atlas przyrody _18.indd - Witamy na stronie przyrodahadynow.cba.pl

atlas przyrody _18.indd - Witamy na stronie przyrodahadynow.cba.pl

ATLAS DLA CIEKAWYCH
siążka, którą trzymasz w rękach, to doskonały przewodnik po wspaniałych i tajemniczych szlakach polskiej przyrody. Znajdziesz w niej ciekawe informacje
na temat roślin, zwierząt, owadów i ich naturalnych
środowisk życia. Trasę tej wędrówki wyznaczać będą
przydatne wiadomości oraz liczne i niezwykle barwne
ilustracje, które pozwolą Ci nie tylko jeszcze bardziej
podziwiać otaczającą Cię naturę, ale także lepiej ją rozumieć…
W serii
ukazały się
również:
w.
w
yd
l
pa.p
uro
o-e
c tw
ni
aw
$.:,
ww
Nad brzegami wód
Zbiorniki wodne obfitują w pożywienie dla
ludzi i zwierząt. Niektóre zwierzęta, np. bóbr, są
roślinożerne, inne zaś, jak wydra, to drapieżniki.
Czasami hodowcy ryb uważają, że wydry są
szkodnikami.
5
Wśród roślinności porastającej
brzegi jeziora rozpoznamy trzcinę, tatarak i pałkę wodną. Liczne gatunki ptaków znajdą w tej
gęstwinie miejsca do założenia gniazda. Jeziora Śniardwy
i Mamry na Pojezierzu Mazurskim są największe, a jezioro Hańcza położne na terenie
Suwalskiego Parku Krajobrazowego jest najgłębsze w Polsce.
Z najbardziej malowniczych jezior, z licznymi zakolami, słynie
Wigierski Park Narodowy. Nazwa parku pochodzi od jeziora
Wigry. Na jego terenie znajduje
się ponadto 17 niewielkich jezior
położonych w lesie, zwanych sucharami.
Bobry, jak żadne inne zwierzęta, potrafią zmieniać środowisko. Swoimi
mocnymi zębami przegryzają pnie
drzew, a z kawałków gałęzi budują
tamy, powodując zalewanie najbliżej położonych terenów. W miejscu
łąki lub pola powstaje płytkie jeziorko, nad które w poszukiwaniu pożywienia chętnie przylatują ptaki.
Wydrę możemy spotkać nad brzegami stawów i jezior. W norach wykopanych w brzegu wychowuje ona
swoje młode. W dzień śpi, a nocą poluje na ryby. Małe
rybki połyka w całości, duże zjada na brzegu, dlatego
często możemy zobaczyć pozostałości po jej uczcie.
7
Wśród roślinności wodnej
Pod wodą przed naszym wzrokiem kryje się wiele małych organizmów. Drapieżne larwy ważek
polują na małe skorupiaki lub larwy innych owadów, wśród roślinności wodnej przepływają ryby,
a raki, wędrując po dnie, zjadają szczątki obumarłych organizmów.
Kosaciec żółty
Pająk topik stale żyje pod wodą, ponieważ buduje wśród roślinności sieć
w kształcie dzwonu, którą napełnia zebranymi z powierzchni pęcherzykami
powietrza. W ten sposób powstaje wypełniona powietrzem komora mieszkalna.
Grzybień biały, pospolicie nazywany lilią wodną, ma szerokie
liście, unoszące się na powierzchni wody. Można zobaczyć siedzące na nich owady, pająki, a nawet
żaby.
Świtezianka modra należy do ważek. Jest drapieżna, dlatego jej narządy gębowe są zaopatrzone w ząbki.
Poluje na mniejsze od siebie owady,
które chwyta nogami w locie. Skrzydła barwy błękitnej mają tylko samce, samice są metalicznie zielone ze
skrzydełkami koloru brunatnego.
Bagnik przybrzeżny
ma owłosione nogi, które umożliwiają mu bieganie po powierzchni
wody. Ten pająk żyje
wśród przybrzeżnej roślinności. Dobrze nurkuje, potrafi upolować
nawet małą rybkę.
Między kwiatami
grzybieni pojawiają
się równie piękne
grążele żółte.
Spokrewnione z motylami chruściki
mają delikatne skrzydełka. Można je
spotkać w pobliżu zbiorników wodnych,
na polach i w lasach. Ich larwy żyją
w wodzie i budują domki. Wzmacniają
je ziarenkami piasku i częściami roślin.
W takiej kryjówce mogą się schować,
a kiedy dorastają, zamykają otwór i przeobrażają się w dorosłego owada.
Rzekotka, nazywana inaczej żabką drzewną, należy do naszych najładniejszych płazów. Większość
życia spędza, siedząc na gałęziach krzewów, a nawet
drzew. Ma jasnozieloną skórę i charakterystyczne
przylgi na palcach. Dzięki temu łatwo wspina się
po liściach i gładkich łodygach roślin. Kiedy samce
wydają odgłosy, nabierają powietrza do tzw. rezonatorów, umieszczonych pod skórą podgardla.
Rzęsa wodna czasami pokrywa całą powierzchnię stawów.
9
Ptasie raje
Tereny podmokłe doskonale nadają się do obserwacji ptaków. Spotkamy tam różnej wielkości
ptactwo pływające po wodzie, nurkujące i żerujące na łąkach. Największym zagrożeniem jest
dla niego działalność człowieka – wycinanie lasów, zakładanie pól uprawnych, osuszanie terenów i zanieczyszczanie środowiska.
Rezerwat „Słońsk” wchodzi w skład
najmłodszego Parku Narodowego „Ujście Warty” i jest ważnym obszarem lęgowym ptaków wodnobłotnych. Na jego terenie znajduje się kolonia kormoranów,
licznie gniazduje gęś gęgawa, a jesienią
na łąkach można zobaczyć żurawie.
Trzcinniczki i trzciniaki zazwyczaj trudno zobaczyć, ale
możemy rozpoznać je po śpiewie. Ich misternie uplecione
gniazda są przytwierdzone do łodyg trzcin.
Kruki są samotnikami, żyją pojedynczo lub w parach, które trzymają
się razem przez całe życie, ale rzadko łączą się w stada.
Kormorany czarne są bliskimi krewniakami pelikanów. Polują na ryby, nurkując.
Zimorodek to ptak ostrożny i płochliwy, jest pięknie
i jaskrawo ubarwiony. Przesiaduje na wystających nad
brzegiem rzeki gałęziach drzew i wypatruje ryb, za
którymi nurkuje w toń wodną.
Rybitwa czarna latając nad
wodą, zawisa co pewien czas
na chwilę w powietrzu, a następnie błyskawicznie pikuje
w dół, by schwytać rybę.
Orzeł bielik jest największym ptakiem drapieżnym występującym
w Polsce. Swoją ofiarę potrafi wypatrzyć z odległości 1,5 km. Jest
sprawnym łowcą, czasami odbiera zdobycz innym ptakom, a nawet
wydrom. Latem przeważnie żywi się rybami, ale atakuje też kaczki
i łyski.
11
Trawy
Podobnie jak inne rośliny trawy pięknie kwitną.
Dzięki temu wytwarzają nasiona, z których
wyrasta młoda trawa. Ich kwiaty są drobne i przez
to niemal niewidoczne wśród liści. W Polsce
występuje około trzystu gatunków traw.
Największe trawiaste tereny Polski to
łąki i pastwiska. Jedną z właściwości trawy jest jej szybkie odrastanie. Na wyskubanych przez zwierzęta roślinach
szybko pojawiają się nowe liście. Zwierzęta, które jedzą trawę, mają specjalnie
zbudowane żołądki, umożliwiające im
jej trawienie.
Drżączka średnia
Skoszona i wysuszona trawa – siano – jest
pożywna i aromatyczna, w zimie staje się
pokarmem dla zwierząt.
Niektóre gatunki traw są wytrzymałe na
brak wody, dlatego rosną w miejscach zbyt
suchych dla innych roślin, np. na wydmach.
Wczesną wiosną niektórzy ludzie wypalają
suche trawy. Jest to bezmyślne niszczenie
roślin (nasion, korzeni, kłączy) i gatunków
zwierząt, które tam żyją.
Piękne są góry i lasy
i róże zawsze ciekawe
lecz z wszystkich cudów natury
jedynie poważam trawę.
Ks. Jan Twardowski
13
Ziołowa apteka
Przez tysiące lat ludzie zebrali wiedzę na temat
leczenia ziołami. Dawniej wyciągi z ziół i ziołowe mikstury były podstawowym lekarstwem na
wszystkie choroby. Dzisiaj ziołolecznictwem zajmują się mnisi w klasztorach, m.in. bonifratrzy.
Zioła w naszej domowej apteczce mogą okazać
się bardzo przydatne. Wybierzmy się więc na
spacer na łąkę i spróbujmy odróżnić je od innych
roślin.
Liści babki zwyczajnej możemy użyć w nagłych wypadkach,
np. przy użądleniach przez owady. Świeże, czyste liście przyłożone na chore miejsce leczą
rany, owrzodzenia i oparzenia.
Koniczyna bladoróżowa jest
przysmakiem koni i krów, znalazła też zastosowanie w ziołolecznictwie. Świeżo roztarte
kwiaty koją ból po ukąszeniach
owadów.
Modraszek argus
Krwawnik pospolity rośnie na każdej łące. Jego świeże liście mogą być
używane do tamowania krwawień,
np. z nosa. W tym celu okładamy
nos listkami, ale nie wkładamy ich
do środka, bo może to spowodować
ponowne krwawienie.
Rozgniecione kwiaty stokrotki pospolitej doskonale nadają
się na okłady przy stłuczeniach
i zwichnięciach. Są również jadalne, możemy nimi ozdobić
omlet, kanapkę albo ożywić dania na urodzinowe przyjęcie.
Tasznik pospolity jest uważany za chwast, ma owoce
w kształcie serduszek. Przyłożony do rany hamuje krwawienie.
15
15
Kwiaty
Wierzbówka kiprzyca o pięknych
różowych kwiatach należy do roślin
pionierskich, które jako pierwsze
pojawiają się na leśnych zrębach,
ugorach lub żwirowiskach.
Całe piękno kwiatów przeznaczone jest nie
dla ludzi, lecz dla owadów. Kwiaty wabią je
do siebie swymi zapachami i różnymi odcieniami barw. Owad, który dostaje się do
wnętrza kwiatowego kielicha, wypija nektar lub zbiera pyłek. Oblepiony nim przelatuje na inne kwiaty... i w ten sposób
zapyla rośliny. W pyłku są komórki męskie, a w słupku żeńskie. Po ich zapłodnieniu mamy nasiona następnych pokoleń kolorowych kwiatów.
płatki korony
y
Niezapominajka błotna
Dz
stn
i
l
o
won
ek okrągł
pręcik
a
Pszczoł
słupek
Kurzyślad polny
Firletka poszarpana
Goździk kropkowany
Przetacznik ożankowy
Fiołek polny
17
Zwierzęta łąkowe
W gąszczu traw pokarm i schronienie znajdują
różne zwierzęta, m.in. owady, pająki i ślimaki.
Niektóre z nich są malutkie, kilkumilimetrowe,
a inne mają kilka centymetrów długości. Podobnie jak kwiaty charakteryzują je różne kształty i kolory skrzydeł. Niektóre, np. pluskwiaki,
w obronie przed naszą dłonią, którą uważają za
drapieżnika, wydzielają nieprzyjemną woń. Dopóki łąka kwitnie, panuje na niej ogromny ruch.
Owady, które pospolicie nazywamy konikami polnymi,
należą do różnych grup: pasikoników, szarańczaków
i świerszczy. Latem leżąc
w trawie, możemy usłyszeć
ich „cykanie”. To samce
mają specjalne organy do
wydawania dźwięków.
Aby wydobyć dźwięk, samce
w zależności od gatunku pocierają: skrzydełkami, nogami o skrzydełka lub nogami
o boki tułowia.
Guniak czerwczyk jest podobny do
chrabąszcza. W czerwcu dorosłe owady
latają wieczorem wśród gałęzi drzew. Ich
larwy – pędraki – żyją w ziemi i żywią się korzonkami roślin.
Samice na końcu odwłoka
mają długie pokładełko,
którym przed złożeniem
jaj wygrzebują wgłębienie
w ziemi.
Pospolitymi mieszkańcami łąk
są pluskwiaki. Strojnica baldaszkówka ma kłująco-ssące
narządy gębowe, którymi nakłuwa rośliny i wysysa z nich sok.
Jednym z najczęściej spotykanych pluskwiaków w Polsce
jest pięknie ubarwiona plusknia, inaczej jagodziak.
Ślimak winniczek to nasz największy ślimak lądowy. Ma skorupę, która chroni jego miękkie
ciało.
Pająk krzyżak czeka na swoją ofiarę w ukryciu. Kiedy owad
wpadnie w jego sieć, drgania
przenoszone są do pająka przez
jedną z nici sygnalizacyjnych.
Poskrzypek dwunastokropek
Motyle
Spotkamy je we wszystkich miejscach, w których rosną kwiaty. Aby chronić motyle i inne
owady, coraz częściej na łąkach wraz z trawą
wysiewa się specjalne mieszanki kwiatów oraz
roślin, na których żyją gąsienice poszczególnych gatunków.
y
leśn
k
e
t
ą
ł
Kar
Rusałka pokrz
yw
nik
a pawik
sałk
u
R
Motyle, aby
dostać się do środka
kwiatka, zapuszczają w głąb
długą trąbkę i wysysają
słodki nektar.
Przestrojnik tra
wn
ik
Rysunek na skrzydłach
motyla, przypominający oczy,
ma zmylić atakującego drapieżnika. Kiedy motyl rozłoży skrzydła, „oczy” straszą.
Gąsienica, która
jest larwą motyla, często
bywa szkodnikiem roślin.
Kto by pomyślał, że ten
żarłoczny i włochaty stwór
przepoczwarczy się
w pięknego motyla.
19
21
Ginące polne kwiaty
Bocian biały jest najbardziej znanym ptakiem
w Polsce, a wschodnia część naszego kraju to prawdziwy bociani raj. W niektórych miejscowościach
bociany klekoczą prawie na każdym dachu lub kominie. Rozległe obszary łąk i pól dostarczają im pożywienia, a środowisko na tych terenach jest mniej
zanieczyszczone niż w innych częściach kraju.
Wiosną i latem pola są czerwone od kwitnących
maków, a niebieskie od kwiatów chabra bławatka. Taki obraz pól można jeszcze zobaczyć we
wschodniej i południowej części Polski. W zachodniej Europie kwiatów tych już nie ma, bo
jako chwasty są skutecznie zwalczane środkami
chwastobójczymi. Obecnie zwróciły one uwagę
przyrodników, którzy starają się, by nie wyginęły.
Polne kwiaty od lat towarzyszyły uprawom zbóż,
pozostawiając ślady w literaturze, malarstwie
i pamięci naszych babć i dziadków.
Skowronek
Rumianek pospolity
Lukrecja
Chaber bławatek
Pszenica, żyto, owies i jęczmień należą do zbóż,
a wszystkie one są trawami. Z nasion zbóż, czyli ziaren, otrzymujemy podstawowe produkty żywnościowe, takie jak pieczywo i kasze. Są one też karmą
dla zwierząt gospodarskich – bydła i drobiu.
Kąkol prawie całkiem zniknął
z rolniczego pejzażu.
Mak jest najstarszym chwastem,
znanym już w epoce kamiennej.
23
Zwierzęta w ogrodzie
Po deszczu pojawiają się pożyteczne dżdżownice. Większość z nich w zalanych wodą norkach nie miałaby czym oddychać. Chociaż nie
wyglądają przyjemnie, są bardzo pożyteczne
– spulchniają ziemię w naszym ogrodzie.
W pobliżu naszych domów, pośród owocowych
drzew, krzewów kwiatów czy warzyw żyją
zwierzęta. Niektóre z nich są pożyteczne, inne
jednak szkodzą naszym uprawom.
Szpak chętnie zagnieździ
się w zawieszonej w ogrodzie
budce lęgowej i chociaż zjada
różne owady, chętnie skosztuje też naszych czereśni.
Motyle spijają nektar i są
ozdobą ogrodu.
O zmroku pojawia się ropucha. Jest
sprzymierzeńcem każdego ogrodnika
– zjada ślimaki i owady.
Kret jest pożytecznym zwierzęciem, bo zjada larwy i dorosłe osobniki szkodników upraw. Trudno go
zobaczyć, gdyż rzadko wychodzi na
powierzchnię. W ogrodzie staje się
uciążliwy, kiedy wykopuje kretowiska.
Złotook
Nie wszystkie biedronki zdobią kropki. Niektóre nie mają ich wcale lub są prążkowane.
To drapieżne i pożyteczne owady, bo zjadają
mszyce.
Niektóre trzmiele są pod ochroną.
Gniazda budują w ziemi. Dorosłe owady są bardzo pożyteczne, ponieważ zapylają koniczynę.
Uderzające podobieństwo bzyga
do osy chroni go przed żarłocznością ptaków. Owady te należą
do przyjaciół ogrodnika – atakują
szkodniki upraw.
Tygrzyk paskowany ma odwłok
cały w żółto-czarne pasy. Samice budują na krzewach misterną pajęczynę,
polując na nieostrożne owady. Pająki
te są w Polsce pod ochroną.
25
Szkodniki roślin
Nie zabijajmy bezmyślnie żadnych zwierząt,
choć w naszym ogrodzie nie wszystkie są mile
widziane. Niektóre zjadają wyhodowane przez
nas owoce i warzywa lub niszczą piękne kwiaty
Ratując nasz ogródek, możemy użyć powszechnie
dostępnych środków owadobójczych lub... zastosować metody ekologiczne. Do walki z mszycami najlepiej wykorzystać biedronki lub naturalne preparaty ziołowe. Przepisy na takie mikstury
dostępne są w poradnikach dla ogrodników. Pamiętajmy też, że owady te stanowią pokarm innych zwierząt, takich jak płazy, gady, ptaki i małe ssaki.
Czułki, które wyglądają jak
małe śrubki, pomagają mu
orientować się w podziemnych
korytarzach...
Stonka ziemniaczana wyrządza
szkody w uprawach ziemniaków.
Zarówno dorosłe owady, jak i ich
larwy są tak żarłoczne, że potrafią
pozbawić liści całą roślinę.
Gąsienice, które są larwami pięknych motyli,
pożerają ogromne ilości zielonych części roślin.
Ciężar jednego osobnika może się zwiększyć nawet kilkadziesiąt tysięcy razy.
Mszyce wysysają soki z zielonych części roślin.
Wydalają słodką spadź, lubianą przez mrówki,
które bronią niekiedy mszyce przed atakami
biedronek.
Pomrowy należą do ślimaków,
które mają szczątkową muszlę,
ukrytą pod skórą. Zjadają najczęściej liście, ale nie pogardzą słodką
poziomką.
...a odnóża zaopatrzone w ostre
pazurki ułatwiają mu ich drążenie.
Turkuć podjadek jest przystosowany do podziemnego trybu życia. Budowa jego ciała ułatwia mu
drążenie w ziemi korytarzy i podcinanie korzonków roślin. W ciągu dnia przebywa w ziemi, a nocą
wychodzi na powierzchnię, gdzie odżywia się nadziemnymi częściami roślin.
27
W borach
Wchodzimy do lasu, wkoło drzewa iglaste – to
bór. Wita nas królowa polskich lasów – wysoka
i smukła sosna. Jej szyszki wrzucone do ognia
palą się z trzaskiem i pięknie pachną. W borach
sosnowych z domieszką dębów rosną najszlachetniejsze grzyby – borowiki oraz podgrzybki.
Maślaki natomiast znajdziemy w młodych lasach
świerkowych. Wśród drzew iglastych coraz rzadsze są jodły, modrzewie zaś łatwo rozpoznać, bo
na zimę zrzucają igły. Podczas świąt Bożego Narodzenia świerkowe, sosnowe i jodłowe choinki
migocą światełkami i kolorowymi bombkami.
Modrzew i jego szyszki
Las świerkowy
Maślak zwyczajny
Szyszka świerkowa
Szyszka sosnowa
Sosna rośnie nawet tam, gdzie gleba jest jałowa i piaszczysta. Świerki lub sosny posadzone w równych
rzędach tworzą tzw. monokultury.
Podgrzybek brunatny
29
Lasy liściaste
A oto dąbrowa. Potężne konary starych dębów
dają schronienie przed słońcem i deszczem. Po
rozsypane na ziemi żołędzie chętnie przyjdą
zwierzęta. Na skraju dąbrowy wchodzimy w mały brzozowy lasek – brzezinę. Z daleka bieleją
pnie młodych brzózek. Kilka kroków dalej rozpościera się buczyna. Jesienią las bukowy czerwieni się od liści, a gładziutka kora pni mieni się jak
srebro. Dziwne małe buczynowe orzeszki razem
z żołędziami przydadzą się na czapki jesiennych
ludzików.
Las dębowy – dąbrowa
Las brzozowy – brzezina
Liść i owoce dębu
Las bukowy – buczyna
Wielogatunkowy las liściasty – grąd
31
Mieszkańcy
starego dębu
W lesie należy spacerować cicho i spokojnie. Tylko wtedy możemy usłyszeć i odkryć najwięcej
tajemnic przyrody. Wśród gałęzi drzew stale uwijają się ptaki. Pewne gatunki zobaczymy pośród
drzew iglastych, bo żywią się nasionami szyszek,
inne szukają pokarmu w lasach liściastych. Niektóre stale buszują w czubkach drzew, inne polują na owady wokół pni i niskich gałęzi.
Ptaki łatwiej jest usłyszeć niż zobaczyć. Na wycieczkę do lasu warto zabrać ze sobą klucz do
oznaczania gatunków tych zwierząt.
Sowy polują w nocy, a w dzień śpią,
dlatego na spacerze raczej ich nie zobaczymy. Można za to znaleźć ich puchowe piórka lub pozostawione przez
nie wypluwki. Poruszają się niemal
bezszelestnie, a w nocy nawołują się
wzajemnie niesamowitymi dla nas
głosami.
Trudno jest zobaczyć dzięcioła,
łatwiej usłyszeć jego stukanie.
Ostrym dziobem wydziobuje on
spod kory larwy owadzich szkodników drzew, m.in. korników. Mówimy o nim – lekarz drzew.
Sójkę łatwo rozpoznać w locie po biało-niebieskim w czarne prążki „lusterku” na skrzydłach.
Zaniepokojona wydaje chrapliwe okrzyki. W zimie żywi się orzeszkami bukowymi i żołędziami,
a wiosną potrafi zapolować na młode pisklęta. Latem zaś łapie owady.
Najstarszym polskim dębem
jest dąb Bartek.
Lelek kozodój jest ptakiem, który poluje
w nocy. Chwyta ćmy szeroko otwartą paszczą.
Ma brązowe piórka i kiedy siedzi na gałęzi
lub na ziemi, jest prawie niewidoczny.
Kowalik poruszając się wzdłuż pnia
starego dębu, potrafi chodzić zarówno głową do góry, jak i w dół. Uważnie
ogląda korę w poszukiwaniu owadów
lub smakowitych nasion. Gniazda zakłada w dziuplach drzew, które wyściela
suchymi liśćmi lub korą. Otwór dziupli
pomniejsza, zalepiając go błotem.
O kukułce mówimy, że jest pasożytem lęgowym. Jajo znosi do gniazd
mniejszych od siebie ptaków i nie
zajmuje się nim więcej. Młode pisklę kukułki zaraz po wykluciu
wyrzuca z gniazda jaja lub pisklęta
właściciela. Przybrani rodzice karmią je, aż dorośnie. Dla dębu jest
bardzo pożyteczna.
Podczas spaceru
po lesie
Jeżeli nachylimy się i zajrzymy pod listek, możemy
spotkać motyla z czułkami w kształcie pióropusza.
Takie czułki ma samiec
motyla nocnego – ćmy.
Las dostarcza pożywienia wszystkim jego mieszkańcom, a nawet gościom. Zwierzęta roślinożerne znajdą tam smaczne rośliny i owoce. Na nie
zapolują zwierzęta mięsożerne – mniejsze lub
większe drapieżniki. Kiedy rośliny i zwierzęta
giną, bakterie, grzyby i niektóre owady rozkładają ich szczątki. Zawarte w nich związki wracają do
gleby, wzbogacając ją w składniki mineralne.
Pod innym listkiem usiadł
motyl – listkowiec cytrynek. Wtopił się w otoczenie, tak że trudno jest go
zauważyć. Dzięki temu jest
bezpieczny i może odpocząć
chwilę w cieniu liścia.
73
3
...a ten przypominający małe
drzewka, który rośnie bezpośrednio na glebie, to chrobotek
reniferowy. Na dalekiej północy stanowi pokarm reniferów.
Stare próchniejące pnie to piękny i ważny element każdego lasu. Żyje tu wiele organizmów, takich jak owady, grzyby, glony i widoczne na zdjęciu porosty. Podczas spaceru po
lesie przypatrzmy się tym dziwnym organizmom. Rosną tylko tam, gdzie powietrze jest
czyste. Mają różne kształty – te z czerwonymi główkami jak zapałki i te w kształcie kielichów na długich nóżkach to chrobotki: koralkowy i kubkowaty...
Za pniakiem skrył się borowik
szlachetny, zwany prawdziwkiem. Znaleziony, cieszy każdego
grzybiarza.
Jesienią między drzewami spoty- Żuk gnojowy swą nazwę zakamy trujące, choć bardzo pięk- wdzięcza kulkom gnoju, które
toczy do swej nory. Posłużą one
nie kropkowane muchomory.
za schronienie i pokarm jego
larw.
35
Leśne zwierzęta
W lasach żyją zwierzęta, które zwykle trudno zauważyć. Niektóre z nich, np. sarny, są płochliwe
i wychodzą z ukrycia dopiero o zmierzchu. Między
drzewami można dostrzec rozkopaną ściółkę – tu
dziki nocą szukały pożywienia. W dzień zwierzęta
te odpoczywają w gęstych zaroślach. Również borsuki wychodzą na żerowanie dopiero w nocy, w lesie możemy trafić na wykopane w piasku wejścia
do ich nor. Lisy unikają kontaktu z człowiekiem,
czasami widać, jak przemykają skrajem lasu. A jednak podczas spaceru możemy obserwować wiele
innych interesujących zwierząt.
Mrówki są bardzo pożyteczne.
Mrowiska leśnicy otaczają kawałkami gałęzi, aby nie zniszczyły ich zwierzęta i ludzie. Najczęściej zauważamy biegające po
ścieżce samice nazywane robotnicami. Ich zadaniem jest budowanie mrowiska i dostarczanie
pokarmu. Królowe nie ruszają
się z gniazda, składają tysiące
jaj, z których wylegają się młode
mrówki. Te pracowite owady są
sanitariuszami lasu, oczyszczają
go z obumarłych i rozkładających się części organizmów.
W wilgotnych miejscach lasu, w pobliżu małych oczek wodnych poluje na owady ważka – szablak zwyczajny. Ma krwistoczerwony odwłok i ogromne oczy, rozmieszczone prawie wokół głowy. W każdym
takim oku może mieć do trzydziestu tysięcy małych oczek, które pozwalają jej śledzić ruchy ofiary. Jest
szybka, zwinna i doskonale lata, co ułatwia jej polowanie.
Jeż, jak większość zwierząt owadożernych, zjada przede wszystkim owady, ale też ślimaki. Jest aktywny
o zmierzchu i w nocy. Wychodzi wtedy z ukrycia i drepcząc, poszukuje pożywienia. Późną jesienią, kiedy
temperatura się obniża, staje się ociężały i zapada w sen zimowy. Nie robi zapasów na zimę, spala tłuszcz
nagromadzony pod skórą.
Nie łapmy jaszczurek, ponieważ wystraszone mogą
odrzucić ogon. Taka strategia ratuje im życie, kiedy
zaatakuje je drapieżnik. Odrzucony ogon odwraca
uwagę atakującego i jaszczurka może jeszcze uciec.
Później wprawdzie ogon odrasta, ale bardzo wolno.
Lis wygrzebuje norę w ziemi, w której odpoczywa w ciągu dnia. Podstawą jego jadłospisu
są małe gryzonie i ptaki, ale zjada też chętnie
chrząszcze i koniki polne oraz owoce leśne.
37
W puszczy
Wycinanie lasów doprowadziło do wyginięcia niektórych gatunków zwierząt i ograniczyło liczebność tych, które przetrwały. Obecnie puszcze
i stare lasy są obszarami chronionymi. Tworzone
są tam parki krajobrazowe, rezerwaty i parki narodowe. Na tych obszarach przyroda rządzi się
swoimi prawami.
Szerszeń jest największą spośród naszych os, a jego ukąszenie
bywa bardzo niebezpieczne dla
ludzi. Szerszenie często budują gniazda w dziuplach starych,
spróchniałych pni drzew. Kiedy
je zauważysz, najlepiej odejdź
z tego miejsca jak najszybciej.
Pachnące lasem borowiki są bardzo pożyteczne. Oplatając
strzępkami korzenie drzew, dostarczają im wody. Ich kuzynka huba nie czyni zaś nic dobrego. Jest grzybem pasożytniczym, który niszczy różne gatunki drzew, zabierając im
substancje pokarmowe. Grzyby przyczyniają się też do rozkładu powalonych pni, których w puszczy się nie usuwa.
Takie małe zajączki są dobrze ukryte przez mamę, ale można je przypadkiem spotkać w lesie. Należy
bardzo ostrożnie i cicho oddalić się, aby ich nie spłoszyć. Nie wolno podchodzić blisko, ponieważ wystraszone uciekną i najprawdopodobniej zginą.
Pierwszym polskim parkiem narodowym był Białowieski Park Narodowy, założony w 1947 roku.
Obecnie słynie z występowania potężnych ssaków
kopytnych – żubrów.
39
Nasze góry
Roślinom i zwierzętom życie w wysokich górach
utrudniają częste, silne wiatry oraz niska temperatura. Rośliny wysokogórskie najczęściej są małe
i płożące się. Gęste włoski na ich liściach zabezpieczają je przed zimnem, wiatrem i wysychaniem. W najwyższych partiach gór zamiast lasów
są ukwiecone łąki, a powyżej nich już tylko nagie
skały. Mówimy, że układ roślinności jest piętrowy.
Kiedy na nizinach drzewa mają już liście, wysoko
w górach wiosna dopiero się zaczyna.
Do najbardziej malowniczych gór należą Pieniny. Zbudowane są głównie ze skał wapiennych, przez które przebija się
rzeka Dunajec. Najwyższy szczyt – Trzy Korony – leży na
terenie Pienińskiego Parku Narodowego.
Babia Góra to najwyższy szczyt w Beskidach.
W babiogórskich lasach
żyją głuszce, rysie, niedźwiedzie i żbiki.
Charakterystyczną cechą krajobrazu Bieszczad są rozległe łąki
zwane połoninami. Stoki gór
porastają ogromne lasy bukowe.
Królują w nich rysie, wilki, jelenie, puchacze i orły.
Wilk jest drapieżnikiem – żeby
żyć, musi polować. Najczęściej
atakuje zwierzęta słabe, stare
i chore, nie napada na ludzi. Żyje
w gęstych lasach, zimą łączy się
w stada. Samiec i samica wilka,
basior i wadera, tworzą parę na
całe życie. Pozostałe wilki w stadzie to najczęściej ich potomstwo z ostatnich kilku lat. Wilki
mają duże terytoria łowieckie.
Porozumiewają się, wyjąc; tylko
samotne, odłączone od stada wilki nie wyją.
W wapiennych skałach Jury Krakowsko-Częstochowskiej można odnaleźć odciski muszli, które są
skamieniałym dowodem, że obszar ten był kiedyś dnem morza. W wyniku wietrzenia powstały ostańce
skalne – samotne skały, z których najbardziej znana jest mierząca 20 metrów Maczuga Herkulesa.
Śnieżka to najwyższy szczyt Karkonoszy leżących w paśmie Sudetów. Jest to jedno z najchłodniejszych
miejsc w Polsce. Na szczycie znajduje się Wysokogórskie Obserwatorium
Meteorologiczne, schronisko PTTK
i barokowa kaplica św. Wawrzyńca.
Rosną tu także rośliny, jak gnidosz
sudecki i wierzba lapońska.
Błędne Skały, położone na terenie Gór Stołowych, to labirynt ciasnych szczelin i korytarzy. W Górach Stołowych zwietrzałe skały przybrały fantastyczne kształty, przypominające
niekiedy zwierzęta, stąd ich nazwy: Wielbłąd, Słoń i Żółw.
Muflony o fantastycznie
zakręconych rogach sprowadzono w Sudety w 1902
roku. Ich ojczyzną pierwotnie były wyspy na Morzu
Śródziemnym – Sardynia
i Korsyka.
41
Tatry
To najwyższe pasmo górskie w Polsce, w którym
występuje typowy krajobraz wysokogórski.
Tylko tam zobaczymy wysokie strzeliste turnie
i prawdziwe hale. W Tatrach górale wypasają
owce i wyrabiają owcze sery – oscypki.
Podążając do Morskiego Oka,
można usłyszeć huk spadającej
wody – Wodogrzmotów Mickiewicza – trzech wodospadów
na potoku Roztoka.
Niedźwiedź spędza zimę
pogrążony we śnie. Najczęściej mości sobie legowisko pod wywróconymi
korzeniami drzew, które
zwane jest gawrą. Jednak
budzi się czasem... żeby
napić się wody.
Rysy to najwyższy szczyt Tatr
(2499 m n.p.m.). Nazwę zawdzięczają widocznej na zboczu
rysie, którą tworzy skalny żleb.
Świstak ostrzega o niebezpieczeństwie pozostałych członków
stada serią donośnych gwizdów.
Okres zimy może przeżyć dzięki
nagromadzonym zapasom tłuszczu.
Limbę można zobaczyć
tylko w Tatrach.
Jedną z pierwszych oznak
wiosny są pojawiające się
na halach krokusy.
Szarotka
alpejska
Dziewięćsił bezłodygowy
Salamandra plamista
W otoczonej ostrymi szczytami
Dolinie Rybiego Potoku leży
największe i najpiękniejsze z tatrzańskich jezior – Morskie
Oko. Jeziora górskie nazywamy
stawami (Czarny Staw, Wielki
Staw). Woda w nich jest zupełnie
przezroczysta.
Kozice z łatwością poruszają się po
stromych i wąskich półkach skalnych. Potrafią wspinać się po prawie pionowych zboczach i skakać
przez kilkumetrowe przepaście.
Umożliwia im to specjalna budowa racic, które mogą być szeroko
rozstawiane. Kozica jest symbolem
Tatrzańskiego Parku Narodowego.
Z powodu silnych wiatrów motyle żyjące
w górach latają nisko nad ziemią. Niepylak apollo jest pod ochroną, coraz rzadziej
spotykamy go w Tatrach i Pieninach.
43
Nad morzem
Bałtyk jest morzem śródziemnym północnej
Europy. Ukształtowany został około 2000 lat
temu. Chociaż woda w nim jest słona, zawiera
niewielkie ilości soli mineralnych, w tym soli
kuchennej, dlatego uważany jest on za morze
słodkie. Jeszcze sto lat temu w wodach Bałtyku
żyły tysiące morświnów, ssaków nazywanych
niekiedy bałtyckimi delfinami. Dziś grozi im
wyginięcie.
Mewy towarzyszą
rybakom w połowach,
oprócz nich nad morzem
spotkamy rybitwy i kormorany. Często widzimy je, jak odpoczywają na falochronach.
Mikołajek nadmorski
Aby ochronić ląd przed niszczącą działalnością morza,
budowane są falochrony, a wydmy obsadza się roślinnością nadmorską. Do roślin chronionych należy m.in.
mikołajek nadmorski, wydmuchrzyca piaskowa i rzadko spotykana malina moroszka. Rosiczka rośnie przede
wszystkim na bagnach i jest rośliną owadożerną.
Bursztyn, nazywany dawniej jantarem, jest stwardniałą żywicą drzew. Kiedy pali się, wydziela przyjemną woń. Od wieków był poszukiwany przez kupców z południa jako cenny
surowiec do wyrobu ozdób. Przez Polskę przechodził szlak
bursztynowy – droga, którą kupcy podążali po „złoto północy”. Również obecnie po jesiennych sztormach na plaży
można znaleźć kawałki bursztynu.
Na terenie Słowińskiego Parku Narodowego, w okolicach Łeby, znajdują się objęte ścisłą ochroną ruchome wydmy. Pod wpływem
wiatru ciągle zmieniają one kształt i położenie.
W ciągu roku mogą przesuwać się od 3 do 10
metrów i osiągać 30 metrów wysokości.
45
Przyroda
w centrum miasta
Miasto to obszar przekształcony przez człowieka.
Dzika przyroda już tutaj nie występuje, a roślinność to mieszanina gatunków rodzimych i sprowadzanych z innych krajów. Większość zwierząt,
zwłaszcza takie ptaki, jak wróble i gołębie, zadomowiła się w miastach na stałe. Mają tu one łatwiejszy dostęp do pożywienia i wiele miejsc do
założenia gniazda. Miasto odwiedzają też ptaki
przelotne, które zatrzymują się tutaj dla odpoczynku.
Lipy chętnie sadzono w ogrodach, a w XIX wieku obsadzano nimi w Polsce aleje. Podczas kwitnienia wydzielają
słodki zapach wabiący pszczoły. Miesiąc, w którym kwitną,
nazwano lipcem. Lipy to drzewa długowieczne, mogą rosnąć
nawet 800 lat.
Ogrody zoologiczne to nie tylko schronienie dla ginących gatunków. Wiele z nich prowadzi
badania, które mają na celu zachowanie zwierząt w ich naturalnych środowiskach.
Łabędzie chętnie podpływają
do ludzi po kawałki chleba.
Jednym z najpiękniejszych
drzew rosnących w parkach
jest kasztanowiec. Do Polski
został sprowadzony z Półwyspu
Bałkańskiego.
Bluszcz należy do roślin
pnących, chętnie obrasta
ściany budynków.
Kaczki krzyżówki występują często na stawach w parku.
Oswojone z widokiem ludzi,
nie boją się ich tak bardzo jak
kaczki żyjące w naturalnym środowisku, np. nad jeziorami.
spis treści
Nad brzegami wód .................................. 4
Wśród roślinności wodnej ......................... 6
Ptasie raje ................................................... 8
Trawy ........................................................ 10
Ziołowa apteka ........................................ 12
Kwiaty ...................................................... 14
Zwierzęta łąkowe .................................... 16
Motyle ...................................................... 18
Ginące polne kwiaty ............................... 20
Zwierzęta w ogrodzie .............................. 22
Szkodniki roślin ....................................... 24
W borach .................................................. 26
Lasy liściaste ............................................ 28
Mieszkańcy starego dębu ....................... 30
Podczas spaceru po lesie ......................... 32
Leśne zwierzęta ....................................... 34
W puszczy ................................................ 36
Nasze góry... ............................................. 38
Tatry ......................................................... 40
Nad morzem ............................................ 42
Przyroda w centrum miasta .................... 44
Autor
Dorota Kokurewicz, Beata Biedroń-Zdęba
Konsultacja merytoryczna
Dorota Kokurewicz
Fotografie
Beata Biedroń-Zdęba,
Tomasz Gębuś/serwis e-zoom.pl, Dorota Kokurewicz s. 29,
Renata i Marek Kosińscy/kosinscy.pl, archiwum ss. 9, 23, 25, 40, 42-43, 46-47,
archiwum karkonosze.pl
Opracowanie graficzne i typograficzne
Beata Biedroń-Zdęba
Projekt okładki
Beata Biedroń-Zdęba
Wydanie pierwsze 2006
© 2006 by Wydawnictwo EUROPA sp. z o.o.
Wszelkie prawa zastrzeżone, szczególnie prawo do przedruku i tłumaczeń na inne języki.
Książka nie może być publikowana bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawnictwa.
Dotyczy to również sporządzania fotokopii, mikrofilmów oraz przenoszenia danych do systemów komputerowych.
ISBN 83-7407-135-4
Wydawnictwo EUROPA sp. z o.o.
ul. Kościuszki 35, 50-011 Wrocław
tel. 071 346 30 11, faks 071 346 30 15
e-mail: [email protected]
www.wydawnictwo-europa.pl
ATLAS DLA CIEKAWYCH
siążka, którą trzymasz w rękach, to doskonały przewodnik po wspaniałych i tajemniczych szlakach polskiej przyrody. Znajdziesz w niej ciekawe informacje
na temat roślin, zwierząt, owadów i ich naturalnych
środowisk życia. Trasę tej wędrówki wyznaczać będą
przydatne wiadomości oraz liczne i niezwykle barwne
ilustracje, które pozwolą Ci nie tylko jeszcze bardziej
podziwiać otaczającą Cię naturę, ale także lepiej ją rozumieć…
W serii
ukazały się
również:
w.
w
yd
l
pa.p
uro
o-e
c tw
ni
aw
$.:,
ww