogłaby
być instrukcja wyszukiwawcza, natomiast najmniejszą popularnością cieszyła się propozycja
organizowania szkoleń w tym zakresie.
Na zakończenie należy dodać, iż z uwagi na ogromną pojemność treściową zebranego
materiału, w niniejszym artykule zaprezentowano tylko ogólne, sumaryczne wyniki badań,
nie uwzględniając zależności pomiędzy poszczególnymi kategoriami respondentów.
Bibliografia
1. Babik Wiesław: Języki informacyjno-wyszukiwawcze w informacji technicznej. W:
Zagadnienia Informacji Naukowej 1996, nr 1(67), s.72-75.
2. Olszewska Magdalena, Siuda Joanna: Wykorzystanie jhp KABA w katalogu
komputerowym Biblioteki Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie. W: Opracowanie
przedmiotowe dokumentów z zakresu nauk ścisłych: matematyczno-przyrodniczych
i technicznych. Język haseł przedmiotowych KABA: teoria, praktyka, przyszłość [Dokument
elektroniczny] : Kazimierz Dolny, 20–22 września 2006. Warszawa: SBP, KWE,
Redakcja ,,Elektronicznej Biblioteki'', 2006. (EBIB Materiały konferencyjne; nr 15). Tryb
dostępu:
http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/kaba/olszewska_siuda.php.
3. Próchnicka Maria: Interfejs użytkownika w systemie wyszukiwania informacji. W:
Zagadnienia Informacji Naukowej 1996, nr 1(67), s.25-34.
4. Sabielga Jolanta: Problemy pomiaru efektywności użytkowania informacji w kształceniu
akademickim. W: Zagadnienia Informacji Naukowej 1998, nr 1(71), s.37-54.
5. Sadowska Jadwiga: Hasło przedmiotowe jako adnotacja i klucz wyszukiwawczy w
systemach tradycyjnych i zautomatyzowanych. W: Zagadnienia Informacji Naukowej 1988,
nr 2(53), s. 73-91.
6. Siemianowski Szymon: Język haseł przedmiotowych KABA w katalogu komputerowym
BUW. W: Opracowanie przedmiotowe dokumentów z zakresu nauk ścisłych: matematycznoprzyrodniczych i technicznych. Język haseł przedmiotowych KABA: teoria, praktyka,
przyszłość [Dokument elektroniczny] : Kazimierz Dolny, 20–22 września 2006. Warszawa:
11
SBP, KWE, Redakcja ,,Elektronicznej Biblioteki'', 2006. (EBIB Materiały konferencyjne;
nr 15). Tryb dostępu: http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/kaba/siemianowski.php.
Załącznik 1.
Ankieta
Wszystkich Użytkowników Komputerowego Katalogu Zbiorów Biblioteki Głównej
AGH serdecznie prosimy o wypełnienie ankiety dotyczącej haseł przedmiotowych
(wyszukiwanie na określony temat).
Ankieta ma na celu zbadanie, w jakim stopniu i z jakim efektem hasła przedmiotowe
są wykorzystywane przy wyszukiwaniu informacji w katalogu, zamawianiu dokumentów itp.
Mamy nadzieję, że w ten sposób uzyskamy miarodajną ocenę, w jakim zakresie
wyszukiwanie poprzez hasła przedmiotowe służy zaspokojeniu Państwa potrzeb
informacyjnych oraz w jakim stopniu możemy podnieść efektywność usług w tym zakresie.
1. Kim jesteś?
kobietą
mężczyzną
2. Studiujesz, pracujesz?
student (1-2 rok)
student (3-5 rok)
doktorant
pracownik naukowy
bibliotekarz
inny
3. Czy korzystasz z tradycyjnego kartkowego katalogu rzeczowego Biblioteki
Głównej AGH?
TAK
NIE
4. Jaki typ przeszukiwania wybierasz w Komputerowym Katalogu Zbiorów Biblioteki
Głównej AGH?
autor
często
rzadko
nigdy
5.
tytuł
często
rzadko
nigdy
hasła przedmiotowe
często
rzadko
nigdy
Czy wyszukując poprzez hasło przedmiotowe, rozpoczynasz od wpisania:
hasła ogólnego, np.: Matematyka, Chemia, Metalurgia
12
hasła od razu odpowiadającego szukanej tematyce np.: Równania różniczkowe,
Metalurgia proszków
6. Czy wiesz, że system może pokazać również inne hasła przedmiotowe powiązane
z wpisanym hasłem? Np.: Promieniowanie beta zobacz: Elektrony [węższy termin],
Promieniotwórczość [szerszy termin], Promieniowanie jonizujące [szerszy termin]
TAK
NIE
7. Czy wiesz, że czasem system odsyła do innej formy hasła niż zostało pierwotnie
wpisane. Np. wpisane hasło Górnictwo naftowe odsyła do Ropa naftowa –
eksploatacja.
TAK
NIE
8. Jeśli szukasz potrzebnej książki za pomocą haseł przedmiotowych, który ze
sposobów stosujesz najczęściej? (zaznacz tak lub nie)
- przewijam kolejne okna z indeksami haseł
tak
nie
- uzupełniam hasło wyrażeniami typu – modele matematyczne, aspekt ekonomiczny
tak
nie
- korzystam z odsyłaczy do innych haseł (klikając na znak + przy haśle)
tak
nie
- czytam uwagi o zakresie stosowania haseł
tak
nie
- wpisuję hasło i otwieram okno z listą książek
tak
nie
- inaczej (jak?) ……………………………………………………………………….
9. Czy znajdujesz poszukiwane książki poprzez hasło przedmiotowe?
TAK
NIE
10. Czy książka, do której prowadziło hasło przedmiotowe, była zgodna z Twoim
oczekiwaniem?
TAK
NIE
11. Jak często hasła przedmiotowe pozwalają dotrzeć do poszukiwanej informacji?
zawsze
często
rzadko
nigdy
12. Co utrudnia Ci wyszukiwanie za pomocą haseł przedmiotowych?
(wybierz tak lub nie)
- terminy haseł nie są zgodne z używanym słownictwem
tak
nie
- hasła określają tematykę zbyt szczegółowo
tak
¤ nie
- hasła określają tematykę zbyt ogólnie
tak
nie
- układ katalogu jest nieczytelny
tak
nie
- inne (jakie?) ……………………………………… …………………………….……
13. Czy oczekujesz pomocy w wyszukiwaniu literatury na określony temat poprzez
hasła przedmiotowe?
TAK
NIE
14. Jeśli tak, to w jakiej formie?
szkolenia na temat sposobu korzystania z haseł przedmiotowych (wyszukiwanie na
określony temat)
13
instrukcja dotycząca wyszukiwania wg haseł przedmiotowych zamieszczona na
stronie internetowej Biblioteki AGH
pomoc bibliotekarza
inne (jakie?) …………………………………………………………………………
14