suburbanizacja jako wyzwanie badawcze dla statystyki regionalnej

Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae
Rok 19, Nr 4/2015, tom I
Wydział Zarządzania i Administracji
Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach
Zintegrowane podejście do spójności
– rola statystyki publicznej
Marek Pieniążek1, Dominika Rogalińska2
SUBURBANIZACJA JAKO WYZWANIE BADAWCZE
DLA STATYSTYKI REGIONALNEJ
Wprowadzenie
Suburbanizacja jest jednym z najważniejszych procesów kształtujących miasta i
ich otoczenie. Najczęściej jest ona definiowana jako szybki przyrost liczby ludności
w strefie przylegającej do miasta, któremu towarzyszy zmniejszanie się liczby
mieszkańców miasta centralnego. Proces ten przejawia się jednak na kilku płaszczyznach, które są związane z kwestią demograficzną – gospodarczej, przestrzennej,
społecznej czy w końcu przyrodniczej. Efekty suburbanizacji ocenia się zwykle
negatywnie, gdyż prowadzi ona do nadmiernego rozprzestrzeniania się terenów
zurbanizowanych, co podwyższa koszty budowy i obsługi infrastruktury, wydłuża
czas dojazdu mieszkańców do miejsc pracy i nauki, utrudnia gospodarowanie na
terenach uprawnych oraz zaburza funkcjonowanie ekosystemów. Oprócz tego wymienia się negatywne skutki społeczne – ograniczenie relacji społecznych, konflikty
o przestrzeń czy problemy wynikające z ograniczonej mobilności niektórych grup.
Suburbanizacja jest także pojmowana jako etap rozwoju miasta. O ile więc nie
można jej powstrzymać, to należy monitorować jej przebieg. Istotna rola w tym
procesie przypada statystyce publicznej, która poprzez pozyskanie i upowszechnianie informacji może pomagać władzom samorządowym i planistom w odpowiednim kształtowaniu i kontrolowaniu niekorzystnych skutków suburbanizacji.
Celem niniejszego artykułu jest ukazanie wyzwań stojących przed statystyką publiczną, związanych z monitorowaniem suburbanizacji oraz przedstawienie działań
podejmowanych dla zaspokojenia związanych z tym potrzeb informacyjnych.
1
2
Dr Marek Pieniążek, główny specjalista, Departament Badań Regionalnych i Środowiska, Główny
Urząd Statystyczny; adiunkt, Uniwersytet Warszawski.
Mgr Dominika Rogalińska, dyrektor Departamentu Badań Regionalnych i Środowiska, Główny
Urząd Statystyczny.
197
Suburbanizacja jako ważne zjawisko i problem badawczy
Suburbanizacja jest ważnym problemem badawczym, ponieważ obejmuje swoim zasięgiem najważniejsze ośrodki miejskie kraju i dotyczy znacznej części społeczeństwa wpływając na jego jakość życia. Tym samym ma duży wpływ na rozwój obszarów kluczowych dla funkcjonowania gospodarki i państwa jako całości.
Choć w literaturze badawczej panuje zasadnicza zgodność co do kierunku
przemian otoczenia miasta w wyniku suburbanizacji, to poszczególni autorzy akcentują nieco inne aspekty tego pojęcia. Tradycyjnie określano nim proces przenoszenia typowych dla miasta form przestrzennych poza jego granice. W ten sposób
miasto stopniowo rozprzestrzeniało się. Drugie znaczenie tego terminu jest związane z decentralizacją ludności i podmiotów gospodarczych w regionie miejskim.
W wyniku tego procesu następuje migracja ludności z miasta centralnego do strefy
podmiejskiej lub po prostu szybszy wzrost liczby ludności i podmiotów poza miastem centralnym. Trzecie podejście umieszcza suburbanizację w kontekście procesu metropolizacji, czyli szeroko pojmowanego procesu przemian powiązań funkcjonalnych regionu miejskiego, jak i jego zmian morfologicznych.
A. Lisowski i M. Grochowski3 wyróżniają obecnie w Polsce trzy główne tendencje zmian ludnościowych, wiążących się z występowaniem suburbanizacji.
Pierwszym jest spadek liczby ludności wiejskiej w regionach położonych peryferyjnie. Drugim jest koncentracja ludności na obszarach metropolitalnych, zaś trzecim trendem jest dekoncentracja ludności w obrębie obszarów metropolitalnych.
Niestety w warunkach polskich mobilność mieszkańców jest znacznie większa niż
mobilność miejsc pracy. W związku z tym dużego znaczenia nabiera problem
dojazdów do pracy. Szczególnie duże nasilenie suburbanizacji występuje właśnie
wokół tych ośrodków. Jako przykład można wymienić Warszawę, Gdańsk czy
Poznań.
Przebieg suburbanizacji zależy od wielu czynników zewnętrznych i wewnętrznych, wśród których można wymienić sytuację ekonomiczną państwa, istniejący
porządek prawny, w szczególności związany z planowaniem i zagospodarowaniem przestrzennym czy nadzorem nad inwestycjami budowlanymi. Nie bez znaczenia pozostają czynniki związane z aspiracjami i możliwościami inwestycyjnymi mieszkańców. Oczywiście przebieg opisywanych procesów jest także uzależniony od wielkości ośrodka miejskiego, lokalnych warunków przyrodniczych,
jego położenia czy istniejących powiązań komunikacyjnych. Na ogół tempo suburbanizacji jest wyższe wokół miast dużych, pełniących istotną rolę gospodarczą
i administracyjną. W niektórych przypadkach można mówić o suburbanizacji żywiołowej – wręcz w takich przypadkach używane jest pojęcie rozlewania się miasta czy jego amerykański pierwowzór – urban sprawl. Pojęcia te oznaczają procesy niezwykle dynamiczne, przebiegające spontanicznie, bez szczególnej kontroli
planistycznej, co może prowadzić do zaburzenia ładu przestrzennego i zasad
3
A. Lisowski, M. Grochowski, Procesy suburbanizacji, uwarunkowania, formy i konsekwencje
[w:] Ekspertyzy do koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju 2008–2033, Ministerstwo
Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2008, t. 1, s. 221-222.
198
zrównoważonego rozwoju4. Sprawl oznacza także procesy przebiegające w sposób
przypadkowy w przestrzeni, co istotnie wpływa nie tylko na spójność kompozycji
urbanistycznej czy jakość krajobrazu, ale także na koszty obsługi zagospodarowanych w ten sposób terenów. W literaturze polskiej występuje stanowcze rozgraniczenie terminów suburbanizacja i urban sprawl, jednak w literaturze zagranicznej,
zwłaszcza amerykańskiej pojęcia te są traktowane niemal wymiennie5.
Suburbanizacja występuje w trzech skalach przestrzennych – wewnątrz granic
administracyjnych miasta centralnego (suburbanizacja wewnętrzna), poza granicami
miasta centralnego, w obrębie strefy podmiejskiej bliższej, odznaczającej się wysokim stopniem ciągłości zagospodarowania oraz poza strefą podmiejską bliższą
(w strefie podmiejskiej dalszej, w której dominuje ekstensywne użytkowanie ziemi).
Przejawy suburbanizacji w większej odległości od miasta centralnego są określane
mianem peryurbanizacji lub eksurbanizacji6. Bezpośrednim efektem suburbanizacji
jest ruch budowlany, którego skutkiem jest pojawianie się nowej zabudowy na terenach niezurbanizowanych, która często odznacza się dużym zróżnicowaniem form
i stylów, przez co obniża ład przestrzenny i obniża walory krajobrazu.
Suburbanizacja jako wyzwanie metodologiczne
Ze względu na złożoność suburbanizacji jego pomiar nie jest łatwy. Konieczne
jest pozyskanie informacji na temat poszczególnych elementów tego procesu.
Pomiar suburbanizacji i jej monitorowanie stanowi wyzwanie ponieważ w Polsce
nie wypracowano ostatecznie spójnych kryteriów pomiaru i wskaźników opisujących suburbanizację. Wyzwanie stanowi także skala przestrzenna, gdyż ze względu na specyfikę zjawiska, badania powinny być prowadzone na możliwie najniższym poziomie terytorialnym. W ostatnich latach powstało wiele prac, których
tematyka dotyczy pomiaru wybranych aspektów suburbanizacji. Wśród prac wymienić można opracowanie T. Borysa poświęcone wskaźnikom zrównoważonego
rozwoju7, prace dotyczące wskaźników zagospodarowania, polityki i gospodarki
przestrzennej autorstwa P. Fogela8, czy pod redakcją P. Śleszyńskiego9 jak również pracę J.T. Czochańskiego na temat monitoringu rozwoju regionalnego10. Nie
powstała jednak praca traktująca to zagadnienie w sposób kompleksowy.
4
5
6
7
8
9
10
D. Mantey, Żywiołowość lokalizacji osiedli mieszkaniowych na terenach wiejskich obszaru metropolitalnego Warszawy, WGiSR UW, Warszawa 2011.
R. Ewing, R. Pendall, D. Chen, Measuring Sprawl and Its Impact, 2002, [online],
http://www.smartgrowthamerica.org/documents/MeasuringSprawl.PDF, (05.06.2015 r.).
P. Lorens, Suburbanizacja w procesie rozwoju miasta postsocjalistycznego, [w:] Problem suburbanizacji, P. Lorens [red.], Biblioteka Urbanisty 7, Urbanista, Warszawa 2005.
T. Borys (red.), Wskaźniki zrównoważonego rozwoju, Ekonomia i Środowisko, WarszawaBiałystok 2005.
P. Fogiel, Wskaźniki oceny polityki i gospodarki przestrzennej w gminach, „Biuletyn KPZK
PAN”, Warszawa 2012, z. 250.
P. Śleszyński (red.), Wskaźniki zagospodarowania i ładu przestrzennego w gminach [w:] Biuletyn
KPZK PAN, Warszawa 2013, t. 252.
J.T. Czochański, Monitoring rozwoju regionalnego. Aspekty metodologiczne i implementacyjne
[w:]Studia KPZK PAN, Warszawa 2013, t. CXLIX.
199
Jedną z podstawowych kwestii jest określenie metod pomiaru zjawiska suburbanizacji. W polskiej literaturze badania koncentrują się na analizie ludności pod
kątem jej cech demograficznych i warunków życia11 lub na aspektach przestrzennych zagospodarowania (Fogel, Śleszyński). Autorzy wspomnianych publikacji
proponują wiele wskaźników, ale dotyczą one jedynie zagadnień przestrzennych,
takich jak użytkowanie ziemi czy przeznaczenie terenów albo kwestii społecznodemograficznych. W literaturze amerykańskiej stosowane jest bardziej pragmatyczne podejście. Wynika ono także z innego porządku prawnego, w którym operacyjnie definiuje się pojęcie urban sprawl, stosowane niemal jako synonim suburbanizacji12. Zgodnie z Urban Sprawl and Smart Growth Study Act zjawisko urban
sprawl prowadzi do rozpraszania budownictwa, ograniczenia powierzchni terenów
otwartych, przyrodniczych, rolnych i rekreacyjnych, a w jego wyniku konieczne
jest ponoszenie wyższych wydatków na utrzymanie infrastruktury i transport.
Ewing, Pendall, Chen13 zaproponowali w 2002 r. kompleksowe podejście do analizy urban sprawl na poziomie obszarów metropolitalnych w USA. W ramach
przeprowadzonych przez nich badań obliczano 22 zmienne, które posłużyły do
obliczenia czterech współczynników: gęstości budownictwa mieszkaniowego,
struktury przestrzennej, rozumianej jako współwystępowanie miejsc pracy na terenach zabudowy mieszkaniowej oraz występowanie usług dla mieszkańców, aktywności centrów, dostępności sieci komunikacyjnej. Dane do obliczeń znacznej
części zmiennych pozyskano w ramach spisów powszechnych, statystycznych
badań transportu, spisu rolnego itd. Oprócz tego zastosowano dane pozyskane
z rejestrów administracyjnych oraz z systemów informacyjnych np. Federalnego
Urzędu Nadzoru Autostrad. Dla zachowania porównywalności wartości współczynników zostały zestandaryzowane.
Do obliczenia współczynnika gęstości budownictwa mieszkaniowego stosowane są m. in. następujące zmienne:
– gęstość zaludnienia;
– procent ludności mieszkającej na obszarach o niskiej, charakterystycznej dla
strefy podmiejskiej gęstości poniżej 1,5 tys. osób/mi2 (~580 osób/km2);
– procent ludności mieszkającej na obszarach o wysokiej, charakterystycznej
dla obszarów miejskich gęstości powyżej 12,5 tys. osób/mi2 (~4600
osób/km2);
– szacowana gęstość zaludnienia w mieście centralnym;
11
12
13
A. Lisowski, M. Grochowski, Procesy suburbanizacji, uwarunkowania, formy i konsekwencje
[w:] Ekspertyzy do koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju 2008–2033, Ministerstwo
Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2008, t. 1, s.217-280; A. Zborowski, Przemiany struktury społeczno-przestrzennej regionu miejskiego w okresie realnego socjalizmu i transformacji ustrojowej
(na przykładzie Krakowa), WGiGP UJ, Kraków 2005;J. Więcław-Michniewska, Krakowskie suburbia i ich społeczność, WGiGP UJ, Kraków 2006.
Urban Sprawl and Smart Growth Study Act, z dnia 3 maja 2001 r.,
H.R. 1739 (IH), U.S. Government Publishing Office [online], http://www.gpo.gov/fdsys
/pkg/BILLS-107hr1739ih/content-detail.html, (05.06.2015 r.).
R. Ewing, R. Pendall, D. Chen, Measuring Sprawl and Its Impact, 2002, [online],
http://www.smartgrowthamerica.org/documents/MeasuringSprawl.PDF, (05.06.2015 r.).
200
– gęstość zaludnienia terenów miejskich brutto;
– średnia ważona powierzchnia mieszkania przypadającego na jedną rodzinę.
Zmienne te są podstawowymi wartościami umożliwiającymi wstępne rozpoznanie, czy w regionie zachodzą zjawiska suburbanizacji. Mała gęstość może powodować problemy w zaspokajaniu potrzeb w najbliższym otoczeniu – na przykład dopiero na terenach odznaczających się wartością powyżej 6 domów/akr (~15
domów/ha) opłacalne jest utrzymanie małych sklepów spożywczych.
Współczynnik struktury przestrzennej jest obliczany m.in. na podstawie
zmiennych:
– procent mieszkańców prowadzących działalność gospodarczą w obrębie 1/2
bloku zabudowy14, w którym znajduje się ich dom;
– procent mieszkańców posiadających sklep w odległości do 1 mili;
– procent mieszkańców posiadających szkołę w odległości do 1 mili;
– liczba miejsc pracy dla mieszkańców;
– liczba ludności obsługującej miejsca pracy dla mieszkańców.
Cechą suburbanizacji w Stanach Zjednoczonych jest odseparowanie poszczególnych funkcji od siebie, przejawiające się poprzez występowanie dużych terenów monofunkcyjnych, np. terenów zabudowy mieszkaniowej o małej intensywności. Takie formy zagospodarowania wymuszają przejazdy do pracy, jak również
w celu zaspokojenia nawet podstawowych potrzeb, takich jak codzienne zakupy,
nauka czy rozrywka. Większym wartościom wskaźników gęstości towarzyszy
większe zróżnicowanie funkcji.
Współczynnik aktywności centrów jest obliczany m.in. na podstawie zmiennych:
– zmiana gęstości zaludnienia w jednostkach spisowych w okresie międzyspisowym;
– gradient spadku gęstości zaludnienia od centrum;
– procent ludności mieszkającej do trzech mil od centrum miasta centralnego;
– procent ludności mieszkającej dalej niż 10 mil od centrum miasta centralnego;
– odsetek ludności mieszkający poza centrum obszaru metropolitalnego.
Na terenach objętych suburbanizacją brakuje typowych miejskich ośrodków
oferujących miejsca pracy oraz zróżnicowane usługi, odznaczających się typowo
miejskim krajobrazem, w którym dominuje zwarta, wysoka zabudowa.
Współczynnik dostępności sieci ulicznej jest obliczany m.in. na podstawie
zmiennych:
– średniej długości bloku zabudowy na terenach zurbanizowanych obszaru
metropolitalnego;
– średniej powierzchni bloku;
– odsetka małych bloków zabudowy.
Na obszarach podmiejskich dostępność do sieci drogowej jest ograniczona.
Wynika to z faktu specyficznego planowania na tych terenach. Charakterystyczne
są bowiem bloki zabudowy obsługiwane przez pojedyncze ulice zakończone pla14
Blok zabudowy, to działka lub częściej grupa działek inwentaryzacyjnych, zwykle otoczona ze
wszystkich stron przez ulice.
201
cem do zawracania. Taki układ sieci ulicznej sprzyja utrudnieniom w godzinach
szczytu. Występowanie dużych bloków zabudowy świadczy o możliwości występowania takich problemów. Lepszą dostępność do sieci drogowej zapewniają
krótsze bloki zabudowy.
Dodatkowo wyniki obliczeń wyżej opisanych zmiennych zestawiono z danymi
opisującymi warunki życia – maksymalnym stężeniem ozonu, liczbą posiadanych
samochodów w przeliczeniu na 100 gospodarstw domowych, liczbą wypadków
samochodowych, odległością przejechaną przez samochody w przeliczeniu na
osobę, odsetkiem osób dojeżdżających do pracy publicznymi środkami transportu,
odsetkiem osób przemieszczających się do pracy bez użycia środków transportu,
rocznym czasem opóźnień środków transportu publicznego w przeliczeniu na osobę, średnim czasem dojazdu do pracy w minutach. Wprowadzenie dodatkowych
zmiennych było niezbędne dla wyróżnienia typowych cech urban sprawl, którymi
są rozpowszechnienie samochodu jako podstawowego środka transportu i spowodowany tym wzrost zagrożenia w ruchu drogowym i zwiększenie zanieczyszczenia powietrza. W regionach o słabszym nasileniu procesów suburbanizacji odnotowano większy udział osób poruszających się pieszo do miejsca pracy. Co zastanawiające, problem opóźnień w ruchu drogowym nie okazał się zmienną istotną
dla wyjaśnienia zróżnicowania badanego zjawiska. Ponadto w opracowaniu posłużono się kilkoma zmiennymi demograficznymi i społeczno-ekonomicznymi, pozwalającymi na ocenę wpływu tych zjawisk na uzyskane wyniki. Zmiennymi tymi
były: liczba ludności obszaru metropolitalnego, średnia wielkość gospodarstwa
domowego, odsetek ludności w wieku produkcyjnym, dochód przypadający na
mieszkańca obszaru metropolitalnego.
Wyniki opracowania Ewinga, Pendalla, Chena wskazują, że zachodzi związek
pomiędzy urban sprawl a warunkami życia. Jest on także kształtowany przez dostępność komunikacyjną. Bez względu na dochody czy wielkość gospodarstwa
domowego, osoby mieszkające w strefach podmiejskich częściej i dalej podróżują
samochodami, rzadziej poruszają się pieszo.
Suburbanizacja jako przedmiot badania statystyki publicznej
Statystyka publiczna w Polsce, na podstawie delegacji ustawowej, stanowi system zbierania danych statystycznych, gromadzenia, przechowywania i opracowywania zebranych danych oraz ogłaszania, udostępniania i rozpowszechniania wyników badań statystycznych jako oficjalnych danych statystycznych15. Zakres
badań prowadzonych przez jednostki statystyki publicznej jest ustalany co roku
przez Radę Ministrów w programie badań statystycznych statystyki publicznej.
Mimo, że w programie termin suburbanizacja praktycznie nie pojawia się, to jednak znaczna część danych, ważnych dla monitorowania przebiegu suburbanizacji
jest dostępna w systemach informacyjnych statystyki. Nie oznacza to jednak braku
konieczności ciągłego dostosowywania programu badań do potrzeb informacyjnych, formułowanych przez odbiorców. Dlatego jednym z priorytetów rozwoju
15
Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej, Dz.U. nr 88, poz. 439 z późn. zm.
202
statystyki publicznej w Polsce jest budowa kompleksowej statystyki lokalnej
i regionalnej. Służy temu nie tylko rozbudowa systemów informacyjnych16, ale
także prowadzone prace metodologiczne, których efektem jest m. in. rozwijanie
zakresu tematycznego prowadzonych badań. Przykładem zmian jakościowych
wynikających z pozyskania danych z nowych źródeł jest badanie dojazdów do
pracy, po raz pierwszy wykonane w 2006 r., a następnie zrealizowane na podstawie NSP 201117. Badanie to będzie wykonywane regularnie.
Badanie suburbanizacji stanowi wyzwanie metodologiczne i organizacyjne dla
statystyki publicznej w Polsce z trzech powodów. Pierwszym jest potrzeba pozyskania informacji na niższych poziomach terytorialnych niż miało to miejsce dotychczas. Drugim jest kwestia pozyskania nowych informacji, a trzecim zagadnienie przetwarzania informacji nowymi metodami.
Zagadnienie skali badania można prześledzić na przykładzie danych demograficznych. W polskiej statystyce dobrze opracowane jest zagadnienie liczby ludności jednostek podziału terytorialnego, jednak obliczanie wskaźników gęstości nastręcza już pewnych trudności. Możliwe jest bowiem wtedy, gdy znane są granice
jednostek. Niestety w Polsce najniższym zdelimitowanym poziomem jest gmina
i jej ewentualne części – miejska i wiejska, odpowiadające poziomowi LAU 218,
stosowanemu przez Eurostat. Od kilku lat prowadzone są jednak prace nad prezentacją danych w jednostkach sztucznych – w siatce kilometrowej. Efektem tych
prac są mapy gęstości zaludnienia, prezentowane na portalu geostatystycznym19.
Problem skali badania jest jednak znacznie trudniejszy do rozwiązania w przypadku badań reprezentacyjnych. Z zasady badania takie prowadzone są na poziomie
ogólnopolskim, a ich wyniki są rozszacowywane statystycznie na poziomie województw. Przeprowadzenie takich badań na poziomie gminy pociągnęłoby za sobą
bardzo duże koszty. W statystyce amerykańskiej takie badania prowadzone są
okresowo dla zdelimitowanych obszarów metropolitalnych. Obecnie w naszym
kraju prowadzone są prace, zmierzające do określenia granic miejskich obszarów
funkcjonalnych (MOF), które zostały przewidziane w Koncepcji Przestrzennego
Zagospodarowania Kraju 2030 (KPZK)20.
Istotnym polem wymagającym rozszerzenia programu badań statystyki publicznej są usługi publiczne. Mimo znacznego przyrostu, w ostatnich latach liczby
zmiennych, dotyczących na przykład na temat stanu infrastruktury nadal niewiele
jest informacji dotyczących kosztów jej funkcjonowania i dostarczania usług
mieszkańcom. Informacja ta byłaby bardzo pomocna w obliczeniu m. in. kosztów
16
17
18
19
20
D. Rogalińska, System STRATEG – nowe podejście do monitorowania zjawisk i rezultatów polityk
publicznych w przestrzeni, „Biuletyn KPZK PAN”, Warszawa 2014, z. 255, s. 95-107.
Dojazdy do Pracy - NSP 2011, GUS-US Poznań, [online],
http://stat.gov.pl/spisy-powszechne/nsp-2011/nsp-2011-wyniki/dojazdy-do-pracy-nsp2011,7,1.htm, (05.06.2015r.).
Local Administration Unit.
http://geo.stat.gov.pl/imap/.
Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, M.P. 2012 poz. 252
[online], http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WMP20120000252, (05.06.2015 r.).
203
funkcjonowania rozproszonych w wyniku suburbanizacji układów osadniczych.
Dalszych prac wymaga również kwestia pozyskania danych na temat aktywności
zawodowej ludności i podmiotów gospodarczych. Prowadzone są prace dotyczące
rozpoznania możliwości pozyskania danych z rejestrów administracyjnych. Bardzo istotna w przypadku tych danych jest kwestia zapewnienia tajemnicy statystycznej przy prezentowaniu informacji dla niskich poziomów terytorialnych.
Równie istotna dla obserwacji zjawiska suburbanizacji jest statystyka budownictwa, ukazująca podstawy prawne wydawania pozwoleń na budowę i przestrzenne
zróżnicowanie natężenia ruchu budowlanego.
Dużym wyzwaniem metodologicznym jest wprowadzanie do prac statystyki
publicznej nowych metod przetwarzania danych, które pozwalają na uzyskanie
nowych informacji z istniejących danych. Przykładem takich działań jest rozwój
statystyki małych obszarów, ale również zastosowanie systemów informacji geograficznej (GIS), umożliwiających łączenie danych statystycznych z informacją
przestrzenną21 lub pozyskanie danych w wyniku geoprzetwarzania informacji
przestrzennej22. Jedynie użycie narzędzi GIS pozwala na uzyskanie takich danych,
jak na przykład liczba ludności zamieszkująca w określonej odległości od ośrodków miejskich czy linii komunikacyjnych.
Wnioski
Suburbanizacja jest jednym z najważniejszych procesów kształtujących otoczenie miast w Polsce, wpływającym na warunki życia mieszkańców, zużywanie
zasobów, zanieczyszczenie środowiska itd. Jest to proces stosunkowo dobrze rozpoznany w polskiej literaturze naukowej, dużą wagę przykładano do tej pory do
poznania społecznych jego aspektów oraz kwestii związanych z zagospodarowaniem przestrzennym. Coraz częściej dostrzega się jednak problem rosnących kosztów utrzymania rozproszonych struktur przestrzennych, charakterystycznych dla
stref podmiejskich. W literaturze światowej można znaleźć propozycje kompleksowego badania nasilenia suburbanizacji, które mogą stanowić inspirację do budowy wskaźników i metod takiego pomiaru w Polsce.
Badanie suburbanizacji stanowi wyzwanie dla statystyki publicznej jako instytucji powołanej do pozyskiwania i prezentowania danych na potrzeby obywateli
i instytucji. Z tego względu bardzo istotne jest prowadzenie badań, pokazujących
zjawiska i procesy w skali całego kraju. Rosnące potrzeby informacyjne na poziomie lokalnym i regionalnym wymagają jednak także rozwoju badań na niższych poziomach przestrzennych, co ma obecnie miejsce. Wyzwanie to powoduje
konieczność kontynuacji rozwoju systemów informacyjnych statystyki i sposobów
21
22
Raport końcowy z działań zrealizowanych w ramach umowy o dotację Nr 50502.2012.0012012.519; Łączenie danych statystycznych z informacją geoprzestrzenną w państwach członkowskich, GUS, Warszawa 2014, [online], http://geo.stat.gov.pl/documents/10179/68497/Ko%C5%
84cowy+raport+techniczny_2012.519.pdf/8585577 0-c3f6-47af-9cf6-189d0e77073c, (05.06.2015 r.).
M. Pieniążek, Kwestia przestrzeni w kontekście rozwoju statystyki regionalnej, „Biuletyn KPZK
PAN”, Warszawa 2014, z. 255, s. 108-117.
204
prowadzenia badań statystycznych. Drogą do tego są między innymi prace metodologiczne, prowadzone w resorcie statystyki, takie jak praca Przestrzenny wymiar
suburbanizacji, której fragmentem jest niniejszy tekst.
Badanie zasięgu i stopnia zaawansowania takich procesów jak suburbanizacja,
jest koniecznością z punktu prowadzenia racjonalnej polityki rozwoju, zaś rolą
statystyki publicznej jest dostarczenie wysokiej jakości informacji umożliwiających podejmowania decyzji na różnych poziomach administracji rządowej i samorządowej naszego kraju.
Bibliografia:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
Borys. T (red.), Wskaźniki zrównoważonego rozwoju, Ekonomia i Środowisko, Warszawa-Białystok 2005.
Czochański J.T., Monitoring rozwoju regionalnego. Aspekty metodologiczne i implementacyjne [w:] Studia KPZK PAN, Warszawa 2013, t. CXLIX.
Dojazdy do Pracy - NSP 2011, GUS-US Poznań, [online], http://stat.gov.pl /spisypowszechne/nsp-2011/nsp-2011-wyniki/dojazdy-do-pracy-nsp-2011,7,1.htm,
(05.06.2015 r.).
Ewing R., Pendall R., Chen D., Measuring Sprawl and Its Impact, 2002, [online],
http://www.smartgrowthamerica.org/documents/MeasuringSprawl.PDF, (05.06.2015 r.).
Fogiel P., Wskaźniki oceny polityki i gospodarki przestrzennej w gminach, „Biuletyn
KPZK PAN”, Warszawa 2012, z. 250.
Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, M.P. 2012 poz. 252 [online], http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WMP20120000252, (05.06.2015 r.).
Lisowski A., Grochowski M., Procesy suburbanizacji, uwarunkowania, formy i konsekwencje [w:] Ekspertyzy do koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju
2008–2033, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2008, t. 1.
Lorens P., Suburbanizacja w procesie rozwoju miasta postsocjalistycznego, [w:]
Problem suburbanizacji, P. Lorens (red.), Biblioteka Urbanisty 7, Urbanista, Warszawa 2005.
Mantey D., Żywiołowość lokalizacji osiedli mieszkaniowych na terenach wiejskich
obszaru metropolitalnego Warszawy, WGiSR UW, Warszawa 2011.
Pieniążek M., Kwestia przestrzeni w kontekście rozwoju statystyki regionalnej, „Biuletyn KPZK PAN”, Warszawa 2014, z. 255.
Raport końcowy z działań zrealizowanych w ramach umowy o dotację
Nr50502.2012.001-2012.519, Łączenie danych statystycznych z informacją geoprzestrzenną w państwach członkowskich, GUS, Warszawa 2014, [online],
http://geo.stat.gov.pl/documents/10179/68497/Ko%C5%84cowy+raport+techniczny_2
012.519.pdf/85855770-c3f6-47af-9cf6-189d0e77073c, (05.06.2015 r.).
Rogalińska D., System STRATEG – nowe podejście do monitorowania zjawisk i rezultatówpolityk publicznych w przestrzeni, „Biuletyn KPZK PAN”, Warszawa 2014,
z. 255.
Śleszyński P. (red.), Wskaźniki zagospodarowania i ładu przestrzennego w gminach
[w:] Biuletyn KPZK PAN, Warszawa 2013, t. 252.
Urban Sprawl and Smart Growth Study Act, z dnia 3 maja 2001 r., H.R. 1739 (IH),
U.S. Government Publishing Office [online], http://www.gpo.gov/fdsys/pkg/BILLS107hr1739ih/content-detail.html, (05.06.2015 r.).
205
15. Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej, Dz.U. nr 88, poz. 439
z późn. zm.
16. J. Więcław-Michniewska, Krakowskie suburbia i ich społeczność, WGiGP UJ, Kraków 2006.
17. Zborowski A., Przemiany struktury społeczno-przestrzennej regionu miejskiego w okresie realnego socjalizmu i transformacji ustrojowej (na przykładzie Krakowa),
WGiGP UJ, Kraków 2005.
Abstrakt:
W artykule naszkicowano rolę procesu suburbanizacji w kształtowaniu otoczenia miast w Polsce, ukazano dotychczasowe kierunki zmian, jak również główne
tendencje badawcze. Suburbanizacja jest stosunkowo dobrze rozpoznana w polskiej literaturze naukowej, jednak niewiele jest w niej propozycji prowadzenia
kompleksowych badań statystycznych. Badania prowadzone w USA mogą być
inspiracją do budowy wskaźników i metod takiego pomiaru w Polsce. Czynnikiem
sprzyjającym jest dalszy rozwój statystyki regionalnej, obejmujący rozbudowę
systemów informacyjnych, wdrażanie nowych metod i narzędzi badawczych.
Suburbanization as a Research Challenge to Regional Statistics
The article outlines the role of the suburbanization in shaping the surroundings
of Polish cities, shows current tendencies and significant research trends as well.
Suburbanization is relatively well recognized in Polish scientific literature, but
there is a little in proposals to multidimensional, comprehensive survey. Studies
conducted in the US may be the inspiration for the construction of such indicators
and methods for measuring suburbanization in Poland. As a favorable factor is
further development of regional statistics, including the development of information systems and implementation of new methods and research tools.
PhD Marek Pieniążek, chief specialist, Regional and Environmental Surveys Department, Central Statistical Office of Poland; assistant professor University of Warsaw.
MBA Dominika Rogalińska, director, Regional and Environmental Surveys Department, Central Statistical Office of Poland.
206