docPsychologiczne uwarunkowania terroryzmu jako zjawiska globalnego
download 
Reklamacja Transkrypt
Psychologiczne uwarunkowania terroryzmu jako zjawiska globalnego
ADAM BIELA, DOROTA BRYK, GRZEGORZ KIDA, MARIUSZ WO£OÑCIEJ Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Paw³a II Psychologiczne uwarunkowania terroryzmu jako zjawiska globalnego ZÇyjemy w okresie cywilizacyjnym okresÂlanym w naukach spoøecznych EpokaÎ LeÎku (Hobfoll, 2006, s. 19). SposÂroÂd wielu zÂroÂdeø zagrozÇen spoøecznych terroryzm zaliczany jest do najpowazÇniejszych niebezpieczenÂstw globalnej wioski, za ktoÂraÎ powszechnie juzÇ uznaje sieÎ naszaÎ planeteÎ. Wiele wysiøku wøozÇono w rozumienie genezy, mechanizmoÂw i konsekwencji spoøecznych terroryzmu rozumianego jako uzÇycie siøy lub przemocy skierowanej przeciwko grupie osoÂb lub instytucjom w celu wymuszenia na nich zwykle poprzez zastraszenie okresÂlonych usteÎpstw. Choc najbardziej widoczne skutki wiaÎzÇaÎ sieÎ z globalnymi aspektami terroryzmu ± te o maøej skali zdarzaøy sieÎ od zawsze i niemal wszeÎdzie ± to trudno jest go zrozumiecÂ, pomijajaÎc tak szczegoÂøowe kwestie, jak indywidualne motywacje i mechanizmy behawioralne konkretnej osoby uznanej za terrorysteÎ. PoczaÎtki terroryzmu wiaÎzÇaÎ z powstaniem muzuømanÂskiej sekty nizarytoÂw (zwanych takzÇe asasynami) w Persji, okoøo roku 1080. Sekta ta stosowaøa terroryzm, dokonujaÎc skrytoboÂjczych morderstw na zlecenie ± jej czøonkowie byli, mieÎdzy innymi, wynajmowani przez TurkoÂw seldzÇuckich do zabijania rycerzy krzyzÇowych w czasie krucjat. OproÂcz dziaøalnosÂci nizarytoÂw, terroryzm w drugim tysiaÎcleciu nie byø zjawiskiem rzadkim, jednak na niespotykanaÎ wczesÂniej skaleÎ rozwinaÎø sieÎ dopiero w drugiej poøowie XIX i XX wieku (Daftary, 2008). WspoÂøczesny terroryzm ma wiele obliczy ± mozÇna wyroÂzÇnic m.in.: terroryzm narodowowyzwolenÂczy, separatystyczno-narodowosÂciowy, anarchistyczno-lewacki, marksistowski, neofaszystowski, funda- 236 Adam Biela, Dorota Bryk, Grzegorz Kida, Mariusz Wo³oñciej mentalizm islamski. Bez wzgleÎdu na rodzaj, opiera sieÎ na wszystkich mozÇliwych metodach gwaøtu i przemocy: od uprowadzen pojedynczych osoÂb poczaÎwszy, poprzez porwania samolotoÂw czy statkoÂw, azÇ do zamachoÂw na wybrane celowo lub przypadkowo osoby czy grupy osoÂb. TerrorysÂci muzuømanÂscy, a zwøaszcza tzw. fundamentalisÂci islamscy, zastosowali jeszcze jeden, bardzo skuteczny sposoÂb: zamachy samoboÂjcze. Reid i Chen (2007) wskazujaÎ, izÇ wspoÂøczesne badania nad terroryzmem saÎ wielowymiarowe. DominujaÎ w nich wprawdzie opracowania z zakresu nauk politycznych, socjologii i komunikacji spoøecznej, lecz saÎ wsÂroÂd nich roÂwniezÇ i badania ukazujaÎce niektoÂre psychologiczne aspekty terroryzmu. W wielu publikacjach wspoÂøczesny terroryzm wyjasÂnia sieÎ w kategoriach psychiatrycznych baÎdz socjologicznych (np. Hess, 2004), widzaÎc same korzenie terroryzmu w nastawieniach antyimperialistycznych, beÎdaÎcych nasteÎpstwem wojen (Hess, 2004; Shughart II, 2006). Zajmowanie sieÎ procesami psychicznymi, np. sferaÎ motywacji, emocji, percepcji, mysÂlenia, podejmowania decyzji, domaga sieÎ wiedzy o konteksÂcie spoøeczno-kulturowym, jaki tworzaÎ wymienione obszary, a nawet wymiar fizjologiczny terroryzmu. Warto tu jako przykøad tej zøozÇonosÂci przytoczyc ciekawe osiaÎgnieÎcia badaczy fizjologicznych uwarunkowan terroryzmu, upatrujaÎcych zakorzenienia przemocy stosowanej przez terrorystoÂw w procesach fizjologicznych. Wedøug Hubbarda (1983), ktoÂry analizowaø przyczyny terroryzmu, zachowanie terrorysty jest funkcjaÎ trzech substancji produkowanych w jego organizmie w sytuacji stresu: noradrenaliny, acetylocholiny i endorfiny, ktoÂra wpøywa na umysø terrorysty z siøaÎ 100 razy wieÎkszaÎ nizÇ morfina. StaÎd dziaøania terrorystyczne charakteryzujaÎ sieÎ zwykle silnym efektem psychologicznym, zwøaszcza dotyczaÎcym sfery emocjonalnej. JednaÎ z tych emocji jest strach majaÎcy swoÂj bardzo okresÂlony przedmiot w sytuacji zamachu terrorystycznego. Jest nim wøasna sÂmierc Mniej okresÂlone nizÇ strach jest uczucie leÎku towarzyszaÎce atakom terrorystycznym. NieokresÂlonosÂc przedmiotu leÎku w tej sytuacji wynika z trudnych do przewidzenia okolicznosÂci sytuacji ataku terrorystycznego, czyli z ich nieokresÂlonosÂci. Od tych okolicznosÂci Psychologiczne uwarunkowania terroryzmu jako zjawiska globalnego wøasÂnie beÎdzie zalezÇaøa skutecznosÂc zamachu terrorystycznego. Nie saÎ one zdarzeniami pewnymi, lecz jedynie antycypowanymi. Opracowanie to stawia sobie za cel wskazanie na niektoÂre psychologiczne uwarunkowania terroryzmu jako zjawiska globalnego. Zanim jednak do tego przejdziemy, warto najpierw zaprezentowac niektoÂre psychologiczne aspekty samego terroryzmu jako zjawiska globalnego. Na tym tle beÎdziemy starali sieÎ odpowiedziec na pytanie: Co jest psychologicznaÎ istotaÎ terroryzmu? WskazÇemy, jaki zwiaÎzek istnieje pomieÎdzy terroryzmem a ekstremizmem. NasteÎpnie przedstawimy psychologiczne etapy terroryzmu. ZwroÂcimy roÂwniezÇ uwageÎ na zewneÎtrzne i wewneÎtrzne motywy zamachoÂw terrorystycznych oraz proces formowania sieÎ terrorysty-samoboÂjcy. Przywoøamy wreszcie przeprowadzony przez psychologa Philippa Zimbardo Eksperyment Stanfordzki, ktoÂrego rezultaty beÎdziemy starali sieÎ uogoÂlnicÂ, odpowiadajaÎc na pytanie: Czy kazÇdy mozÇe zostac terrorystaÎ? 1. Psychologiczne ród³a ekstremizmu politycznego i jego wp³yw na powstawanie terroryzmu Wedøug Søownika jeÎzyka polskiego (1998, s. 232) wyraz ¹ekstremizmº etymologicznie pochodzi od øacinÂskiego wyrazu ¹extremusº, oznaczajaÎcego `kranÂcowy, najbardziej oddalony, najstraszniejszy, najgorszy, najniebezpieczniejszy, najbardziej pogardzany'; od wyrazu ¹extremitasº oznaczajaÎcego `kraweÎdzÂ, punkt kranÂcowy', oraz od wyrazu ¹extremumº, czyli `zewneÎtrzny, najdalszy, koniec'. JuzÇ nawet ogoÂlna znajomosÂc sensu owych wyrazoÂw pozwala zatem stwierdzicÂ, zÇe zawierajaÎ one tresÂci ewaluatywne, ksztaøtujaÎce normy tego, co problematyczne, bezkompromisowe, polaryzujaÎce. Ekstremista to czøowiek wyznajaÎcy ekstremizm poprzez hoødowanie skrajnym poglaÎdom w okresÂlonej sprawie. To czøowiek sieÎgajaÎcy po kranÂcowe, ostateczne sÂrodki ± przemoc, pucz, a takzÇe terror dla osiaÎgnieÎcia danego celu: ideologicznego, spoøecznego, religijnego, politycznego, ekonomicznego, ktoÂry roÂwniezÇ mozÇe miec charakter ekstremistyczny. 237 238 Adam Biela, Dorota Bryk, Grzegorz Kida, Mariusz Wo³oñciej MozÇna przeto utrzymywacÂ, zÇe ekstremizm, jako pojecie o dosyc szerokim wspoÂøczesÂnie zastosowaniu potocznym i naukowym, oznacza roÂzÇnorodne, skrajne formy mysÂli opartej na skrajnych sÂrodkach dziaøania, ale nie zawsze juzÇ skierowanych ku skrajnym celom. UjmujaÎc to inaczej, mozÇna powiedziecÂ: forma mysÂli i sÂrodki dziaøania nalezÇaÎ do istoty definicji ekstremizmu, podczas gdy cele mysÂli i dziaøania mogaÎ do niej nalezÇecÂ, ale niekoniecznie. Ekstremistyczna mysÂl i ekstremistyczne sÂrodki mogaÎ, ale nie muszaÎ, prowadzic do ekstremistycznych celoÂw. Ponadto nalezÇy zawsze pamieÎtacÂ, zÇe sens okresÂlonego ekstremizmu nie ma nienaruszalnego charakteru absolutnego, obowiaÎzujaÎcego zawsze, wszeÎdzie i wszystkich ludzi. WreÎcz przeciwnie ± ekstremizm, ze swojej istoty, odznacza sieÎ relatywizmem, wielce podatnym na roÂzÇnorodnaÎ interpretacjeÎ. Zatem to, co dla kogos jest nadzwyczajnym ekstremizmem, dla kogos innego mozÇe byc zwyczajnym umiarem. Relatywizm ekstremizmu wynika z tego, zÇe jego istnienie i stopien zalezÇy od miejsca na osi, z jakaÎs skalaÎ, rozciaÎgajaÎcaÎ sieÎ od ekstremistycznej skrajnosÂci minimum, poprzez sÂrodek, azÇ do ekstremistycznej skrajnosÂci maksimum. W polityce i politologii zamiast ekstremistycznej skrajnosÂci minimum i ekstremistycznej skrajnosÂci maksimum wysteÎpuje ekstremistyczna skrajnosÂc lewicy i ekstremistyczna skrajnosÂc prawicy. W uproszczonych interpretacjach ekstremizm utozÇsamiany bywa z radykalizmem, ekstremista z radykalistaÎ, a ekstremizacja z radykalizacjaÎ. NalezÇy pamieÎtac jednak, zÇe saÎ to bliskie sobie pojeÎcia, ale nie jednoznaczne. W odroÂzÇnieniu od ekstremizmu radykalizm jest bardziej teoretycznie uzasadniony i odnosi sieÎ gøoÂwnie do sÂrodkoÂw dziaøania. Podczas gdy radykaøowie albo radykalisÂci saÎ raczej teoretykami, a mniej praktykami, ekstremisÂci przywiaÎzujaÎ mniejsze znaczenie do teoretycznej refleksji. Owe strony teoretyczne i praktyczne usiøujaÎ natomiast roÂwnowazÇyc ze sobaÎ zaroÂwno rewolucjonisÂci, jak i terrorysÂci. Radykalizacja, jako rezultat spokojnego namysøu, mozÇe miesÂcic sieÎ w legalnych strukturach organizacyjnych i procedurach dziaøania, natomiast ekstremizacja nie zyskuje na ogoÂø legalizacji (Tokarczyk, 2003/2004). Terroryzm wewnaÎtrzkrajowy koncentruje sieÎ gøoÂwnie na sÂrodkach sprawowania wøadzy w panÂstwie, zas terroryzm mieÎdzynaro- Psychologiczne uwarunkowania terroryzmu jako zjawiska globalnego dowy na okresÂlonym oddziaøywaniu na stosunki mieÎdzynarodowe. SÂrodki te, w obu przypadkach, polegajaÎ na sieÎganiu po terror, a wieÎc zgodnie z øacinÂskim rodowodem tego wyrazu ± po skrajne formy przemocy fizycznej i psychicznej: strach, grozÂbeÎ, okrucienÂstwo. Cele terroryzmu wewnaÎtrzkrajowego saÎ dosÂc oczywiste, gdyzÇ zmierzajaÎ do zachowania wøadzy rzaÎdzaÎcych, zas terroryzmu mieÎdzynarodowego do podkresÂlenia istnienia jakiegos problemu oczekujaÎcego bezskutecznie na rozwiaÎzanie. Terror nalezÇy do najbardziej ekstremistycznych sÂrodkoÂw, ale niekoniecznie celoÂw dziaøania. Ekstremizm jest zdolny do akceptowania takich sÂrodkoÂw, natomiast celoÂw raczej nie. Niekiedy fundamentalizm, wyrazÇajaÎcy sieÎ w ortodoksyjnym, a wieÎc skrajnym przestrzeganiu jakich norm, nakazoÂw, zasad, szczegoÂlnie religijnych (np. islamskich albo katolickich) mozÇe sieÎgac granic ekstremizmu. Skrajne, bezkrytyczne, nietolerancyjne, entuzjastyczne, oparte na wierze oddanie jakiejs sprawie religijnej albo ideologicznej zwane jest fanatyzmem i roÂwniezÇ mozÇe sieÎgac granic ekstremizmu. Nonkonformizm i ekscentryzm to postawy przynalezÇne bardziej jednostkom ludzkim nizÇ grupom spoøecznym, poruszajaÎcym sieÎ po jakichs peryferiach spoøecznych. NonkonformisÂci i ekscentrycy nie saÎ wszakzÇe ekstremistami, a raczej chyba indywidualistami. Stawaliby sieÎ ekstremistami, gdyby ich indywidualizm stawaø sieÎ kolektywny. KonkluzjeÎ waÎtku definiowania ekstremizmu mozÇna ujaÎc w kilku punktach (za Tokarczyk, 2003/2004): · ekstremizm jest pojeÎciem ogarniajaÎcym zbiory roÂzÇnych form mysÂli, sÂrodkoÂw i celoÂw dziaøania, ocenianych wespoÂø jako skrajne, kranÂcowe, marginalne, peryferyjne; · ekstremizm jest czyms na ogoÂø zwykøym w spoøeczenÂstwach liberalnych, demokratycznych, pluralistycznych, w ktoÂrych wysteÎpuje caøe spektrum orientacji, szczegoÂlnie orientacji politycznych; · ekstremizm jest kolektywny, poniewazÇ jest rzecznikiem interesoÂw okresÂlonej grupy stawiajaÎcej wieÎkszosÂci mniej lub bardziej uzasadnione zÇaÎdania, w zalezÇnosÂci od sytuacji wspierane przemocaÎ; · rozgraniczenia z jednej strony mieÎdzy ekstremistami, z drugiej zas strony radykaøami, terrorystami, fundamentalistami, fanatykami, 239 240 Adam Biela, Dorota Bryk, Grzegorz Kida, Mariusz Wo³oñciej a tym bardziej nonkonformistami i ekscentrykami, saÎ dyskusyjne, szczegoÂlnie z punktu widzenia roÂzÇnych nauk spoøecznych; · grupa ekstremistyczna charakteryzuje sieÎ zamknieÎciem we wøasnym sÂwiecie, samoizolacjaÎ, wøasnym sposobem mysÂlenia, wyrazem jeÎzyka, oryginalnaÎ symbolikaÎ, niekiedy specjalnaÎ wiedzaÎ, np. teoriami spiskowymi i niezdolnosÂci do konstruktywnego dyskursu; · rezultatem odseparowania sieÎ ekstremistoÂw od wieÎkszosÂci spoøeczenÂstwa jest ich sÂwiadomosÂc bycia mniejszosÂciaÎ, a nawet elitaÎ, czyms lepszym nizÇ reszta sÂwiata, niezdolnaÎ do krytycznej samokorekty, ale zdolnaÎ do kompensowania swoich niepowodzen skrajnaÎ agresywnosÂciaÎ dziaøania; · dziaøania ekstremistyczne opierajaÎ sieÎ z reguøy, chociazÇ niekoniecznie, na sieÎganiu po roÂzÇne formy przemocy; · ekstremisÂci pasozÇytujaÎ nierzadko na wolnosÂciowych mozÇliwosÂciach infiltracji demokratycznego panÂstwa prawnego, prowadzaÎcej do osøabienia albo nawet niszczenia jego instytucji; · ekstremisÂci dziaøajaÎ w imieÎ zdefiniowanego w jakis sposoÂb, spoøecznego rozwoju czy tezÇ posteÎpu. BioraÎc pod uwageÎ roÂzÇne typy zachowan ekstremistycznych w dziejach ludzkosÂci, nie sposoÂb byøoby policzycÂ, a tym bardziej dogøeÎbnie opisacÂ, wszystkie przejawy ekstremizmu. WysteÎpowaø on bowiem w sferze mysÂli i w sferze wiary, w sferze spontanicznych zachowan ludzkich i w sferze sÂrodkoÂw dziaøania (Jakubowska, 2008). Ze swej istoty, nie odzwierciedlajaÎc ogoÂlnie akceptowanych norm i pojmowania rzeczywistosÂci, wyrazÇaø sieÎ w peønym gwaøtownej niecierpliwosÂci usiøowaniu zmiany rzeczywistosÂci przy pomocy sÂrodkoÂw opartych na mniej lub bardziej brutalnym przymusie. Ekstremizm przenikaø dzieje wszystkich spoøeczenÂstw, tyle zÇe w jednych spoøeczenÂstwach byø jawny, w innych zas kamuflowany propagandaÎ i ideologiaÎ. Ekstremizm polityczny, w ostatecznym rozrachunku, mozÇe byc rezultatem roÂzÇnych czynnikoÂw: zamierzonej indoktrynacji ideologicznej oddziaøujaÎcej na ludzki intelekt, sytuacyjnej kulminacji emocji grupy spoøecznej, wybuchu psychologicznych napieÎc jednostek manifestowanych na socjologicznym forum, rozpaczy neÎdzarzy, politycznej manipulacji etc. To mozÇna i nalezÇy okresÂlac tylko na gruncie badania rzeczywistosÂci ekstremizmu. Psychologiczne uwarunkowania terroryzmu jako zjawiska globalnego Do grup ludzkich popadajaÎcych w sprzecznosÂc z prawem i kojarzonych z ekstremizmem nalezÇaÎ zwøaszcza niektoÂre sekty religijne, grupy kultowe, gangi møodziezÇowe i terrorysÂci. Za wspoÂlnaÎ cecheÎ tego rodzaju grup ekstremistycznych uznawane saÎ nienormalne potrzeby albo powazÇne problemy psychologiczne ich czøonkoÂw. SzukajaÎc oparcia w grupie, jej czøonkowie, z obawy przed odrzuceniem ich przez niaÎ, stajaÎ sieÎ wobec niej nadzwyczaj lojalni, zdolni do zachowac skrajnych ± ekstremistycznych. Ich dziaøania opierajaÎ sieÎ bardziej na wierze nizÇ na rozsaÎdku, totezÇ najczeÎsÂciej bez zahamowania sieÎgajaÎ po najbardziej nawet niebezpieczne sÂrodki. Posøusznie, ze skrajnaÎ ulegøosÂciaÎ podporzaÎdkowujaÎ sieÎ poleceniu przywoÂdcy grupy, czeÎsto o cechach charyzmatycznych, co zapewnia zbiorowaÎ dyscyplineÎ i stanowi destruktywnaÎ siøaÎ dziaøania grupy ekstremistycznej. Cele, sÂrodki, wierzenia i obrzeÎdy kultowe grupy ekstremistycznej powodujaÎ jej konflikt z otoczeniem spoøecznym, manifestowany jednostronnaÎ albo obustronnaÎ wrogosÂciaÎ. 2. Psychologiczna istota terroryzmu w perspektywie globalnej AnalizujaÎc wspoÂøczesne zjawisko terroryzmu jako jednaÎ z form zachowan ekstremistycznych w konteksÂcie globalnym, mozÇna spojrzec na jego psychologicznaÎ istoteÎ, ujmujaÎc go jako reakcje indywidualnych osoÂb lub roÂzÇnych grup na sytuacjeÎ przezÇywania totalnej frustracji i bezradnosÂci przy braku symetrii systemowej: spoøecznogospodarczej i politycznej spostrzeganej w ukøadach globalnych. Brak symetrii jest rozumiany jako relacje mocarstwowe w sÂwiecie, ktoÂre wywoøujaÎ postawy terrorystyczne o podøozÇu antyimperialnym (Hess, 2003; Shughant II, 2006). Znamienne jest, izÇ terrorysÂci w swoich dziaøaniach przechodzaÎ dokøadnie na ten sam poziom funkcjonowania, co spostrzegany przez nich imperialista niedopuszczajaÎcy zÇadnej relacji symetrycznej wobec ludzi, nad ktoÂrymi dominuje jednostronnie. TeÎ wøasÂnie relacjeÎ braku symetrii czyniaÎ relacjaÎ wobec swoich ofiar: zagrazÇajaÎ niewinnym osobom, nie dajaÎc im najmniejszych szans na obroneÎ przed sÂmierciaÎ. IstotaÎ psychologicznaÎ reakcji terrorystoÂw jest bowiem osiaÎgnieÎcie 241 242 Adam Biela, Dorota Bryk, Grzegorz Kida, Mariusz Wo³oñciej ostatecznego panowania nad ludzÂmi, najczeÎsÂciej przypadkowo spotykanymi, poprzez pozbawianie ich zÇycia na skutek wøasnego dziaøania o charakterze samoboÂjczym ± dziaøanie to budzi ekstremalny strach i grozeÎ nie tylko w sytuacji samego aktu terrorystycznego, lecz roÂwniezÇ poprzez fakt, izÇ jest upowszechniane w informacjach podawanych przez lokalne i globalne media. NajwieÎkszym sukcesem terroryzmu jako zjawiska globalnego jest jak najszersze promieniowanie atmosfery strachu i grozy przed byciem potencjalnaÎ ofiaraÎ mozÇliwego zamachu terrorystycznego. Atmosfera ta mozÇe byc rozpowszechniona do najbardziej odlegøych miejsc globu, wszeÎdzie tam, gdzie docierajaÎ globalne media, siejaÎc niejednokrotnie panikeÎ paralizÇujaÎcaÎ normalne zÇycie spoøeczne i gospodarcze. I to jest wøasÂnie celem terroryzmu globalnego, ktoÂry dzieÎki sÂrodkom masowego przekazu powoduje w skali globalnej strach i grozeÎ. Strach oraz leÎk, lezÇaÎce u podstaw zjawiska terroryzmu jako strategie wymuszania i walki, nalezÇaÎ do podstawowych pierwotnych emocji osoby, a nawet organizmu. Z emocjami tymi spotykamy sieÎ roÂwniezÇ u zwierzaÎt, co pozwala nam lepiej badac fizjologicznaÎ natureÎ strachu. Strach speønia bardzo wazÇnaÎ funkcjeÎ. Posiada on swoje zÂroÂdøo w instynkcie przetrwania i przejawia sieÎ w stanie silnego emocjonalnego napieÎcia, jakie przezÇywa osoba w sytuacjach rzeczywistego zagrozÇenia zÇycia, jakim jest m.in. atak terrorystyczny. NaturalnaÎ, odruchowaÎ reakcjaÎ w takich sytuacjach jest reakcja ucieczki, odseparowania sieÎ lub walki, ktoÂrych mieszankeÎ mozÇna zaobserwowac zaroÂwno w zachowaniach ofiar terroryzmu, jak i instytucji, rzaÎdu, populacji lub grupy osoÂb w reakcji na akt terrorystyczny. OdpowiedziaÎ rzaÎdu zaatakowanego kraju lub ludnosÂci cywilnej na tego typu zastraszenie jest czeÎsto prosta reakcja ucieczki np. nasilone emigracje mieszkanÂcoÂw z zagrozÇonych terenoÂw, reakcja odseparowania sieÎ poprzez uszczelnienie granic. Fizycznym symbolem takiej formy jest tzw. bariera bezpieczenÂstwa wybudowana przez Izrael wzdøuzÇ granicy z obszarem Palestyny, odgradzajaÎca osiedla zÇydowskie i terytorium Izraela od PalestynÂczykoÂw. JednoczesÂnie wprowadzane saÎ zaostrzenia polityki imigracyjnej, szczegoÂlnie wobec osoÂb podejrzanych w jakikolwiek sposoÂb o zwiaÎzki z terrorystami. OstatniaÎ z form jest forma otwartej walki lub prowadzone Psychologiczne uwarunkowania terroryzmu jako zjawiska globalnego w ukryciu dziaøania militarne lub paramilitarne skierowane na agresora ± ugrupowanie terrorystyczne. Drugim uczuciem zwiaÎzanym bezposÂrednio z aktami terrorystycznymi jest uczucie niepewnosÂci. Jest ono bezposÂrednio powiaÎzane z odczuciem leÎku, ktoÂry jest efektem stanu niepewnosÂci. NiepewnosÂc jest podøozÇem dla leÎku. KazÇdego dnia spotykajaÎ nas sytuacje, w ktoÂrych zupeønie nie wiemy, jak sieÎ zachowacÂ, co mysÂlecÂ, nawet jak sieÎ czucÂ. Ze znacznie powazÇniejszymi w skutkach dylematami spotykamy sieÎ w konteksÂcie zjawiska terroryzmu i terrorystoÂw. Czy poczucie niepewnosÂci mozÇe miec wpøyw na decyzjeÎ osoby o wzieÎciu udziaøu w akcie terrorystycznym? TerrorysÂci nie rodzaÎ sieÎ terrorystami ± istotnym, choc nie jedynym decydujaÎcym czynnikiem jest sÂrodowisko spoøeczne. JesÂli wziaÎc pod uwageÎ prawa wywiedzione z eksperymentoÂw przeprowadzonych przez psychologoÂw spoøecznych nad zjawiskiem niepewnosÂci i konformizmu, majaÎ one faktycznie takaÎ moc. SzczegoÂlnego znaczenia nabiera otoczenie spoøeczno-kulturowe, naznaczone czeÎsto stanem permanentnej niepewnosÂci. W takiej perspektywie zachowania nacechowane terroryzmem mogaÎ jawic sieÎ jako destrukcyjna strategia redukcji wysokiego poziomu skumulowanej niepewnosÂci. Jest to niepewnosÂcÂ, ktoÂra prowadzi w skrajnych przypadkach do ¹pewnosÂciº, z jakaÎ zamachowiec pokonuje dylematy zwiaÎzane z instynktem przezÇycia (zamachowcy-samoboÂjcy), czy powazÇne dylematy dotyczaÎce zÇycia innych ludzi. 3. Etapy psychologiczne terroryzmu Zanim dojdzie do aktu terrorystycznego, potencjalny kandydat na zamachowca przechodzi przez przygotowawcze szkolenie i formowanie. Warto zastanowic sieÎ, jakie saÎ psychologiczne etapy jego ¹formacyjnejº drogi. Na podstawie wøasnej analizy zachowan terrorystycznych proponujemy wyodreÎbnic cztery psychologiczne etapy drogi do terroryzmu samoboÂjczego: rekrutacjeÎ kandydatoÂw na terrorystoÂw-samoboÂjcoÂw, brainwashing, szkolenie techniczne oraz wykonanie zamachu. 243 244 Adam Biela, Dorota Bryk, Grzegorz Kida, Mariusz Wo³oñciej 3.1. Etap rekrutacji Agitatorzy przeprowadzajaÎcy akcjeÎ rekrutacyjnaÎ kandydatoÂw na terrorystoÂw-samoboÂjcoÂw majaÎ dokøadnaÎ wiedzeÎ na temat psychologicznych podatnosÂci na teÎ akcjeÎ. PojawiajaÎ sieÎ oni w lokalnych spoøecznosÂciach dotknieÎtych nieszczeÎsÂciem rodzinnym (np. utrata najblizÇszych) czy traumaÎ dosÂwiadczen zbrojnych dziaøan okupanta (np. po bombardowaniach lub innych dziaøaniach militarnych) i ¹øowiaκ osoby rozpaczajaÎce po stracie bliskich. WøasÂnie tym osobom, dotknieÎtym cierpieniem, przezÇywajaÎcym rozpacz i uczucie bezradnosÂci zwiaÎzanej z taÎ sytuacjaÎ, agitatorzy przedstawiajaÎ swoja ¹oferteκ, ktoÂra øaÎczy indywidualne motywy zemsty z motywami o charakterze ideologiczno-religijnym (np. meÎczenÂstwo za wiareÎ poøaÎczone z indywidualnaÎ zemstaÎ). Okazuje sieÎ, zÇe tego rodzaju rekrutacja jest skuteczna ± wielu sposÂroÂd terrorystoÂw-samoboÂjcoÂw zostaøo zrekrutowanych w sytuacji bezskutecznego oczekiwania na pomoc po stracie bliskich czøonkoÂw rodziny wskutek agresywnych aktoÂw militarnych. 3.2. Brainwashing Po akcji rekrutacyjnej kandydaci na terrorystoÂw poddawani saÎ systematycznemu ¹praniu moÂzguº tresÂciami ideologicznymi, politycznymi oraz ¹religijnymiº, ktoÂrego celem jest uzyskanie takiego stanu umysøu u kandydata, w ktoÂrym nie ma on (lub ona) zÇadnych obiekcji moralnych i antycypowany przez niego/niaÎ akt terrorystyczny jest ¹aktem sprawiedliwosÂciº. W procesie tym daÎzÇy sieÎ do wytworzenia takiego sposobu mysÂlenia, w ktoÂrym ofiary aktu nie saÎ spostrzegane jako podmioty osobowe majaÎce prawo do zÇycia, lecz jako narzeÎdzia oraz tøo ataku, o ktoÂrym musi dowiedziec sieÎ ¹sÂwiatº. UsÂmiercanie jak najwieÎkszej liczby ofiar lub wyjaÎtkowa brutalnosÂc zamachu jest przedstawiana jako gøoÂwny cel, ktoÂremu ma søuzÇyc zÇycie potencjalnych ofiar, tylko po to, aby cele terrorystoÂw zostaøy przekazane szerokiej opinii publicznej wzmocnione dodatkowo poprzez atmosfereÎ grozy. Im wieÎkszaÎ litosÂc beÎdaÎ budziøy ofiary, tym wieÎkszy efekt globalny osiaÎgnie dana grupa terrorystyczna. Psychologiczne uwarunkowania terroryzmu jako zjawiska globalnego 3.3. Szkolenie techniczne Po skutecznym brainwashingu kandydat na terrorysteÎ jest przygotowany do szkolenia technicznego w zakresie przeprowadzenia samodzielnej akcji samoboÂjczego ataku terrorystycznego. Szkolenie to dotyczy skutecznego sposobu ukrycia sprzeÎtu oraz sposobu posøugiwania sieÎ nim w celu dokonania zamachu na zÇycie innych ludzi. WazÇnym elementem jest roÂwniezÇ analiza sytuacji i okolicznosÂci, w ktoÂrych akt zamachu moÂgøby zostac skutecznie przeprowadzony. Kryteriami skutecznosÂci saÎ tutaj nasteÎpujaÎce czynniki: pozbawienie zÇycia jak najwieÎkszej liczby ludzi, dokonanie jak najwieÎkszego zaskoczenia potencjalnych ofiar zwieÎkszajaÎcego u nich efekt sÂmiertelnego strachu i przezÇycia grozy sytuacji ± co ma ostateczne przeøozÇenie na realizacjeÎ celu medialnego: promieniowanie strachu, poczucia zagrozÇenia i strachu u odbiorcy przekazu globalnych medioÂw. 3.4. Wykonanie zamachu terrorystycznego o charakterze samobójczym Wykonanie zamachu terrorystycznego o charakterze samoboÂjczym jest finalnym etapem psychologicznym terroryzmu jako zjawiska globalnego. Etap ten jest juzÇ wzgleÎdnie samodzielnym aktem indywidualnego terrorysty. Ma on poczucie wielkiej misji speønianej oraz antycypuje coraz wyrazÂniej swoje miejsce w panteonie meÎczennikoÂw ¹za wiareÎ i spraweκ. Ma on silne poczucie sprawstwa dziejowego zdarzen globalnych i odgrywania wazÇnej roli na scenie sÂwiata dzieÎki nasÂwietleniu caøej sytuacji przez relacje medialne. Terrorysta wie, zÇe skuteczne przeprowadzenie zamachu przeniesie go w inny stan egzystencji, a jego rodzinie przyniesie ewidentne korzysÂci juzÇ na tym sÂwiecie. SÂmierc wielu niewinnych ofiar nie przedstawia dla niego zÇadnego znaczenia, co jest efektem odbytego wczesÂniej brainwashingu. Spodziewany zatem bilans strat i zyskoÂw zamachu staje sieÎ korzystny, pomimo koniecznosÂci posÂwieÎcenia wøasnego zÇycia. Dlatego tezÇ terrorysta nie waha sieÎ dokonac zamachu, przeøamujaÎc wszystkie opory fizyczne i psychiczne (poroÂwnaj: Rothe, Muzzatti, 2004 ± stadia paniki moralnej). 245 246 Adam Biela, Dorota Bryk, Grzegorz Kida, Mariusz Wo³oñciej 4. Motywy zewnêtrzne i wewnêtrzne zamachów terrorystycznych MoÂwiaÎc o psychologicznych uwarunkowaniach terroryzmu jako zjawiska globalnego, mamy na uwadze zaroÂwno czynniki beÎdaÎce motywami zewneÎtrznymi zamachoÂw terrorystycznych, jak i wewneÎtrzne motywy tych zamachoÂw. Szerokiego przeglaÎdu tych czynnikoÂw dokonuje Loza (2007). W opracowaniu tym ograniczymy sieÎ jedynie do przeanalizowania tylko najwazÇniejszych wskazÂnikoÂw. 4.1. Motywy zewnêtrzne zamachów terrorystycznych Motywacja lezÇaÎca u podstaw dziaøan terrorystoÂw, takzÇe samoboÂjcoÂw, jest zazwyczaj zøozÇona i skøadajaÎ sieÎ na niaÎ, mieÎdzy innymi, nasteÎpujaÎce przyczyny: · religijne (zbawienie); · zemsta (za siebie, za naroÂd); Ç to zrobili); · nasÂladownictwo (inni czøonkowie grupy juz · oczyszczenie z zarzutoÂw tchoÂrzostwa i obawa przed takim posaÎdzeniem (zachowanie ¹twarzyº, dobrego imienia itp.); · przekonanie, zÇe tylko przemoc daje mozÇliwosÂc walki o ¹spraweκ (Sageman, 2004). WsÂroÂd wymienionych motywoÂw mozÇna wyroÂzÇnic zewneÎtrzne, ktoÂre wysteÎpujaÎ w zewneÎtrznym sÂrodowisku terrorysty, oraz te, ktoÂre wynikajaÎ z wewneÎtrznych, osobowosÂciowych uwarunkowanÂ. Do motywoÂw zewneÎtrznych zalicza sieÎ zazwyczaj frustracjeÎ potrzeb, ktoÂrych zaspokojenie jest niemozÇliwe lub trudne w ich sÂrodowisku zÇycia. Naturalnym polem zaspokajania ludzkich potrzeb, poczaÎwszy od najbardziej podstawowych, a skonÂczywszy na potrzebach wyzÇszych, jest sÂrodowisko spoøeczne. Nie wszystkie jednak sÂrodowiska oferujaÎ mozÇliwosÂc zaspokojenia potrzeb. IstniejaÎ takie, w ktoÂrych dosteÎp do roÂzÇnych doÂbr jest ograniczony i zalezÇny np. od przynalezÇnosÂci do etnicznej czy religijnej grupy. Terroryzm jest czeÎsto formaÎ agresywnej reakcji na brak realnej mozÇliwosÂci zaspokojenia pewnych silnych i znaczaÎcych potrzeb. Oczywiste jest jednak, zÇe terroryzm powstaje w szczegoÂlnych okolicznosÂciach, nie wystarczy do niego tylko frustracja potrzeb Psychologiczne uwarunkowania terroryzmu jako zjawiska globalnego jednostek czy mniejszosÂciowych grup, ale roÂwniezÇ ich bezsilnosÂc w dochodzeniu swoich praw. NajczeÎsÂciej chodzi o dosÂwiadczanie biedy, czasem nawet neÎdzy, poøaÎczone z brakiem lepszych perspektyw oraz z poczuciem krzywdy zwiaÎzanym z posiadaniem mniejszych od innych czøonkoÂw spoøeczenÂstwa praw (prawdziwym lub wyobrazÇonym). Maøe zbiorowosÂci, ktoÂrych daÎzÇenia nie znajdujaÎ powszechnego poparcia, sieÎgajaÎ po terroryzm. Terroryzm jest zatem zwykle reakcjaÎ pewnych grup spoøecznych zjednoczonych jakimis ideami na frustracjeÎ spowodowanaÎ niemozÇnosÂciaÎ realizacji potrzeb lub celoÂw tych grup. DosteÎp do doÂbr jest czeÎsto ograniczony przez biedeÎ ± rodziny terrorystoÂw-samoboÂjcoÂw bardzo czeÎsto otrzymujaÎ rodzaj rekompensaty finansowej, ktoÂra zabezpiecza lub poprawia ich sytuacjeÎ trudnaÎ materialnaÎ, co, oproÂcz innych motywoÂw, jest powazÇnaÎ zacheÎtaÎ do dokonania tego czynu (McCauley, 1991). Czøonkowie ruchoÂw i organizacji terrorystycznych funkcjonujaÎ zwykle w oparciu o zafaøszowanaÎ reprezentacjeÎ spoøecznaÎ grupy i metod wywierania wpøywu na taÎ grupeÎ. Reprezentacje te saÎ zwykle skutkiem døugofalowego, systemowego procesu wzbudzania uprzedzenÂ. Przykøadem takiego znieksztaøcenia reprezentacji spoøecznej grupy spoøecznej saÎ konflikty etniczne mieÎdzy Hutu i Tutsi w Afryce. W czasie narastajaÎcego w mediach terroru poprzez praseÎ, w stacjach radiowych i telewizyjnych, ktoÂre byøy w posiadaniu przedstawicieli plemienia Hutu, oraz w potocznych wypowiedziach poroÂwnywano czøonkoÂw grupy Tutsi np. do karaluchoÂw. Wywoøanie bardzo pejoratywnych skojarzen i konotacji caøkowicie znieksztaøcaøo denotacjeÎ saÎsiadujaÎcej grupy etnicznej mieszkanÂcoÂw Ruandy. MozÇna postawic tezeÎ, zÇe poddane kontroli media odpowiadajaÎ w najwieÎkszym stopniu za zjawisko terroryzmu, poniewazÇ najczeÎsÂciej to wøasÂnie media saÎ jedynym zÂroÂdøem informacji, a zatem stajaÎ sieÎ kreatorem postaw (Wilkinson, 1997). ZÇycie w trudnych warunkach, bycie czøonkiem grupy mniejszosÂciowej, zazwyczaj beÎdaÎcej obiektem uprzedzen i spoøecznego wykluczenia tej grupy, skøada sieÎ na cieÎzÇkaÎ sytuacjeÎ zÇyciowaÎ, nie prowadzi jednak wprost do terroryzmu. MuszaÎ wspoÂøwysteÎpowac takzÇe inne, wewneÎtrzne czynniki, zwiaÎzane z osobowosÂciaÎ terrorysty-samoboÂjcy. 247 248 Adam Biela, Dorota Bryk, Grzegorz Kida, Mariusz Wo³oñciej 4.2. Motywy wewnêtrzne zamachów terrorystycznych W latach 70. XX wieku popularny byø poglaÎd, izÇ kazÇdy terrorysta to psychopata. W latach 80. i 90. poglaÎd ten zostaø odrzucony i zwroÂcono uwageÎ na inne cechy osobowosÂci, ktoÂre mogøyby wyroÂzÇniac terrorystoÂw. Badania i analiza osobowosÂci terrorysty staøy sieÎ szczegoÂlnie wzmozÇone po atakach terrorystycznych 11 wrzesÂnia. Obecnie jednak daÎzÇy sieÎ do okresÂlenia nie tyle peønego profilu, ale raczej grupy charakterystycznych cech, za pomocaÎ ktoÂrych mozÇna by z duzÇym prawdopodobienÂstwem wyselekcjonowac terrorystoÂw wsÂroÂd spoøeczenÂstwa (Horgan, 2008). PoniewazÇ terrorysÂci saÎ zdolni do czynoÂw wyjaÎtkowo okrutnych, do atakowania, torturowania i pozbawiania zÇycia niewinnych ludzi, przypisuje sieÎ im cechy psychopatyczne. W istocie, wydaje sieÎ, zÇe tylko jednostka pozbawiona chocÂby elementarnej empatii i wyobcowana ze spoøeczenÂstwa byøaby zdolna np. do podøozÇenia bomby w autobusie szkolnym. Jednak badania pokazujaÎ (Horgan, 2008), izÇ dziaøania terrorystoÂw roÂzÇniaÎ sieÎ od dziaøan typowych psychopatycznych mordercoÂw. Na przykøad, psychopatyczny morderca zazwyczaj dokøadnie dobiera ofiary swych napasÂci, natomiast ofiary terrorystoÂw saÎ najczeÎsÂciej przypadkowe. Motywy psychopatycznego mordercy saÎ najczeÎsÂciej indywidualne, natomiast motywy terrorystoÂw majaÎ szerszy, ideologiczny kontekst. Bardzo charakterystyczne jest to, zÇe psychopaci nie odczuwajaÎ nigdy poczucia winy z powodu swych czynoÂw, natomiast u terrorystoÂw poczucie winy ulega tøumieniu lub racjonalizacji ± terrorysÂci saÎ przekonaniu, zÇe zostali zmuszeni do podjeÎcia swoich dziaøanÂ, zÇe nie mieli innej mozÇliwosÂci lub zÇe walka prowadzona w tak okrutny sposoÂb jest ich obowiaÎzkiem. Terrorysta czuje sieÎ wieÎc z goÂry usprawiedliwiony i to wøasÂnie daje mu siøeÎ, by pokonac naturalny opoÂr psychiczny czy moralny odruch sprzeciwiajaÎcy sieÎ popeønieniu zbrodni (Wesoøek, 2005). Jednak nie oznacza to, zÇe wsÂroÂd terrorystoÂw nie ma osoÂb o zaburzonej osobowosÂci, osoÂb o osobowosÂci patologicznej, ale odsetek diagnozowalnych patologii w tej grupie nie roÂzÇni sieÎ istotnie od grup kontrolnych osoÂb w tym samym wieku i pochodzaÎcych z podobnych sÂrodowisk (McCauley, 1991). Psychologiczne uwarunkowania terroryzmu jako zjawiska globalnego PoniewazÇ hipoteza o psychopatycznej osobowosÂci terrorystoÂw nie znalazøa potwierdzenia, w badaniach skoncentrowano sieÎ na wyizolowaniu cech, ktoÂre mozÇna by uznac za opisujaÎce terrorysteÎ, w tym terrorysteÎ-samoboÂjceÎ. U podøozÇa terroryzmu lezÇy zawsze niezadowolenie z istniejaÎcego stanu rzeczy i potrzeba jego zmiany poøaÎczona z brakiem (rzeczywistym lub jedynie subiektywnie spostrzeganym) mozÇliwosÂci jej dokonania. Wywoøuje to frustracjeÎ, ktoÂra z kolei rodzi nienawisÂc do wøadzy, a niejednokrotnie ± do caøego spoøeczenÂstwa, ktoÂre ± wedøug osaÎdu terrorysty ± blokuje mozÇliwosÂc zmiany niekorzystnych warunkoÂw. Potrzeba zmiany obrasta otoczkaÎ ideologicznaÎ, ktoÂra teÎ potrzebeÎ nie tylko uzasadnia, ale takzÇe jaÎ wzmaga. Niezadowolenie, frustracja potrzeb i nienawisÂc saÎ bezposÂrednimi siøami napeÎdowymi terroryzmu, ale jego pierwotnaÎ przyczynaÎ, a takzÇe gøoÂwnym celem jest leÎk. TerrorysÂci z obawy przed tym, zÇe ich cele nigdy nie beÎdaÎ zrealizowane poprzez zamachy, chcaÎ okazac siøeÎ swej determinacji w walce o wybrane cele, a takzÇe sparalizÇowac leÎkiem tych, ktoÂrzy mogliby stawic im opoÂr. RoÂwniezÇ inne negatywne emocje lezÇaÎ u podstaw zamachoÂw terrorystycznych. Silna agresja, ktoÂra tkwi ± zdaniem Fromma (1970) ± w jazÂni czøowieka, staje sieÎ bezposÂredniaÎ przyczynaÎ destrukcyjnych poczynanÂ. Jakkolwiek przez lata przyjmowano, izÇ agresywnosÂc stanowi cecheÎ popeÎdowaÎ, wrodzonaÎ i nieuniknionaÎ, to najnowsze badania takich dyscyplin, jak neurobiologia i psychologia eksperymentalna, prowadzaÎ do wniosku, izÇ nie istnieje popeÎd agresywny. Zachowania agresywne, wedle tych ostatnich, nie majaÎ charakteru biologicznie uwarunkowanego, lecz posiadajaÎ postac reaktywnaÎ. Agresja wysteÎpuje jako odpowiedz na bodzÂce frustrujaÎce baÎdz uruchamiajaÎce mechanizmy samozachowawcze, przy czym w uruchomieniu samej agresji majaÎ istotne znaczenie zaroÂwno cechy wrodzone, jak i nabyte w procesie wychowawczym (Pawøowski, 1984). Za osobowosÂciowe podøozÇe zamachoÂw terrorystycznych uwazÇa sieÎ takzÇe system wartosÂci, ktoÂry wyroÂzÇnia terrorystoÂw. ReprezentujaÎ oni odmienny system wartosÂci nizÇ ten, ktoÂry uznawany jest w naszym kreÎgu cywilizacyjnym, gdzie na pierwszym miejscu stawia sieÎ dobro czøowieka, jego prawo do zÇycia, wolnosÂci i niezbywalnej godnosÂci 249 250 Adam Biela, Dorota Bryk, Grzegorz Kida, Mariusz Wo³oñciej (Szaszkiewicz, 2001). Natomiast w centrum systemu wartosÂci terrorystoÂw stoi interes ich grupy, ktoÂry to cel starajaÎ sieÎ osiaÎgnaÎc z pogwaøceniem praw innych ludzi. RoÂwniezÇ religia, a wøasÂciwie jej swoiste pojmowanie, mozÇe inspirowac do dziaøan terrorystycznych. Aczkolwiek zÇadna z najliczniej wyznawanych na sÂwiecie religii nie nakazuje atakowania innych w celu osiaÎgania wøasnych celoÂw, a wreÎcz przeciwnie ± dziaøania takie saÎ wyrazÂnie zakazane, to tendencyjna interpretacja mozÇe bys podøozÇem do aktoÂw agresji, w tym do zamachoÂw terrorystycznych. NalezÇy tu miec na uwadze fakt, zÇe chociazÇ obecnie bardzo czeÎsto Ç utozsamia sieÎ z terroryzmem religieÎ islamu, jednak w historii akty terroryzmu byøy dokonywane takzÇe w ramach innych religii. Praktycznie kazÇda religia mozÇe ulec niewøasÂciwej interpretacji, a wpisana w niaÎ potrzeba krzewienia wiary mozÇe zostac zrozumiana jako nawoøanie do eliminowania tych, ktoÂrzy majaÎ odmienny sÂwiatopoglaÎd religijny. W toku badan dowiedziono, izÇ nie mozÇna moÂwic ogoÂlnie o osobowosÂci terrorysty ± z psychologicznego punktu widzenia ich funkcje umysøowe: sprawnosÂc mysÂlenia, kojarzenie faktoÂw, zdolnosÂc planowania itp. saÎ takie same jak ich ofiar czy reszty spoøeczenÂstwa. OdczuwajaÎ oni takie same emocje, majaÎ wøasny system wartosÂci, pozornie wieÎc nie roÂzÇniaÎ sieÎ od innych ludzi, jednak wiele motywoÂw ich dziaøan jest dla nas niezrozumiaøych (Szaszkiewicz, 2001). Dla zrozumienia terrorysty potrzebne jest nie tylko poznanie jego sÂrodowiska i osobowosÂci, ale takzÇe sposobu szkolenia, ktoÂry prowadzi do uformowania terrorysty. 5. Eksperyment Stanfordzki czy ka¿dy mo¿e byæ terroryst¹? Poza czynnikiem wpøywu wieÎkszosÂci na jednostkeÎ wazÇnaÎ roleÎ w procesie formowania terrorysty peøni osoba uznana za autorytet. Moc jej oddziaøywania jest bardzo czeÎsto funkcjaÎ stanu niepewnosÂci, ktoÂry rodzi szczegoÂlnaÎ podatnosÂc na jej oddziaøywanie. Eksperymenty nad posøuszenÂstwem prowadzone przez Milgrama czy nie mniej dramatyczny eksperyment wieÎzienny Philipa Zimbardo ukazaøy dosÂc ponuraÎ prawdeÎ i waÎtpliwosÂcÂ, jakaÎ rodzi pytanie, dlaczego dobrzy Psychologiczne uwarunkowania terroryzmu jako zjawiska globalnego z natury ludzie posuwajaÎ sieÎ do skrajnie sadystycznych zachowanÂ. Zachowania studentoÂw Uniwersytetu Stanforda, ktoÂrzy zgodzili sieÎ wziaÎc udziaø w eksperymencie ± wcielajaÎc sieÎ bez opamieÎtania w upokarzajaÎce role wieÎzÂnioÂw i nie mniej upokarzajaÎce role brutalnych strazÇnikoÂw ± mogaÎ ukazac niektoÂre z mechanizmoÂw kierujaÎcych zachowaniami osoÂb zostajaÎcych terrorystami. W 1971 r. psycholog Philip Zimbardo przeprowadziø eksperyment, ktoÂry miaø na celu sprawdzenie podatnosÂci na role spoøeczne. Ponad 70 ochotnikoÂw przebadano pod kaÎtem kryminalnej przeszøosÂci, problemoÂw zdrowotnych i psychicznych. Ostatecznie wytypowano sposÂroÂd nich 24 studentoÂw z Kanady i StanoÂw Zjednoczonych. Piwnice stanfordzkiego wydziaøu psychologii przerobiono na wieÎzienie, opierajaÎc sieÎ na opiniach byøych wieÎzÂnioÂw i personelu wieÎziennego. Obraz rejestrowaøa kamera, a rozmowy wieÎzÂnioÂw byøy podsøuchiwane. StrazÇnikom pozwolono wybrac umundurowanie i wyposazÇenie w pobliskim sklepie militarnym. Zimbardo nie poinstruowaø dokøadnie strazÇnikoÂw, jak powinni sieÎ zachowywacÂ, powiedziaø tylko, zÇe majaÎ stac na strazÇy prawa i porzaÎdku, a paøki policyjne traktowac jedynie jako symbolicznaÎ bronÂ. JuzÇ pierwszy dzien w niczym nie przypominaø eksperymentu naukowego. Uczestnicy projektu (¹wieÎzÂniowieº) zostali aresztowani przez policjeÎ we wøasnych domach, a nasteÎpnie odeskortowani do ¹uniwersyteckiego wieÎzieniaº, gdzie po przywitaniu przez naczelnika i powtoÂrzeniu ciaÎzÇaÎcych na nich zarzutoÂw zostali dokøadnie przeszukani i rozebrani do naga. Przygotowano stroÂj, ktoÂry miaø ich upokorzyc i maksymalnie ujednolicicÂ. ¹WieÎzÂniowieº musieli zwracac sieÎ do strazÇnikoÂw formuøaÎ ¹Panie strazÇniku wieÎziennyº, a do siebie ± jedynie po numerze identyfikacyjnym. Aby utrwalic je w ich pamieÎci, strazÇnicy organizowali kilkakrotnie w ciaÎgu kazÇdej zmiany ¹odliczaniaº. PopularnaÎ formaÎ karania byøy pompki. Pozornie niegrozÂne, staøy sieÎ z czasem metodaÎ ponizÇania ¹wieÎzÂnioÂwº. Zaplanowany na dwa tygodnie eksperyment przerwany zostaø juzÇ po szesÂciu dniach ze wzgleÎdu na brutalne zachowania osoÂb, ktoÂre przyjeÎøy role strazÇnikoÂw. JuzÇ drugiego dnia wybuchø bunt ¹wieÎzÂnioÂwº, ktoÂry zostaø støumiony. Uczestnicy eksperymentu tak dalece 251 252 Adam Biela, Dorota Bryk, Grzegorz Kida, Mariusz Wo³oñciej wcielili sieÎ w swoje role, izÇ dochodziøo do aktoÂw przemocy, a ¹wieÎzÂniowieº byli wciaÎzÇ upokarzani na rozÇne, nierzadko perwersyjne sposoby (Zimbardo, 2008). Wyniki eksperymentu udowodniøy, zÇe zdrowi psychicznie ludzie w specyficznych warunkach bardzo øatwo wcielajaÎ sieÎ w role zaroÂwno ofiar, jak i oprawcoÂw. PowodoÂw takich zachowan upatruje on nie w zaburzeniach ludzkiej psychiki, lecz we wpøywie otoczenia na jednostkeÎ. 6. Sk¹d siê bior¹ terroryci? Analiza literatury przedmiotu wykazuje, zÇe terrorysÂci nie saÎ osobami o wyjaÎtkowych zaburzeniach osobowosÂciowych. Przyjmuje sieÎ, zÇe odpowiednia sytuacja spoøeczna, przekonanie o søusznosÂci wøasnej racji oraz dehumanizacja ofiar jest w stanie przeksztaøcic normalnego czøowieka w terrorysteÎ (Tokarska-Bakir, 2001). Aby do tego doszøo, konieczne jest trening, w trakcie ktoÂrego osobowosÂc takiego czøowieka jest odpowiednio ksztaøtowana. Z tego powodu przyszli terrorysÂci saÎ poddawani specjalnemu szkoleniu, ktoÂre przygotowuje ich do speønienia swojego zadania. Tworzone saÎ specjalne obozy szkoleniowe, ktoÂrych uczestnicy przechodzaÎ szczegoÂlny proces inicjacji i treningoÂw. W trakcie szkolenÂ, oproÂcz cÂwiczen w sztuce walki i posøugiwaniu sieÎ roÂzÇnego rodzaju broniaÎ, uczestnicy saÎ poddawani manipulacji. Przede wszystkim kontroluje sieÎ ich zachowanie i wypowiedzi, ale takzÇe sposoÂb mysÂlenia (np. za pomocaÎ odpowiedniej selekcji dostarczanych informacji) i kontroli uczuc (dzieÎki wywoøywaniu poczucia leÎku i zagrozÇenia, podburzaniu do zemsty, osøabianiu poczucia winy za zbrodnie przy jednoczesnym wytwarzaniu poczucia winy za nielojalnosÂc wobec swojej grupy itd.). Efektem takich oddziaøywan jest podatnosÂc na kontroleÎ umysøu i utrata lub chocÂby tylko osøabienie wøasnej tozÇsamosÂci wraz ze wzrostem tzw. tozÇsamosÂci grupowej oraz identyfikacji z grupaÎ. Identyfikacja z grupaÎ jest czynnikiem wzmacniajaÎcym zaangazÇowanie ± w swojej grupie zyskujaÎ wsparcie emocjonalne, ale takzÇe materialne, co dodatkowo zwieÎksza ich zaangazÇowanie. Psychologiczne uwarunkowania terroryzmu jako zjawiska globalnego Eksperymenty psychologiczne ukazujaÎ roleÎ pobocznych czynnikoÂw wzmacniajaÎcych ulegøosÂc osoby w grupie. NalezÇaÎ do nich ograniczenie kontaktoÂw do waÎskiego grona czøonkoÂw organizacji przesteÎpczej i pogøeÎbienie izolacji poprzez zerwanie kontekstu spoøecznego osoÂb spoza grupy. Czynnik ten w duzÇym stopniu wzmacnia anonimowosÂc czøonkoÂw organizacji terrorystycznej. Z potrzebaÎ anonimowosÂci w sÂrodowisku, w ktoÂrym funkcjonujaÎ terrorysÂci, wiaÎzÇe sieÎ zmiana danych osobowych, zmiana wyglaÎdu fizycznego, zmiana stroju, dokumentoÂw tozÇsamosÂci. Czynniki te w konsekwencji oddalajaÎ, a nawet eliminujaÎ kontekst spoøeczny ze sÂrodowiskiem spoza grupy terrorystycznej. W ten sposoÂb rekruci w øatwy sposoÂb poddani zostajaÎ nowemu zaprogramowaniu, ulegajaÎc zaroÂwno wpøywowi wieÎkszosÂci, jak i indywidualnemu wpøywowi osoby lidera. Prawdopodobnie to wøasÂnie te osobiste zwiaÎzki pozwalajaÎ przezwycieÎzÇyc strach przed utrataÎ zÇycia albo przynajmniej wygasic go na tyle, zÇeby wykonac swe zadanie, a tym samym nie stracic honoru w oczach wspoÂøtowarzyszy. WazÇnym elementem ksztaøcenia przyszøych terrorystoÂw jest wpojenie i utrwalenie przekonania o wyjaÎtkowosÂci misji, o byciu wybranÂcem, co prowadzi do rozbudzenia entuzjazmu i fanatyzmu. To dlatego wøasÂnie niektoÂrzy terrorysÂci idaÎ na sÂmierc w uniesieniu. SamoboÂjcy ci saÎ przedstawiani jako meÎczennicy, ktoÂrzy majaÎ zapewnione miejsce w raju. Rodziny samoboÂjcoÂw saÎ otaczane powszechnym szacunkiem, jak rodziny sÂwieÎtych. MeÎzÇczyzÂni, a nawet chøopcy rekrutowani do organizacji terrorystycznych saÎ tam traktowani z szacunkiem, jakiego nie dosÂwiadczajaÎ nigdzie indziej, uwazÇani saÎ za wybranÂcoÂw (Horgan, 2008). Psychomanipulacja, odpowiednie szkolenie oraz szereg czynnikoÂw sÂrodowiskowych uczestniczaÎ w formowaniu terrorysty, aczkolwiek badania dowodzaÎ, zÇe aby zostac terrorystaÎ, nie trzeba miec szczegoÂlnej osobowosÂci. To wøasÂnie owa normalnosÂc terrorystoÂw, fakt, zÇe za popeønianymi przez nich czynami nie kryje sieÎ psychopatia sprawia, zÇe warto zadac sobie pytanie: Czy naprawdeÎ w odpowiednich okolicznosÂciach kazÇdy mozÇe byc terrorystaÎ? TwierdzaÎca odpowiedz na to pytanie oznaczaøaby hoødowanie interpretacji behawiorystycznej ludzkiego zachowania. Eksperyment Stanfordzki skupia 253 254 Adam Biela, Dorota Bryk, Grzegorz Kida, Mariusz Wo³oñciej naszaÎ uwageÎ na sile oddziaøywania roli spoøecznej oraz znaczeniu autorytetu, ktoÂre saÎ w stanie wyøaÎczyc umiejeÎtnosÂci krytycznej oceny i wolnosÂci wobec wpøywoÂw osoÂb znaczaÎcych szczegoÂlnie silnych w sytuacji niepewnosÂci. KonkludujaÎc: terrorysÂci nie wyroÂzÇniajaÎ sieÎ specyficznaÎ osobowosÂciaÎ, ale majaÎ pewne wspoÂlne cechy; co wieÎcej, charakteryzuje ich przekonanie o uprawomocnieniu ich dziaøanÂ, o søusznosÂci wøasnej ideologii i racjonalizacja swoich dziaøanÂ. WazÇnym aspektem jest roÂwniezÇ odpowiednia sytuacja spoøeczna, poczucie krzywdy i bezradnosÂci wobec przeciwnika (rzeczywistego lub wyobrazÇonego), a takzÇe pragnienie zemsty i lojalnosÂc wobec wøasnej grupy. Trudno jednak zaprzeczyc przypuszczeniu zÇe kazÇdy z tzw. normalnych ludzi w wyniku splotu takich czynnikoÂw, jak negatywne emocje, trudna sytuacja zÇyciowa i wpøyw grupy mozÇe dokonac okrutnego zamachu. 7. Podsumowanie RozwazÇania nasze pokazujaÎ, izÇ zjawisko wspoÂøczesnego ekstremizmu zrodziøo sieÎ na bazie politycznego ekstremizmu, ktoÂry wyrasta na podøozÇu sÂwiadomosÂci bycia dyskryminowanaÎ grupaÎ, najczeÎsÂciej mniejszosÂciowaÎ, w okresÂlonym ukøadzie dominacji: politycznej, etnicznej, religijnej. Za dominujaÎce uczucia towarzyszaÎce zjawisko terroryzmu nalezÇy uznac strach, leÎk oraz niepewnosÂc zwiaÎzanaÎ z nieprzewidywalnosÂciaÎ nasteÎpstw zdarzen zwiaÎzanych z atakami terrorystycznymi. Analiza tych zjawisk prowadzi do ujeÎcia psychologicznej istoty zachowan terrorystycznych, ktoÂraÎ jest osiaÎgnieÎcie ostatecznego panowania nad ludzÂmi, najczeÎsÂciej przypadkowo spotykanymi, poprzez pozbawienie ich zÇycia wskutek dziaøania o charakterze samoboÂjczym, siejaÎcym ekstremalny strach i grozeÎ nie tylko w sytuacji samego ataku terrorystycznego, lecz roÂwniezÇ poprzez upowszechnienie informacji o tym akcie przez lokalne i globalne media. Od strony psychologicznej mozÇna roÂwniezÇ wyodreÎbnic etapy terroryzmu, ktoÂrych analiza wskazuje, izÇ najskuteczniej mozÇna zapobiegac terroryzmowi na etapie rekrutacji terrorystoÂw-samoboÂjcoÂw. SÂrodkami mieÎdzynarodowymi nalezÇaøoby przeciwdziaøac akcji rekru- Psychologiczne uwarunkowania terroryzmu jako zjawiska globalnego tacyjnej kandydatoÂw na terrorystoÂw, przeprowadzanej przez agitatoroÂw w spoøecznosÂciach lokalnych dotknieÎtych nieszczeÎsÂciami rodzinnymi i zÇyjaÎcych w poczuciu straty. WøasÂnie takim pograÎzÇonym w rozpaczy osobom potrzebne jest wsparcie i pomoc zwiaÎzana z ich trudnaÎ sytuacjaÎ egzystencjalnaÎ, zanim nie stanaÎ sieÎ one ¹øupem wojennymº agitatoroÂw organizacji terrorystycznych. Skuteczna pomoc tym osobom mogøaby zapobiec eskalacji gwaøtu terrorystycznego jako odpowiedzi na ataki militarne (zamierzone lub przypadkowe), ktoÂrych ofiarami jest coraz czeÎsÂciej ludnosÂc cywilna. W najbardziej zapalnych regionach skutecznaÎ strategiaÎ zapobiegania eskalacji zamachoÂw terrorystycznych jest przeprowadzanie na drodze dyplomatycznej mediacji pokojowej pomieÎdzy stronami konfliktu militarnego. Za terroryzm odpowiedzialne saÎ bowiem obie strony konfliktu i, co wieÎcej, odpowiedzialnosÂc za niepohamowanie tego zjawiska ponoszaÎ roÂwniezÇ organizacje krajowe i mieÎdzynarodowe (a zwøaszcza humanitarne, religijne), ktoÂre mogøyby miec swoÂj wkøad mediacyjny i wygaszajaÎcy konflikt. Bibliografia Daftary, F. (2008). Ismalici. Zarys historii. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog. Fromm, E. (1993). Ucieczka od wolnosÂci. Warszawa: Czytelnik. Hess, H. (2003). Like Zealots and Romans: Terrorism on Empire in the 21th Century. Crime, Law and Social Change, 39, 339-357. Hobfoll, S. E. (2006). Stres, kultura i spoøecznosÂcÂ. GdanÂsk: GWP. Horgan, J. (2008). Psychologia terroryzmu. Warszawa: PWN. Hubbard, D. G. (1983). The Psychodynamics of Terrorism. In Y. Alexander, T. Adeniran, and R.A. Kilmarx, (Eds), International Violence. New York: Praeger. Jakubowska, U. (2008). Ekstremizm polityczny. Studium psychologiczne. GdanÂsk GWP. Loza, W. (2007). A psychology of exterminism and terrorism: a MiddleEastern perspective. Agression and Violent Behavior, 2007, 141-155. McCauley, C. (1991). Terrorism, Research and Public Policy: An Overview. Terrorism and Political Violence, 3, 126-144. 255 256 Adam Biela, Dorota Bryk, Grzegorz Kida, Mariusz Wo³oñciej Pawøowski, A. (1984). Terroryzm w Europie XIX i XX wieku. Zielona GoÂra: WSP. Reid, E. F., Chen, H. (2007). Mapping the contemporary terrorism research domain. International Journal of Human-Computer Studies, 65, 42-56. Rothe, D., Muzzatti, S. L. (2004). Enemies everywhere: terrorism, moral panic and US civil society. Critical Criminology, 12, 327-350. Sageman, M. (2004). Understanding terror networks. Penn Press. Shughart II, W. F. (2006). An analytical history of terrorism 1945-2000. Public Choice 2006, 128, 7-39. Søownik wspoÂøczesnego jeÎzyka polskiego (1998), t. 1, 232, Warszawa: Wyd. RD. Szaszkiewicz, M. (2001). Kim saÎ ci ludzie? Wiedza i ZÇycie, 11, 21. Tokarczyk, R. (2003/2004). RozwazÇania na pojeÎciem ekstremizmu. Annales Universitatis Mariae Curie- Skøodowska Vol. L/LI Sectio G, 253280 , Lublin: Wyd. UMCS. Tokarska-Bakir, J. (2001). Wstyd i przemoc. Tygodnik Powszechny, 48, 1,7. Wesoøek, A. (2005). Akty terroryzmu w ujeÎciu psychospoøecznym i politycznym ± globalnym zagrozÇeniem dla bezpieczenÂstwa. [W:] R. PeÎczkowski (red.) Polski system edukacji po reformie 1999 roku. Stan, perspektywy, zagrozÇenia. Warszawa ± PoznanÂ: Fundacja Edukacja XXI wieku. Wilkinson, P. (1997). The Media and Terrorism. Terrorism and Political Violence, Vol. 9, No. 2, 51-64. Zimbardo, P. (2008). Efekt Lucyfera. Warszawa: PWN. Psychological Conditions of Terrorism as a Global Phenomenon Summary This paper describes the following issues concerning the psychological conditions of terrorism as a global phenomenon: the psychological sources of a of political extremism and their influence on causing terrorism, the psychological stages of terrorism, the motive of terrorist attack, the Miligram's Prisons Experiment and its implications. The psychological essence of the terrorists' reactions is to reach a final domination over the Psychologiczne uwarunkowania terroryzmu jako zjawiska globalnego people, causing the extremal fear and anxiety by the mass ± media. The four stages of the way towards the terrorists attack: 1) the recruitment; 2) brainwashing; 3) technical schooling; 4) execution of terrorist ± suicidal attack. The paper answers also the questions: what have the terrorist come from? The terrorists do not have any specific personality traits profile. That is why the psychomanipulation, schooling and the social environment are giving significant contribution into forming the deeply frustrated persons as the terrorist ± suiciders. There is a possible prevention against the terrorism which is a help for the people who lost their close relatives or marriage partners during the military attacks. 257
