numer 32 - OLEANDRY - Biuletyn Zwišzku Piłsudczyków Oddział w

Transkrypt

oleandry Nr 32
Biuletyn Związku Piłsudczyków Oddział Świętokrzyski
70 rocznica polskiego pAŃSTWA podziemnego
Opracowany przez gen. Tokarzewskiego statut Służby Zwycięstwu Polski (SZP)
przewidywał utworzenie jednolitej organizacji o charakterze wojskowo-politycznym.
Główne cele SZP:
1. Walka z okupantami,
2. Wyzwolenie Polski w granicach przedwojennych,
3. Odtworzenie polskiej armii,
4. Powołanie do życia ośrodków tymczasowej władzy administracyjnej
10 Przykazań Walki Cywilnej:
1. Polska walczy z wrogiem nie tylko poza granicami kraju, ale i na swoich, obecnie okupowanych
ziemiach.
2. Do chwili rozpoczęcia rozprawy zbrojnej wyrazem wojny na ziemiach polskich jest walka cywilna.
3. Udział w walce cywilnej jest obowiązkiem każdego obywatela polskiego.
4. Podstawowym nakazem i obowiązkiem jest poszanowanie prawowitych władz polskich
na emigracji oraz posłuch wobec zarządzeń Czynników Miarodajnych w Kraju.
5. Nakazem walki cywilnej w stosunku do okupanta jest bojkot jego zarządzeń i wezwań, utrudnianie mu
wszelkiej akcji w granicach nakreślonych przez kierownictwo życia polskiego oraz absolutny bojkot w
stosunkach handlowych, kulturalnych i towarzyskich.
6. - Obowiązuje konieczność solidarności społeczeństwa, wspieranie bliźniego - Polaka wszędzie gdzie
grozi mu zguba lub nędza.
7. - Utrzymywać należy na najwyższym poziomie poczucie Honoru narodowego i zgodnie z tym Honorem
postępować.
8. Należy przeciwdziałać w spotykanych wypadkach odstępstwa Polaka od obowiązujących go zasad
postępowania, a to drogą perswazji, napomnień, bojkotu towarzyskiego, wreszcie rejestrowania
występnych faktów i przekazania ich odpowiednim czynnikom polskim.
9. Wobec odstępców i zaprzańców obowiązuje bojkot, jak wobec wroga, oraz rejestrowanie ich jako
zdrajców.
10. Powinnością każdego Polaka jest troska o ocalenie i zachowanie polskości we wszelkiej jej postaci, a
więc ludzkiej, kulturalnej i materialnej, jako sił potrzebnych do wywalczenia wolności i odbudowania
Ojczyzny”.
Kielce IX.1939 – IX.20O9
Rys. Mateusz Józef Witek
Fot. Stemple z pierdla, niezależne wyd. 1984, M. K., Kielce
1
Od redakcji:
„(...) Czyż może historia popłynąć przeciw prądowi sumień?”
(K. Wojtyła, „Myśląc Ojczyzna”)
W 1934 roku Marszałek Józef Klemens Piłsudski przeprowadził wśród swoich najbliższych
współpracowników ankietę dotyczącą stopnia zagrożenia Polski ze strony Niemiec i Rosji. Pytanie brzmiało:
‘Które z tych państw jest niebezpieczniejsze dla Polski i prędzej niebezpieczne stać się może? Były cztery
możliwe odpowiedzi: N (Niemcy), R (Rosja), N + R, R + N. Poniżej, (za wydaniem specjalnym ‘Polityki’, nr 3 z 2009 r.)
podajemy odpowiedzi:
Beck, Szembek (wspólnie 1 głos) – R + N; gen. dyw. Rydz-Śmigły – R; gen. dyw. Sosnkowski – R + N; gen. dyw.
Konarzewski – R + N; gen. dyw. Berbecki – N; gen. dyw. Norwid-Neugebauer – N; gen. dyw. Osiński –N; gen. dyw.
Piskor – R + N; gen. dyw. Rómmel – N; gen. bryg. Dąb-Biernacki – N; gen. bryg. Orlicz-Dreszer – N; gen. bryg.
Burhardt-Bukacki – N; gen. bryg. Fabrycy – N; gen. bryg. Gąsiorowski – R; gen. bryg. Kasprzycki – N + R; gen.
bryg. Kruszewski – N; płk Furgalski – N; płk Strzelecki – N; płk Bohusz-Szyszko – N; płk Wartha – N.
Na 20 odpowiedzi: 13 – N, 4 – R + N, 2 – R, 1 N + R’.
Grażyna i Przemysław Witekowie
POLSKIE PAŃSTWO PODZIEMNE
Pięć lat temu, w 65 rocznicę IX 1939, wydaliśmy (niestety w niewielkim nakładzie) JEDNODNIÓWKĘ, którą –
zmodyfikowaną m.in. poprzez dodanie wielu informacji o udziale piłsudczyków w Polskim Państwie
Podziemnym zarówno na ziemiach polskich, jak i poza granicami RP oraz danych z terenów polskich
okupowanych przez Rosję – mamy teraz zaszczyt przekazać w ręce naszych Czytelników.
W okupowanej, podzielonej na dwie części RP, istniały - niespotykane w innych krajach - świetnie zorganizowane
konspiracyjne struktury rodzimej administracji cywilnej i wojskowej. O tym - aż trudnym do uwierzenia - fenomenie
pod nazwą Polskie Państwo Podziemne (dalej PPP), napisano wiele na wymuszonym Wychodźstwie oraz - niestety dużo
propagandowo w czasach PRL-u, a tylko trochę rzetelnie - i to głównie z przeznaczeniem dla dość wąskiego świata
nauki - w dzisiejszej RP. A przecież w czasie II wojny światowej tylko na ziemiach polskich spotykamy tak
świetnie zorganizowaną państwową administrację podziemną. W ostatnich latach pojawiło się – głównie dzięki
Instytutowi Pamięci Narodowej – wiele ciekawych, rzeczowych publikacji na ten temat. Nowego, nieznanego nawet
historykom zajmującym się tą tematyką, materiału, pojawiło i pojawia się tyle, że nawet do skromnego
przedstawienia kalendarium należało podejść z wielką ostrożnością. Przecież nawet tylko sygnalizacyjne omówienie
dziejów PPP to bardzo obszerny temat.
Zastanawialiśmy się nad czasokresem naszego kalendarium.. Wymienimy tu tylko te najważniejsze: według
najnowszych danych ostatni Żołnierz PPP został ujęty przez bezpiekę w drugiej połowie lat sześćdziesiątych; zbrojne
walki Podziemia z sowiecką administracją trwały wiele lat po maju 1945 r.; na politycznym Wychodźstwie działały
do 1989 roku legalne władze RP (m.in. dzięki temu zachowywaliśmy ciągłość prawno – państwową; rozwijała się niezależna kultura
polska..). Wiele faktów dotyczących tej tematyki poznajemy dopiero teraz w dużej mierze dzięki pracy Instytutu
Pamięci Narodowej i prowadzonej przez tenże działalności wydawniczej.
Ostatecznie postanowiliśmy, że kalendarium będzie pierwszą częścią zarysu dziejów Polskiego Państwa
Podziemnego. Naszym Czytelnikom obiecujemy powrót do tego tematu w 75 rocznicę września 1939 roku, kiedy to
– mamy nadzieję – przedstawimy część drugą.
‘W czasie II wojny światowej Państwo Polskie zmuszone było walczyć z dwoma wrogami: narodowosocjalistyczną
III Rzeszą i komunistycznym Związkiem Sowieckim. O ile dość dobrze udało się odtworzyć zmagania Niemcami, o
tyle badania dotyczące Sowietów znajdują się dopiero na etapie wstępnym. Z tym tematem wiąże się problem
działalności na ziemiach polskich podziemia komunistycznego. Nie było ono, jak twierdzono w okresie PRL (i nawet
obecnie są historycy, którzy powtarzają tamte utarte slogany), częścią składową Polski Podziemnej, lecz stanowiło
odrębny twór organizacyjny, było podporządkowane obcym ośrodkom decyzyjnym i nie realizowało polskiej racji
stanu. Z tego powodu działalność komunistów była szczegółowo analizowana przez konspiracyjną prasę, zaś
śledzeniem jej zajmowały się wyspecjalizowane komórki wywiadu i kontrwywiadu Podziemnego Państwa Polskiego.
Czas przypomnieć przynajmniej część z tych nieznanych szerzej faktów’ (Dodatek Specjalny IPN ‘Antykomunizm Polski
Podziemnej 1939-1945, w: Niezależna Gazeta Polska, Warszawa, 3lipca 2009).
Dopiero kilka lat temu historycy mogli się dowiedzieć o fakcie, który zdumiewa i przeraża zarazem. Jak
powszechnie już wiadomo 23 sierpnia 1939 r. podpisano pakt między III Rzeszą a ZSRR. Nie był znany - a i nadal
powszechnie nie jest - fakt mówiący o przekazaniu treści niemiecko-sowieckiej umowy zachodnim mocarstwom
światowym przez niemieckiego ambasadora w Moskwie (Hans von Herwerth) już w dniu podpisania tego paktu.
Jakże dużo mówi to wydarzenie! Nasi alianci doskonale wiedzieli, co będzie z Rzeczypospolitą we wrześniu 1939
roku. Zachowali treści wspomnianej umowy w tajemnicy. Alianci zapewniali o czynnym włączeniu się do działań
wojennych w dwa tygodnie po rozpoczęciu mobilizacji. Z przykrością trzeba powiedzieć, że danych nam tzw.
gwarancje pomocy na wypadek wojny nie tylko nie wykonali, ale najpewniej nie zamierzali wykonać. Chodziło o
wzięcie przez Polskę niemieckiego uderzenia na siebie, co dawało zarówno Francji, jak i Wielkiej Brytanii, potrzebny
2
czas na przygotowanie się do wojny z III Rzeszą. Brak czynnej reakcji naszych aliantów pozwolił Rosji na włączenie
się do wojny jako sojusznik III Rzeszy i zagarnięcie ponad połowy obszaru RP. I jaka była reakcja Zachodu na tą
agresję…? Dla ‘świętego spokoju’ dano wiarę ‘prawdzie’ głoszonej przez sowiecką propagandę. I tak jest do dzisiaj.
Nasi alianci nie przeprowadzili w czasie kampanii wrześniowej ani jednego nalotu bombowego na tereny niemieckie.
I co ciekawe, choć bardziej zrozumiałe taktycznie, niemieckie bombowce też w tym czasie nie naruszały czynnie
przestrzeni powietrznej Anglii i Francji będących przecież w stanie wojny z III Rzeszą od początku września.
Obiecana pomoc zbrojna pozostała w sferze obietnic. Francuska prasa rozpisywała się na temat bezsensu ‘umierania
za Gdańsk’.. Wielka Brytania zyskała czas na przygotowania do odparcia ewentualnego ataku sił germańskich. Warto
też wspomnieć, że nagłaśniana propagandowo pożyczka angielska, dana RP na zbrojenia nie zaowocowała ani
jednym funtem dla Polski. Treści tej pożyczkowej umowy świadczą o tym, że nasz sojusznik od początku nie
zamierzał przekazać ani grosza na dozbrojenie RP.
Trzeba też przypomnieć, że nasi alianci wspierali od początku grupę opozycyjną wobec legalnych władz polskich
skupioną przy gen. Wł. Sikorskim. Bardzo widoczne ‘uprawianie’ takiej polityki możemy obserwować zaraz po
internowaniu Polaków w Rumunii. To państwo – nie tylko pod wpływem III Rzeszy, ale i naszych zachodnich
sojuszników - złamało zawarte układy o przyjaźni i współpracy z R.P. W myśl tych zobowiązań polskie władze oraz
nasza armia miały zapewniony przemarsz przez Rumunię. Polaków internowano. Alianci starali się o uwolnienie z
niewoli tych, którzy byli im potrzebni (np. lotnicy) lub byli wskazani przez wspomnianego powyżej generała. Reszta,
zaliczona do politycznych przeciwników, miała pozostać w miejscach odosobnienia do końca wojny. A co zrobiono z
częścią tych ‘niewygodnych politycznie’, którym udało się z tej niewoli uciec i dotrzeć do PSZ?
Dla aliantów takie ‘rozwiązanie sprawy polskiej’ było bardziej korzystne, niż ratowanie (podtrzymywanie)
ostatniego Rządu RP. Wcześniej czy później musiałoby dojść do rozmów na temat niedotrzymania otrzymanych
gwarancji... Sikorski był wygodniejszy. Generał w swojej niechęci do polityków tzw. sanacji gotów był iść na daleko
idące kompromisy z władzami przychylnej sobie Francji. Ba! Już na terenie tego kraju zorganizował obóz dla
internowanych polskich polityków i wojskowych z kręgów piłsudczykowskich. Podobnie było na terenie Wielkiej
Brytanii, gdzie w Szkocji takie obozy funkcjonowały…
Trzeba też przypomnieć, że najważniejsze z oskarżeń sanacji przez generała dotyczyło nieudolnego dowodzenia we
IX 1939 oraz ‘ucieczki’ polskich władz. Już we Francji powstały pierwsze propagandowe opracowania dotyczące
przyczyn klęski wrześniowej. A przecież Władysław Sikorski też dowodził we Francji nieudolnie (walczył z jednym
wrogiem i nie był niczym zaskoczony), i również ‘uciekł’ do Anglii pozostawiając sprzęt, część polskiego Skarbu
Narodowego, swoje wojsko, które musiało samo się ratować… Mało kto wie, że został zgłoszony przez część
polskiego Wychodźstwa wniosek o pociągnięciu generała do odpowiedzialności..
Aż nasuwa się pytanie: CO ZROBILIBY POLITYCY RP, GDYBY ZNALI TREŚCI UMOWY Z 23 SIERPNIA
1939 roku w tym samym czasie, kiedy zostały przekazane naszym zachodnim sojusznikom?! Ośmielamy się
przypuszczać, iż pomimo tej wiedzy podjęliby walkę z Niemcami, ale na pewno byliby lepiej przygotowani do walki
z sowieckim agresorem. Ba! Na pewno nagłośniliby ten łamiący prawo międzynarodowe fakt we wszystkich
dostępnych mediach. I kto wie..?
W świetle znanych dziś faktów można śmiało stwierdzić, że polska wojna obronna była niestety skazana na
przegraną już w dniu zawarcia tej haniebnej, łamiącej prawo międzynarodowe, umowy stanowiącej o kolejnym
rozbiorze terytorium RP. Już w sierpniu 1939 r. zostaliśmy zdradzeni przez sojuszników.
Obaj agresorzy zmierzali do realizacji wspólnego celu – likwidacji odrodzonego po prawie półtorawiekowej niewoli
Państwa Polskiego; wspierali (często je inspirowali) wszelkie oddolne ruchy nacjonalistyczne mniejszości
narodowych (Ukraińców i Litwinów). W tym miejscu wypada przypomnieć oficjalne stanowisko Władz PPP oraz
Rządu Polskiego na Wychodźstwie w sprawie powojennych stosunków polsko-litewskich: ‘a) po zakończeniu II
wojny światowej Litwa powinna istnieć jako państwo niepodległe; b) ciągłe starania polskich czynników
mających na celu poprawę stosunków polsko – litewskich, pomimo wręcz skandalicznego zachowania się
Litwinów w czasie wojny’. (Instytut Polski i Muzeum im. Gen. Sikorskiego w Londynie, PRM 37/B, s. 48).
Walka zbrojna (i na innych szeroko rozumianych ‘frontach) z dwoma okupantami nie miała nawet jednego dnia
przerwy w czasie wojny..
„Święta miłości kochanej Ojczyzny (...)// Byle Cię można wspomóc, byle wspierać, //
Nie żal żyć w nędzy, nie żal i umierać!”
(Ignacy Krasicki, Hymn szkoły Rycerskiej).
Począwszy od końca września 1939 r., jeszcze w czasie walk, na terenie całego kraju, spontanicznie, tworzono
organizacje podziemne. Powstawały z inicjatywy kadry WP, istniejących przed wojną klubów sportowych, związków
weteranów (np. Zw. Leg. Pol.), związków sokolich i strzeleckich, harcerstwa, uczniów szkół średnich, studentów,
nauczycieli, pisarzy, rzemieślników, świadomych narodowo chłopów, robotników, mieszczan... Istniejące stronnictwa
polityczne tworzyły w nowych warunkach struktury podziemne (wieś - miasto). Powstało kilkaset (a może nawet
3
kilka tysięcy) niezależnych od siebie organizacji podziemnych. Proces scaleniowy trwał mniej więcej do czasu
Powstania Warszawskiego; niektórych struktur z różnych przyczyn nie objął.
Inicjatywa stworzenia centralnego kierownictwa Podziemia wyszła od internowanego w Rumunii marszałka
Edwarda Rydza-Śmigłego. Przekazane kurierską drogą polecenia ostatniego Naczelnego Wodza wypełnił 2627.IX.1939 r. gen. bryg. Michał Tadeusz Tokarzewski-Karaszewicz. (Michał Tadeusz Tokarzewski (5.I.1893 Lwów - 1964
Casablanca, Maroko); studia medyczne we Lwowie i Krakowie; czł. ZWC, Zw. Strz.; od VIII 1914 w strzeleckich oddziałach Komendanta
Józefa Piłsudskiego; w Legionach do lipca 1917; po kryzysie przysięgowym w POW; płk, dow. 5 pp Leg. i Odsieczy Lwowa, nast. na wielu
stanowiskach dowódczych w WP; gen. bryg. (1926); we IX.1939 dow. OK. VIII Toruń; w kampanii wrześniowej dow. GO armii „Pomorze”,
potem z-ca dow. Grupy Armii „Warszawa”; w konspiracji pod ps. Torwid i Stolarski; komendant SZP od 27.IX. do 13.XI. 1939 (faktycznie do
stycznia 1940); komendant Obszaru nr 3 Lwów ZWZ; w niewoli sowieckiej od 6 lipca 1940 do sierpnia 1941 (nierozpoznany przez NKWD);
po uwolnieniu dow. 6 DP „Lwów” (Rosja, Bliski Wsch.); gen. dyw. (1943), z-ca dow. Armii Polskiej na Wsch., potem dow. III Korpusu; od
XII 1944 do VIII 1946 w dyspozycji MON, nast. w dowództwie II Korpusu Polskiego; po demobilizacji osiedla się w Londynie, gdzie prowadzi
nadal działalność niepodległościową, a po śm. w Casablance, został w Londynie pochowany - cmentarz Brompton).
Nieco później, w Radości pod Warszawą, miało miejsce spotkanie generała z przedstawicielami przedwojennych
stronnictw politycznych: Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS - Mieczysław Niedziałkowski oraz Zygmunt Zaremba),
Stronnictwa Ludowego (SL - Stefan Korboński), Stronnictwa Narodowego (SN -Nowodworski), Stronnictwa
Demokratycznego (SD - prof. Michałowicz). Ustalono wówczas cywilną reprezentację Podziemia pod nazwą Główna
Rada Polityczna (GRP), w składzie PPS, SN, SD, poszerzoną potem o SL. W spotkaniu uczestniczył apolityczny
pułkownik Stefan Rowecki (Pułkownik przedarł się do okupowanej Warszawy w połowie X.39 r. Spotkał się z gen. Michałem Tadeuszem
Tokarzewskim prosząc o pomoc w przedostaniu się do Francji. Był wojskowym, nie politykiem. Chciał walczyć a nie politykować. Od generała
otrzymał rozkaz pozostania w kraju i nominację na szefa Sztabu Podziemia).
Opracowany przez generała Tokarzewskiego statut Służby Zwycięstwu Polski (SZP) przewidywał utworzenie
jednolitej organizacji o charakterze wojskowo-politycznym.
Główne cele SZP: 1. Walka z okupantami; 2. Wyzwolenie Polski w granicach przedwojennych; 3. Odtworzenie
polskiej armii; 4. Powołanie do życia ośrodków tymczasowej władzy administracyjnej. (Powołano również Oddział II
(wywiad) o zadaniach: „studium okupacji niemieckiej, sowieckiej i zagranicy, referaty: propagandy, zbiórki środków pieniężnych i kontroli
wydatków oraz sekretariat Rady Głównej Obrony Narodowej” (Korboński, Polskie Państwo Podziemne.,, strona 26). W terenie miały
działać podziemne struktury województw i powiatów, a obok nich Rady Wojewódzkie Obrony Narodowej i ich
odpowiedniki w powiatach. Najmniejszą jednostką administracyjną były placówki terenowe, przy których tworzono
drużyny (po 25 osób) ochronne, bojowe i do zadań specjalnych (drużyny szturmowe, łączności, administracyjno-gospodarcze
oraz sanitarne; w strukturach sanitarnych i łączności mogły służyć kobiety). Szefem sztabu SZP został płk Stefan Rowecki.
Podlegali mu: szef sabotażu i dywersji - mjr Franciszek Niepokólczycki, szef wydz. organizacyjnego i kadrowego mjr Antoni Sanojca, szef finansowy - ppłk Stanisław Thun, szef propagandy i informacji - mjr Kruk-Strzelecki, szef
wywiadu - mjr Wacław Berka, szef wydz. legalizacji - kpt. Emil Kumor oraz szef łączności – mjr Janina Karaś.
"Wszyscy są zatwardziałymi i nieprzejednanymi wrogami władzy sowieckiej"; to zdanie widnieje pod
rozkazem z 3.X.1939 r. dotyczącym wyselekcjonowania z tysięcy wziętych do niewoli w wyniku sowieckiej agresji
17.IX.1939r. oficerów WP, Korpusu Ochrony Pogranicza, funkcjonariuszy Policji Państwowej, pracowników
"dwójki" (wywiad), sądownictwa oraz wykształconej kadry, dopisał stojący na czele morderców z NKWD, szef
aparatu bezpieczeństwa ZSRR Ławrentij P. Beria. Uwięzieni mieli zostać zgrupowani w mieszczących się w
dawnych pomieszczeniach klasztornych spec-obozach w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. Nadzór nad
przesłuchaniami mającymi prowadzić do decyzji: śmierć lub dalsze uwięzienie (ewentualnie zgoda na kolaborację)
przejął zespół śledczy NKWD kierowany przez komendanta brygady ("kombrig") Zarubina, powołany 31.XII.1939
przez Berię dyrektywą nr 5866. Do końca stycznia 1940 roku miano zakończyć te prace, których efekt - to lista
"nieprzejednanych wrogów komunizmu i Kraju Rad" (Dr L. A. Sułek, Katyńskie decyzje, w: Nasz Dziennik, 12-13.III.2005).
Zgromadzony w teczkach osobowych materiał został przekazany spec-grupie NKWD (instytucja "Osobowego
Sowieszczenia"). Tam, tzw. "Trojka" (Basztakow, Kabułow i Mierkułow) podejmowała osobowe decyzje o likwidacji
(dalszych losach) uwięzionych obywateli polskich. (Ten temat, z racji wymordowania – zarówno przez sowiecką Rosję, jak i przez
hitlerowskie Niemcy – kwiatu polskiej inteligencji, omawiamy poniżej, w treści kalendarium, nieco szerzej).
Pod koniec października 1939, komendant SZP generał Tokarzewski, w celu nawiązania kontaktów oraz
podporządkowania sobie istniejących organizacji podziemnych, objechał ważniejsze miejscowości pozostające pod
niemiecką okupacją. Trwająca około trzech tygodni wyprawa objęła Radom, Lublin, Kielce, Kraków, Tarnów,
Częstochowę oraz Zagłębie Dąbrowskie. Generał odwiedził krakowskiego metropolitę księdza kardynała Adama
księcia Sapiehę. W Tarnowie nawiązał kontakt z uwięzionym prezesem Stronnictwa Ludowego - Wincentym
Witosem. Małopolska organizacja podziemna kierowana przez pułkowników: Tadeusza Komorowskiego oraz
Klemensa Rudnickiego, podporządkowała się gen. Tokarzewskiemu. Nieco później tą drogę wybrały inne organizacje
Podziemia...
„(...) I z archaniołem Twoim na czele
Winę ich zmyje wolności chrzest;
Pójdziemy potem na wielki bój,
Wtenczas usłyszy podły bluźnierca
I na drgającym szatana ciele
Naszą odpowiedź: BÓG BYŁ I JEST”.
Zatkniemy sztandar zwycięski Twój!
(Z „Chorału” Kornela Ujejskiego).
Dla błędnych braci otworzym serca,
4
Chyląc głowy przed Bohaterami Podziemia, staramy się pokazać – niestety, z konieczności w wielkim skrócie – to,
co się działo w czasie drugiej wojny na terenach Rzeczypospolitej Polskiej, z ‘naciskiem’ na Kielecczyznę, która
podobnie jak w pamiętnym Sierpniu 1914 stanęła do - wydawałoby się beznadziejnej walki o Polskę Niepodległą.
Dzięki publikacji (m.in. art. Marka Gałęzowskiego ‘Konspiracja piłsudczyków w kraju w latach 1939-47’oraz
Arkadiusza Adamczyka ‘Piłsudczycy na emigracji 1939-1944’), która ukazała się w 2008 roku, w Biuletynie IPN nr
5-6, mogliśmy wprowadzić do naszego kalendarium wiele interesujących a dotychczas całkiem, lub prawie
nieznanych, informacji.
Kalendarium Polskiego Państwa Podziemnego
=============================================================
ROK 1939
„W historiografii i publicystyce peerelowskiej losy środowiska piłsudczykowskiego po wybuchu II wojny (..)
przedstawiano w sposób bardzo uproszczony. Tłum urzędników i oficerów z rodzinami i bagażami,
przemieszczający się w popłochu w kierunku zbawiennej granicy rumuńskiej, oraz Naczelny Wódz i Sztab
Główny Wojska Polskiego, porzucający walczącą armię, stanowiły w opracowaniach czasów PRL
kompromitujące zwieńczenie trzynastoletnich rządów >sanacyjnej kliki<. (..) wrzesień 1939 r. otwierał kolejny
okres działalności politycznej piłsudczyków. Nadal obecni w życiu politycznym w okupowanym kraju i na
uchodźstwie, przez całą wojnę uczestniczyli w walce o niepodległość Polski. Starali się oddziaływać na
społeczeństwo polskie i kształtować jego postawy wobec najważniejszych problemów, które stanęły na drodze
do odbudowy państwa. Uczestniczyli w tworzeniu Służby Zwycięstwa Polski i Związku Walki Zbrojnej,
działali w Armii Krajowej, często pełniąc w podziemnym wojsku odpowiedzialne funkcje. W swojej
działalności politycznej, przyjmując rolę opozycji w stosunku do rządu RP na uchodźstwie, oraz jego
przedstawicielstwa w kraju, prezentowali swe poglądy w wielu czasopismach konspiracyjnych. Po zakończeniu
wojny, które nie przyniosło oczekiwanej niepodległości, włączyli się aktywnie w nurt powojennego podziemia.
Stworzyli kolejne grupy konspiracyjne, uczestniczyli w działaniach Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj i
Zrzeszenia ‘Wolność i Niezawisłość’. Podobnie jak inni uczestnicy powojennego podziemia, doświadczyli
represji władz komunistycznych”. (Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej nr 5-6 (88-89) maj-czerwiec 2008 s. 84).
1 września – Kielce –pierwsze bomby na ujęcia wodociągowe w „siedmiu źródłach”.
Kielecka diecezja liczyła 357 duchownych (w czasie działań wojennych represjonowano spośród nich 46, z czego 8
rozstrzelano, 22 wywieziono do obozów koncentracyjnych (tam 10 zginęło), 16 - po pewnym okresie aresztowania
zwolniono. (D. Strasz-Cirlić, Kielce, wyd. II, 1970, s. 13; Ks. Jan Śledzianowski, Ksiądz Czesław Kaczmarek.., s. 82
2 września – na Kielce spadły pierwsze bomby; prezydent Stefan Artwiński zwołał posiedzenie RM; został zburzony
dworzec kolejowy, jedna z bomb trafiła w Seminarium Duchowne. (Starówka, t. 2, s. 66; ks. J. Śledzianowski, ks. Czesław
Kaczmarek, s..64.
3 września – w niedzielę, ukazał się ostatni, 245 nr „Kieleckiego Expressu Codziennego”.
Do miasta dotarła fala uchodźców cywilnych i wojskowych. Wieczorem przybył oficer do zadań specjalnych
Naczelnego Wodza, płk dypl. Kazimierz Grabisz z poleceniem utworzenia sił wojskowych, mających zatrzymać
Niemców na linii Gór Świętokrzyskich na północ od miasta. Kielce nie miały być bronione; nalot lotniczy; narada
wojewody kieleckiego Władysława Dziadosza z Ordynariuszem księdzem biskupem Czesławem Kaczmarkiem; po
południu bp wyjechał do klasztoru Franciszkanów - Reformatów w Stopnicy; po wojnie komuniści rozpuszczali
oszczerstwa o witaniu wkraczających do Kielc dwa dni później Niemców przez bp Kaczmarka chlebem i solą.
(Starówka, t.2, s. 96; Hist. Kielc, s.352).
4 września – w wyniku nalotów uszkodzone zostały elektrownia, sieć wodociągowa i dworzec kolejowy w pobliżu
którego zginęło ok. 80 osób; od strony południowej i zachodniej rozpoczęło się natarcie niemieckiej 2 Dywizji
Lekkiej gen. G. Stumma; pomimo prób obrony w rejonie Kadzielni a następnie Szydłówka oddziały niemieckie w
godzinach wieczornych rozpoczęły zajmowanie miasta (po stronie polskiej poległo 40 żołnierzy a 60 zostało rannych). (Hist. Kielc,
s. 353; Diecezja Kielecka, zarys dziejów, s. 24).
5 września – Kielce zajęte przez wojska niemieckie Po przełamaniu oporu na Słowiku, Koszarce i Kadzielni - Kielce
zajęte przez niemiecką 2 Dywizję Lekką; piętro Kurii Biskupiej zarekwirowano na potrzeby niemieckiego dowództwa
wojskowego; ze szpitala miejskiego usunięto Polaków; Niemcy rozstrzelali „6 osób cywilnych ukrywających się w
piwnicy (w dzielnicy Cegielnia). (...) 9 osób na przedmieściu Malików” (Ikar nr 10, 2001, s. 44) - w pobliżu skrzyżowania
ul. Dębowej i Klonowej zginęła spiesząca z pomocą rannemu żołnierzowi WP Zofia Dziewięcka, harcerka (w rocznicę
tego wydarzenia, z inicjatywy harcerskiego Kręgu „Łysica-Jodła” ustawiono w 2001 roku symboliczny pomnik - mogiłę. W: Starówka, t.2, s.
66; A. Jankowski, Tajemnice starego więzienia, Kielce 2003, s.7; Ks. J. Śledzianowski, ks. Cz. Kaczmarek, s. 66; Diecezja Kielecka, zarys
dziejów.., s. 24).
6 września – w więzieniu przy ul. Zamkowej władze niemieckie utworzyły obóz przejściowy dla polskich jeńców
wojennych; („Epitafium Prezydenta Artwińskiego”) - na kieleckim magistracie wywieszono flagę ze swastyką; (Diecezja
Kielecka, zarys dziejów, s. 25) - egzekucja 7 osób na dziedzińcu magistratu; Kielecka Kuria Diecezjalna wydała w tym
dniu pismo dotyczące sytuacji w mieście - zostało ono odczytane z ambon: „(...) Władze wojskowe niemieckie
zatrzymały kilkadziesiąt osób duchownych i świeckich obywateli miasta Kielc, jako zakładników, którym grozi
śmierć na wypadek zamachu na życie lub zdrowie żołnierza niemieckiego (...)”. (A. Jankowski, Tajemnice starego wiezienia,
Kielce 2003, s. 7).
8 września – usunięci przez Niemców, polscy pacjenci ze szpitala miejskiego znaleźli gościnę w Seminarium
Duchownym; bp Kaczmarek skutecznie interweniował u władz niemieckich w sprawie uwolnienia 20 zakładników obywateli miasta Kielc. ( Ks. J. Śledzianowski, ks. Cz. Kaczmarek, s. 66).
9 września – Niemcy, pilnujący polskich jeńców zgromadzonych w ślepym zaułku ul. Zamkowej (koło więzienia, w
którym już nie było miejsca), sprowokowali sytuację pozwalającą im na otwarcie ognia - zabito 19 osób, 40 odniosło rany.
(A. Jankowski, Tajemnice starego więzienia.., s. 7).
10 września – wizyta Adolfa Hitlera (kielecki Zamek Biskupi; m.in. odwiedził Sanktuarium Marszałka Józefa
Piłsudskiego; prawie nienaruszone przetrwało całą okupację niemiecką. Bezmyślna dewastacja miała miejsce po
zajęciu Kielc przez sowieckie oddziały w styczniu 1945 r. (Starówka, t. 3, s. 57).
11 września – tereny Kielecczyzny opanowane przez wojska niemieckie; poległ wychowanek Gim. J. Śniadeckiego,
organizator kieleckiego klubu Lechia, Jerzy Czarniecki. (Pamiętnik Świętokrzyski, s. 40; II LO im. J. Śniadeckiego.., s. 14).
12 września – z Krakowa przybył - celem zorganizowania konspiracji niepodległościowej - ppłk Henryk Kowalówka
Została utworzona miejscowa Organizacja Orła Białego. (Starówka, t.3, s. 30).
17 września – sowiecka agresja na walczącą z Niemcami Polskę. ‘W czasie II wojny światowej Państwo
Polskie zmuszone było walczyć z dwoma wrogami: narodowosocjalistyczną III Rzeszą i komunistycznym
Zw. Sowieckim. O ile dość dobrze udało się odtworzyć zmagania z Niemcami, o tyle badania dotyczące
Sowietów znajdują się dopiero na etapie wstępnym. Z tym tematem wiąże się problem działalności na
ziemiach polskich podziemia komunistycznego. Nie było ono, jak twierdzono w okresie PRL (i nawet
obecnie są historycy, którzy powtarzają tamte utarte slogany), częścią składową Polski Podziemnej, lecz
stanowiło odrębny twór organizacyjny, było podporządkowane obcym ośrodkom decyzyjnym i nie
realizowało polskiej racji stanu. Z tego powodu działalność komunistów była szczegółowo analizowana
przez konspiracyjną prasę, zaś śledzeniem jej zajmowały się wyspecjalizowane komórki wywiadu i
kontrwywiadu Podziemnego Państwa Polskiego (..). (Niezależna Gazeta Polska, Dodatek Specjalny IPN – Antykomunizm
Polski Podziemnej, Warszawa, 3.VII.2009, s. 1).
"W wyniku wojny 1939 roku 189.000 km kw. terytorium Państwa Polskiego z ludnością 21,7 milionów
znalazło się w rękach niemieckich; 200.280 km kw. z ludnością 13,5 milionów - w rękach rosyjskich.
Eksterminacja (...) obywateli polskich (...) przez okupantów niemieckiego i radzieckiego, doprowadziła
społeczeństwo polskie do progu zagłady biologicznej. Zbrodnie niemieckie są dobrze znane (...)
upowszechnione i stale obecne w świadomości narodu. Mniej znana jest akcja eksterminacyjna dokonana
przez aparat stalinowski na terenach okupacji rosyjskiej (...). Objęła ona przede wszystkim (...) obywateli
narodowości polskiej, a w szczególności 230.000 jeńców wojennych. We wrześniu 1939 r. jednostki armii
radzieckiej wzięły do niewoli 181.000 żołnierzy polskich. Zostali oni wywiezieni bądź do obozów dla
internowanych (w zasadzie oficerskich), bądź do łagrów (obozy pracy). Po wrześniu 1939 r. kategoria
"jeńców" zwiększyła się do około 230.000 ludzi, drogą dalszego wyłapywania żołnierzy polskich. Z tej
liczby uratowało się (...) około 82.000 ludzi, obozy oficerskie zostały wymordowane, reszta wyniszczona
pracą i głodem w łagrach (...). Przeszło milionowa armia polska, walcząca w 1939 r., liczyła 18.864
oficerów zawodowych oraz około 40.000 zmobilizowanych oficerów rezerwy. Skutkiem podjęcia przez
armię radziecką działań przeciw Polsce w dniu 17 września 1939 r., wszystkie z wyjątkiem armii "Kraków"
i "Karpaty" - oddziały polskie znalazły się w zasięgu operacyjnym Rosjan. (...)". (J. Abramski, R. Żywiecki, Katyń.
Tło zbrodni. Droga do zbrodni. Zbrodnia. Reperkusje zbrodni. Wyd. Społecznego Instytutu Pamięci Narodowej im. Józefa Piłsudskiego,
Warszawa 1977, s. 4 - 7).
Kieleckie – przykładowy życiorys Żołnierza PPP: ‘(..) Staszek Kozera, syn sołtysa ze Ściegni, kolega z lat szkolnych we
Wzdole. Starszy o rok ode mnie, poszedł pierwszy do Wojskowej Szkoły Małoletnich nr 3 w Nisku. Miał wrodzone zdolności
plastyczne (w latach późniejszych był rysownikiem w oddziale ‘Wybranieckich’. P. i G. W.). Szkołę skończył w 1939 r. z
osiemnastą lokatą i dostał przydział do 3 Pułku Podhalan. We wrześniu był zastępcą dowódcy plutonu karabinów maszynowych.
W czasie walk dowódca gdzieś się zawieruszył i Staszek przejął dowodzenie oddziałem. Został ranny w nogi, żołnierze położy
ligo na noszach, a on dowodził dalej, nie chciał odejść z pola walki. Pluton wycofał się z rannym dowódcą. 17 września (..)
Rosjanie wkroczyli (..). Oddział Staszka bił się dalej, ale już z innym wrogiem (..) Staszek dostał się do niewoli bolszewickiej.
Został wywieziony w okolice Żytomierza i tam trafił na wymianę jeńców. Niemcy oddawali Rosjanom żołnierzy urodzonych na
ziemiach wschodnich za Bugiem, a Armia Czerwona odsyłała Polaków urodzonych na zachód od Bugu do niewoli w Niemczech.
(..). Staszek znalazł się w transporcie do niewoli niemieckiej, jechał w zamkniętych bydlęcych wagonach. Po jakimś czasie ktoś
dał znać, że przejeżdżają przez Góry Świętokrzyskie! Kilku udało się uciec, ale nie Staszkowi, bo miał niewygojone rany na
nogach. W stalagu był krótko, do czasu wyleczenia nóg, a potem poszedł do pracy do bauera – tam było łatwiej przeżyć. W 1941
r. przyjechał na dwutygodniowy urlop w rodzinne strony. Spotkaliśmy się i gdy mnie zobaczył, bez zbędnego wstępu powiedział:
- Słyszałem, że jest tu jakaś tajna organizacja. Znam cię nie od dziś – na pewno do niej należysz. Powiedziałem o Związku Walki
Zbrojnej. Staszek od razu się zdecydował. Poszliśmy do św. Barbarki (kapliczka, P. i G. W.) i tam znowu odbyło się misterium
6
przysięgi konspiracyjnej. Staszek przyjął pseudonim Bogdan. Brał udział we wszystkich walkach ‘Wybranieckich’ . (Henryk i
Zbigniewa Pawelcowie, Na rozkaz serca, Kielce 2005, s. 34-36).
18-21 września – Obrona Grodna przed sowieckim agresorem.
19 września – przejęcie administracji cywilnej od wojskowych władz niemieckich – komisarzem miasta Kielc został
dr Richard Wendler. (Ks. J. Śledzianowski, Cz. Kaczmarek, s. 74).
Ł. Beria – Komisarz Ludowy Spraw Wewnętrznych ZSRS i Komisarz Bezpieczeństwa Państwowego I Rangi – wydał
rozkaz o utworzeniu przy NKWD ZSRS Zarządu do Spraw Jeńców Wojennych, którego szefem został P. K.
Soprunienko (Jan T. Banaśkiewicz, Kalendarium zbrodni katyńskiej, w: Oleandry, Biuletyn Zw. Piłsudczyków O. Świętokrzyski nr 15,
marzec – kwiecień 2005; dalej – Jan T. Banaśkiewicz…).
20 września – Warszawa - rozmowy prezydenta miasta S. Starzyńskiego z 6 przedstawicielami PPS i harcerstwa na
temat „zapewnienia bezpieczeństwa osobistego ludziom zagrożonym podczas przyszłej okupacji niemieckiej.
(Z inicjatywy PPS opracowano plan „zniszczenia kart ewidencyjnych, zorganizowanie podrabiania dokumentów, ustalenia punktów dla spotkań
i przekazywania wiadomości itp. Jednocześnie, dla zabezpieczenia podziemnej działalności partii, postanowiono zakonspirować nie tylko ludzi
biorących w niej udział ale i samą partię”; w: Wanda Czapska-Jordan, WRN PPS pod okupacją niemiecką 1939 - 1945, Londyn 1976, s. 12).
22 września – we Lwowie utworzono tajną Harcerską Organizację Niepodległościowo - Wojskową (HONW) o
zasięgu: Lwowskie, Tarnopolskie, Stanisławowskie, Wołyń, Polesie. (HONW działała niezależnie od obrosłych legendą Szarych
Szeregów. Sztab HONW stanowili: hm. Aleksander Szczęśniakiewicz - komendant Chorągwi Lwowskiej; hm. Leopold Adamcio - komendant
Chorągwi Wołyńskiej; hm. Edward Hejl - Chorągiew Poleska oraz hm. Benedykt Porożyński - komendant Morskiego Rejonu Harcerskiego w
Gdyni; hm. Wilhelm Słaby - szef Komendy Chorągwi Lwowskiej; hm. Władysław Czarniecki - czł. Komendy Chorągwi Wielkopolskiej. Z
czasem HONW przyjęła pod swe skrzydła inne harcerskie org. z terenów południowo - wschodniej RP, min. lwowską org. Młody Las,
działającą w Czortkowie - Polską Organizację Walki z Wrogiem).
24 września – list pasterski do wiernych diecezji kieleckiej ks. bp. Cz. Kaczmarka (pełna treść listu - fałszowanego potem
przez władze bolszewickie w: J. Śledzianowski, ks. Cz. Kaczmarek... s. 67-68; zafałszowany tekst w pracy: Kielce w latach okupacji
hitlerowskiej 1939-1945, autorstwa A. Massalskiego i S. Meduckiego, wydanej w 1986).
26 września – z Rumunii do Warszawy przyleciał samolotem wysłannik internowanego na terenie tego państwa
Marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza - mjr Edward Galinat. W myśl przywiezionych instrukcji organizacją Podziemia
miał się zająć gen. Juliusz Rómmel. Ten przekazał otrzymane uprawnienia w ręce generała Michała TokarzewskiegoKaraszewicza.
26/27 września – na dzień przed kapitulacją Warszawy utworzona została Służba Zwycięstwu Polski (SZP). Gen.
Juliusz Rómmel - w oparciu o pełnomocnictwa od Naczelnego Wodza PSZ (dalej NW) przekazał pisemne
uprawnienia do „prowadzenia dalszej walki o utrzymanie niepodległości i całości granic”. Dowódcą org. został - gen.
Michał Tokarzewski - Karaszewicz, szefem sztabu - płk Stefan Rowecki.
Podczas warszawskiego konspiracyjnego spotkania 10 instruktorów ZHP (Warszawa) powołano konspiracyjne
struktury harcerskie, które później (luty 1940) przyjęły nazwę Szarych Szeregów. (Szefem konspiracyjnego ZHP został
nieobecny na spotkaniu ksiądz Jan Paweł Mauersberger, wice szefową hm. Wanda Opęchowska. O kieleckich „Szarych Szeregach” patrz min.:
Włodzimierz Matwin, Niezłomny harcerz, w: Ikar, XII, 2001, s. 8-9 oraz inne art. tego autora na łamach tego pisma).
27 września – staraniem przedwojennych red. Czasu, Expressu, Gońca Warszawskiego, Kuriera Polskiego i
Wieczoru Warszawskiego ukazał się 1 nr „Gazety Wspólnej”; pismo wychodziło do 9.X.1939.
Warszawska PPS wydała tzw. „różową odezwę” zapowiadającą rozwiązanie partii. (Była to realizacja postanowień spotkania
władz PPS 20.IX.39r., kiedy to zadecydowano o przejściu PPS do działalności podziemnej, pod nazwą WRN; szefami: Kazimierz Pużak i
Zygmunt Zaremba).
28 września – kapitulacja Warszawy; straty: 10.000 zabitych cywilów, ok. 50.000 rannych; 2.000 zabitych żołnierzy.
Tego dnia podpisano w Moskwie traktat „O granicach i przyjaźni” miedzy III Rzeszą a ZSSR. Postanowienia
zmieniały nieco treść układu z 23 sierpnia. Litwa miała wejść w strefę wpływów sowieckich i otrzymywała zagarniętą
Polsce Wileńszczyznę. Za zgodę na takie posunięcie Niemcom „ofiarowano” tereny Lubelszczyzny oraz część
warszawskiego. Rosja zagarnęła obszar 201 tys. kilometrów kwadratowych, III Rzesza 187 tysięcy. Granica rozbioru
Rzeczpospolitej przebiegała wzdłuż rzek: Pisa - Narew - Bug - San. Do traktatu dodano drugi tajny protokół, który
ustalał, że oba państwa rozbiorcze „Nie będą tolerowały polskiej konspiracji na kontrolowanych przez siebie
terenach”. ( Kronika Dziejów Polski, Kraków, 1995, s. 294).
29 września – w stolicy rozplakatowano odezwę dow. Armii „Warszawa” skierowaną do mieszkańców, informującą
o warunkach kapitulacji. Na łamach „Gazety Wspólnej” ukazała się odezwa gen. Rómmla (z 28 września) skierowana
do WP, odezwa Prezydenta Stefana Starzyńskiego oraz zarządzenie mówiące min. o konieczności oddania broni, o
zakazie działalności org. politycznych, polecenie powrotu urzędników do pracy oraz nakazujące otwarcie sklepów.
W ‘Kurierze Warszawskim’ napisano: >Warszawa umie być wdzięczna i nigdy nie zapomni tego, co dla niej zrobił
jej prezydent-budowniczy i prezydent-obrońca, major Stefan Starzyński. Nie zapomni także o pułkowniku Wacławie
Lipińskim, który przez prawie trzy tygodnie pobudzał nas do walki i ofiarności<. (Po kapitulacji stolicy płk Lipiński, pełniący
nadal stanowisko dyr. Instytutu J. Piłsudskiego, pozostał w Warszawie do końca listopada. Zagrożony aresztowaniem wyjechał do Zakopanego,
skąd utrzymywał kontakty z SZP. W marcu przedostał się na Węgry, z zamiarem dotarcia do Francji i wstąpienia do WP. ‘Jako piłsudczyk nie
otrzymał przydziału służbowego i pozostał przymusowo na Węgrzech’. W liście do gen. S. Roweckiego m.in. napisał: >Jakim prawem
Sikorski nas, którzyśmy się bili, odsuwa od pracy dla kraju, jakim prawem moralnie nas chce zniszczyć i traktować jak zbrodniarzy,
którzy nie mają prawa walczyć za Polskę<. W: Biuletyn IPN nr 5-6, 2008, s. 154).
30 września – pod Parczewem - zwycięska potyczka GO „Polesie” dow. przez gen. F. Kleeberga z oddziałami
sowieckimi.
7
W końcu września – W Wilnie utworzono piłsudczykowski Komitet Walki o Wyzwolenie. Założycielem tej
organizacji był Władysław Kamiński, prawnik, były żołnierz 1 Brygady Leg., poseł i senator RP. W grudniu tego
roku Komitet został podporządkowany komendantowi Okręgu Wileńskiego SZP. (Biuletyn IPN nr 5-6, 2008, s. 151).
1-2 października – kapitulacja broniących Helu oddziałów WP.
‘(..) Działacze, związani z przedwojennym obozem piłsudczykowsko-sanacyjnym, odegrali (..) decydującą rolę
w zakładaniu, natychmiast po zakończeniu kampanii wrześniowej, wielu lokalnych organizacji konspiracyjnych.
Wyrastały zwykle na podłożu przedwojennych związków o charakterze militarnym i kombatanckim o proweniencji
niepodległościowej, w większości zostały później włączone do ZWZ-AK, jak np. Organizacja Orła Białego.
Znaczny odsetek osób, mniej lub bardziej związanych z tym obozem, znalazł się w Związku Odbudowy
Rzeczypospolitej i w organizacji Polska Niepodległa. (..) Spośród organizacji konspiracyjnych, powstających w
pierwszym okresie wojny, z przedwojennym obozem rządzącym identyfikowało się zaledwie kilka (..). Grono
członków Okręgu Warszawskiego Związku Peowiaków utworzyło Wojskową Organizację >Polska< i od
października zaczęło wydawać gazetkę ‘Polska’, jedno pierwszych pism konspiracyjnych w kraju’. (Biuletyn IPN nr 5-6,
2008, s. 85).
2 lub 3 października – pierwszy numer prasy niemieckiej w języku polskim pt. „Gazeta Kielecka” (wydawcą
okupacyjny Zarząd Miejski w Kielcach, red. Tadeusz Jackowski; uk. się 10 nr).
W związku z narastającym terrorem niemieckim ukazał się drugi list pasterski ks. bp Kaczmarka. (M. Adamczyk, cztery
epoki.., s. 74; Hist. Kielc, s. 375, datuje ten fakt na 2.X.; J. Śledzianowski, ks. Cz. Kaczmarek..s. 69 -70).
4 października – Wielka Brytania uznała władze RP na Uchodźstwie.
5 października – pod Kockiem - kapitulacja zgrupowania WP dowodzonego przez gen. Franciszka Kleeberga.
Do Warszawy przyjechał A. Hitler (nieudana próba zamachu na dowódcę Rzeszy - zorganizowana przez Podziemie).
8 października – dekret Hitlera o włączeniu do Rzeszy województw: pomorskiego, poznańskiego, górnośląskiego,
oraz większych połaci łódzkiego i krakowskiego. (Teren 92 tys. km kw.; ok. 10 milionów mieszkańców).
10 października – ukazał się 1 nr konspiracyjnego pisma „Polska Żyje” (Prasowy organ Obrońców Polski, potem - Komendy
Obrońców Polski; red. mjr Bolesław Studziński, później red. Witold Hulewicz; nakład 6 tys.).
W okupowanej stolicy miało miejsce spotkanie gen. Tokarzewskiego z reprezentantami stronnictw politycznych tworzenie cywilnych struktur Polskiego Państwa Podziemnego. (Zaaprobowano istnienie SZP. Częścią składową SZP była
Główna Rada Polityczna (GRP), której przewodniczącym, a jednocześnie Komisarzem Cywilnym przy gen. Tokarzewskim - został Mieczysław
Niedziałkowski - PPS, jego z-cą Leon Nowodworski - SN, członkami: prof. Mieczysław Michałowicz - SD i b. Marszałek Sejmu - Maciej Rataj
- SL. Ten ostatni mianował swym z-cą Stefana Karbońskiego - SL. Podobnie wyznaczył swego z-cę Niedziałkowski - został nim Stanisław
Dubois - PPS).
Tego dnia podpisano układ sowiecko-litewski, na mocy którego 27.X bezprawnie przekazano Litwie obszar
Wileńszczyzny. (7 tys. km kw.; 550 tysięcy mieszkańców, w tym: 320 tys. Polaków, 107 tys. Żydów, 75 tys. Białorusów, 31 tys. Litwinów i
niewielkie ilości in. mniejszości narodowych - min. Niemcy, Rosjanie, Ormianie, Karaimcy..)
11 października – Rozkaz NKWD ZSRS nr 001223 o rejestrowaniu i deportowaniu ‘elementu antysowieckiego’ z
ziem polskich zajętych przez Armię Czerwoną (Jan T. Banaśkiewicz..)
12 października – dekret Hitlera o utworzeniu z części ziem polskich Generalnej Guberni - stolica w Krakowie.
(Stefan Korboński „Polskie Państwo Podziemne. Przewodnik po Podziemiu z lat 1939-1945”, IL Paryż 1975, s. 14 -15: Gen. Gub.
zamieszkiwało ok. 12 milionów mieszkańców. Wyznaczony teren „wg planów niemieckich miał w pierwszym etapie służyć za siedzibę
wszystkich Polaków (z terenu okupacji niem.; red.), ale jako narodu niewolników i rezerwuaru siły roboczej, który w następnych etapach będzie
całkowicie zniszczony bądź przez kolonizację niemiecką na wielką skalę, bądź przez zastosowanie różnych sposobów biologicznych, np.
zakazu małżeństw, głodu, nadmierne prace, bądź też wreszcie przez deportację resztek ludności po zwycięskiej wojnie z Sowietami na Syberię
(Generalny Plan Wschodni). Gorszy los czekał tyko ludność żydowską, którą najpierw postanowiono zgromadzić na terenie GG w zamkniętych
gettach, a następne wymordować w obozach koncentracyjnych już w czasie pierwszego etapu. Realizację ego etapu rozpoczęto od niszczenia
inteligencji, czyli tzw. warstwy przywódczej, na którą, podobnie jak na terenach wcielonych do Rzeszy i Rosji sowieckiej, spadły pierwsze
ciosy”).
13 października – ks. bp Kaczmarek odwiedził 500 jeńców więzionych na Zamku w Kielcach. (Diecezja Kielecka, zarys
dziejów, s. 26).
W połowie października – w Ćmielowie na Kielecczyźnie, z inicjatywy miejscowego SZP wydano pisany ręcznie
Biuletyn Informacyjny „Agencja” (W XI.39r. był przepisywany w kilkudziesięciu egz.; w 1943r. nakład sięgał 800 egz.; w: S. i W.
Felcmanowie, Prasa Polski Podziemnej. Biura Informacji i Propagandy SZP, ZWZ, AK Okręgu Kielce 1940-1943, Kielce 1999, s. 6).
15 października – Stefania Gierowska (1898-1983), żona Józefa Wiktora, ps. Pnienia, została - wraz ze swą grupą
(ok. 100 osób) zaprzysiężona jako org. Kobiecej Służby Zw. Polski (później ZWZ i AK) (od 1.I.1944 komendantka
Wojskowej Służby Kobiet na ob. kielecki AK (Starówka t.1, s. 141).
W połowie października konspiracyjna PPS przyjęła kryptonim Wolność, Równość, Niepodległość (WRN).
(Wanda Czapska_Jordan, WRN PPS.., s. 13-14).
W drugiej połowie października 1939 r.- z inicjatywy przedwojennej partii ONR (Obóz Narodowo-Radykalny)
utworzono w W-wie zalążek polskiej tajnej organizacji wojskowej - Związek Jaszczurczy (ZJ). Na czele tej
organizacji stał inż. Władysław Marcinkowski ps. „Jaxa” - Komendant Główny ZJ. W krótkim czasie cały teren
Rzeczpospolitej pokryły siatki komórek konspiracyjnych. W byłych województwach utworzono okręgi wojskowe.
Pion służby cywilnej nosił nazwę „Służba Cywilna Narodu” (SCN). Pion wywiadu działał również na terenie III
Rzeszy (wykryty pod koniec 1942 - zakończył się wyrokiem śmierci przez ścięcie 31 agentów II oddziału ZJ. (A.
Bohun Dąbrowski, Byłem dowódcą... s. 67).
8
18 października – w Wilnie, w rocznicę założenia Czarnej Trzynastki, utworzono tajną organizację harcerską
Związek Bojowników Niepodległości. (ZBN działała poza strukturami Szarych Szeregów).
20 października – Prezydent Kielc Stefan Artwiński z rozkazu władz okupacyjnych zakończył urzędowanie w
Zarządzie Miejskim; ukazało się zarządzenie zakazujące drukowania czegokolwiek bez zgody wł. niemieckich; - w
prywatnym domu przy ul. Tadeusza oraz u Sióstr Nazaretanek rozpoczęto zajęcia w Seminarium Duchownym;
budynek SD był zajęty m.in. na szpital. (Starówka, t.2 str. 66; Star. t.1, s. 170; Hist. Kielc, s. 353; J. Śledzianowski, Ks. Cz.
Kaczmarek.., s.79).
22 października – na zagarniętych przez bolszewicką Rosję polskich Kresach sterroryzowana przez NKWD
ludność „wybrała” 2410 wyznaczonych przez agresora „delegatów”. Zgodnie ze scenariuszem Kremla „wybrani”
(przeważnie napływowi Rosjanie, ale byli też polscy zaprzańcy) zwrócili się do Moskwy z prośbą o wcielenie do
Kraju Rad „oswobodzonych spod jarzma burżuazyjnej Polski” terenów. (Były to województwa: białostockie, lwowskie,
poleskie, stanisławowskie, tarnopolskie, wileńskie i wołyńskie. Obszar 201 tys. km kw.; ok. 13,5 mln. ludności).
25 października – kieleckie więzienie przejęło od Wehrmachtu Gestapo. (Jankowski, Tajemnice starego więzienia.., s. 7).
26 października – Gestapo aresztowało prezydenta stolicy Stefana Starzyńskiego.
Utworzenie Generalnej Guberni (GG). (Teren 96 tys. km kw.; ponad 12 mln. mieszkańców).
27 października – „Nowy Kurier Warszawski” (1 nr wydawanej w języku polskim gadzinówki ukazał się 11.X.1939)
opublikował proklamację Hansa Franka o utworzeniu GG. Tekst ten ukazał się też na plakatach, na których
utworzona w połowie października Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa (PLAN) rozlepiła około 1000 nalepek
z napisem: „Komendant Piłsudski powiedziałby: a my was w d.... mamy”.
Kielce - policja niemiecka aresztowała (we wł. aptece) b. Prezydenta Kielc Stefana Artwińskiego. (Starówka.., t.3, s. 30).
31 października – posiedzenie Najwyższego Sowietu ZSRR, słowa W. Mołotowa: „Wystarczyło szybkie uderzenie
na Polskę najpierw ze strony niemieckiej a następnie ze strony Armii Czerwonej, aby nic nie zostało z tego potworka
(bękarta) Traktatu Wersalskiego, który istniał przez ucisk niepolskich narodowości. (Antoni Bohun Dąbrowski, Byłem
dowódcą Brygady Świętokrzyskiej Narodowych Sił Zbrojnych, Londyn 1984, s. 8).
Mołotow w swoim expose z 31 X 1939 r. na posiedzeniu Najwyższej Rady ZSRR tak podsumował walki w Polsce: "W toku
zbrojnego posuwania się naszych oddziałów wojskowych w tych rejonach, miały miejsce poważne starcia z oddziałami polskimi,
były zatem również ofiary. Na froncie białoruskim w oddziałach Armii Czerwonej było - licząc szeregowych i dowódców - 246
zabitych i 503 rannych, razem 740. Na froncie ukraińskim wśród dowódców i szeregowych zabito 491, raniono 1359, razem
1850. Tak więc ogólna ilość ofiar poniesionych przez Czerwoną Armię na terytorium Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy
wynosi: zabitych 737, rannych - 1862, ogółem 2599 ludzi. Jeśli chodzi o nasze trofea w Polsce, to składa się na nie ponad 900
armat, ponad 10 000 karabinów maszynowych, więcej niż 300 000 karabinów, ponad 150 milionów naboi karabinowych, około
miliona pocisków artyleryjskich, do 300 samolotów itd. " ("Prawda", nr 303 z 1 XI 1939).
Tego dnia gen. gub. H. Frank wydał dekret nakazujący zamknięcie polskich szkół średnich.
W październiku – konspiracyjna PPS-WRN rozpoczęła wydawanie pisemka „Informator” (red. nacz. Zygmunt
Zaremba); ukazywało się co kilka dni, z czasem przybrało tytuł „Tydzień”, potem „WRN”, stając się prasowym
organem tej podziemnej partii (w szczytowym okresie nakład dochodził do 8 tys. (Pismo „WRN” ukazywało się do końca
wojny; miało swoje terenowe edycje).
‘(..) Grono członków Okręgu Warszawskiego związku Peowiaków utworzyło Wojskową Organizację >Polska< i od
października 1939 roku zaczęło wydawać gazetkę ‘Polska’, jedno z pierwszych pism konspiracyjnych w kraju’.
(Biuletyn IPN nr 5-6, 2009, s. 85).
Internowani w Rumunii piłsudczycy ‘mimo wewnętrznego skłócenia (..) zdołali poczynić wstępne kroki do
odtworzenia struktur organizacyjnych swego obozu. Pierwszą próbę podjęli stronnicy ministra Józefa Becka, tworząc
tzw. grupę Schaetzla-Drymmera, która w październiku 1939 r. uaktywniła się pod nazwą Organizacji Pracy na
Kraj. Członkowie OPK rekrutowali się z powstałej jeszcze przed wojną, zakonspirowanej struktury sabotażowowywiadowczej >Komitet Siedmiu< („K-7”), oraz zachowujących lojalność wobec Becka młodych pracowników
MSZ. W nurt działalności OPK włączyli się m.in. Marian Zyndram-Kościałkowski, Władysław Dziadosz, Janusz i
Cezarea Jędrzejewiczowie, oraz grono wyższych oficerów Oddziału II Sztabu Głównego – płk Stefan Mayer, ppłk
Wilhelm Heinrich i mjr Edmund Charaszkiewicz. Na ich barkach spoczął ciężar nawiązania i podtrzymania
kontaktów z okupywanym krajem’. (Biuletyn IPN nr 5-6.., s. 99-100).
Lwów – 1 konferencja NKWD i Gestapo dotycząca zwalczania polskiego ruchu niepodległościowego. (Jan T.
Banaśkiewicz..).
Jesień – harcerscy instruktorzy o poglądach narodowo-katolickich utworzyli konspiracyjną organizację Harcerstwo
Polskie pod kryptonimem Hufce Polskie. (Organizacja ta działała obok Szarych Szeregów).
Od jesieni działający w ramach ZWZ Oddział Polityczno-Propagandowy (przemianowany później na Biuro Inf. i
Propagandy) prowadził Wydział Inf. zajmujący się ok.100 zagadnieniami dotyczącymi spraw społ., gosp.,
narodowościowych, kulturalnych oraz zleconych przez zwierzchników. Po śmierci szefa Wydziału majora inż.
Jerzego Makowieckiego (13.VI.1944) powołano na to stanowisko Aleksandra Gieysztora.
1-2 listopada – po zorganizowanych na zajętych przez Moskwę terenach wschodniej Polski „wyborach” (patrz; notka
22.X) sowiecka Rada Najwyższa „przychyliła się do prośby” swych wysłanników (!) i wcieliła północno-wschodnie
województwa RP do republiki białoruskiej (za wyjątkiem Wileńszczyzny przekazanej Litwie) a południowe do republiki
ukraińskiej. Świat zachodni milczał.
9
Aresztowania inteligencji polskiej nasilały się z każdym dniem sowieckiej okupacji.
5 listopada - ukazał się 1 numer prasowego organu warszawskiego okręgu SZP „Biuletyn Informacyjny”; red.
Aleksander Kamiński (to najlepsze pod względem jakości konspiracyjne pismo było następnie organem ZWZ i AK; ukazywało się do
19.I.1945).
6 listopada – aresztowanie 115 krakowskich naukowców (tzw. Sonderaktion Krakau) - zostali wywiezieni do obozu
w Sachsenhausen; pod Kielcami na Wiśniówce znaleziono zwłoki ostatniego Prezydenta Kielc. (Starówka t.1, s. 192; . t. 3,
s. 30; Epitafium Prez. Artwińskiego. Niektóre z tych opr. datują zgon Prezydenta na 7.XI 1939r. np. Starówka t.2, s. 66-67).
7 listopada – po wymuszonej przez aliantów rezygnacji marszałka Rydza-Śmigłego ze stanowiska Naczelnego
Wodza Polskich Sił Zbrojnych (NW PSZ), funkcję tą objął - z poparciem władz Francji - gen. Władysław Sikorski.
8 listopada – Gen. Sikorski powołał na uchodźstwie Komitet Ministrów dla Spraw Kraju (KMSK). Komitet miał
czuwać „nad wszystkimi sprawami związanymi z krajem, z tajnymi wysiłkami Narodu zmierzającymi do wyzwolenia
Rzeczypospolitej z okupacji wroga. Na przewodniczącego Komitetu powołano gen. broni Kazimierza
Sosnkowskiego, zaś na członków ministrów Aleksandra Ładosia, Mariana Seydę, Jana Stańczyka i gen. bryg. prof.
Mariana Kukiela. Decyzja ta w zasadzie słuszna, gdyż załatwianie spraw krajowych powierzała niewielkiemu gronu
osób, co ułatwiało zachowanie koniecznej tajemnicy. Jednakże ich dobór wywołał wśród wtajemniczonych w kraju
poważne zastrzeżenia. Prócz obu generałów, którzy mieli doświadczenia konspiracyjne z lat 1905-1918, reszta nie
posiadała żadnego i to ją z góry dyskwalifikowało”. (S. Korboński, Polskie Państwo Podziemne.., s. 29-30; „Jakiego rodzaju
człowiekiem był np. Stańczyk, o tym najlepiej świadczy fakt, że w roku 1945, w czasie pertraktacji w Moskwie z Bolesławem Bierutem, za
cenę teki w tzw. Tymczasowym Rządzie Jedności Narodowej, z miejsca przeszedł na stronę polskich komunistów”).
Kielce - aresztowanie przez gestapo dwójki łączników BCH: Barbary Krajewskiej-Małachowej oraz Władysława
Kwietnia (zmarli po zażyciu ampułek z trucizną. (Hist. Kielc, s.378).
10 listopada – władze niemieckie aresztowały dyrektorów kieleckich liceów (wraz z kilkoma prof. przebywali w miejscowym
więzieniu do I.1940; w: II LO im. J. Śniadeckiego.., s. 21).
Konspiracyjny pochówek zamordowanego przez Niemców prezydenta St. Artwińskiego (Cmentarz Nowy - grób Rodu
Borchólskich, w: Epitafium Prez. Artwińskiego).
11 listopada – komendantem konspiracyjnego kieleckiego Hufca Szarych Szeregów został phm. Jan Zawadzki ps.
Arcy (z Białogonu, w: Ikar, VI. 2001 s. 17).
13 listopada – Komendantem Głównym utworzonego Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) został mianowany generał
Kazimierz Sosnkowski.
16 listopada – w należącym do Ireny Bielińskiej warszawskim antykwariacie „Dom Sztuki” (Nowy Świat 27)
rozpoczęła działalność kawiarnia artystyczna z koncertami muzyki poważnej (koncertował pianista - prof. Bolesław
Woytowicz. W następnych miesiącach i latach podobnych placówek o charakterze usługowo-kulturalnym powstawało w Warszawie, a także
innych miejscowościach obu okupacji, bardzo dużo. Większość z nich walczyło o podtrzymanie polskiej kultury bezwzględnie prześladowanej
przez okupantów. Placówki te dawały zatrudnienie polskim artystom nie chcącym kolaborować z Niemcami i Rosjanami. Podobnie było z
twórcami pióra, którzy otrzymywali wynagrodzenie z podziemnych wydawnictw).
18 listopada – umowa polsko-brytyjska o militarnej współpracy.
28 listopada – Gestapo aresztowało jednego z czołowych przywódców Podziemia - b. Marszałka Sejmu – Macieja
Rataja (był więziony na Pawiaku do 14.II.1940; ponownie aresztowany 30 marca 1940r., w nocy z 20 na 21 czerwca 1940 roku został
rozstrzelany w lesie w Palmirach, razem z aresztowanym 23.XII.1939r. Mieczysławem Niedziałkowskim).
29 listopad – bezprawny dekret stalinowski narzucający zagarniętym w wyniku sowieckiej agresji mieszkańcom
wschodnich ziem RP - obywatelstwo sowieckie. (Wstrętnym i niewątpliwie zastanawiającym jest to, że pomimo istnienia III RP nie
przywrócono tym Ludziom polskiego obywatelstwa !).
Prawie jednocześnie wydano nakazy wcielające polską młodzież do Armii Czerwonej, pokazały się wkrótce dekrety
wprowadzające zamiast języka polskiego ukraiński i białoruski ( w rzeczywistości - w obu republikach - rosyjski) jako języki
urzędowe; prawie z marszu zamknięto i skonfiskowano majątki kościelne i klasztorne, zburzono przydrożne krzyże i
kapliczki, pozamykano szkoły, rozpoczęto masowe aresztowania i mordy.
W listopadzie – ukazała się pierwsza konspiracyjna publikacja dotycząca analizy przyczyn klęski wrześniowej:
mjr dypl. Jerzy Kirchmayer „U źródeł polskiej niemocy wojskowej. ” W tym samym czasie - opublikowano
pierwszą relację uczestnika cywilnej obrony stolicy we wrześniu 1939 r.: Zygmunt Zaremba „Obrona Warszawy.
Wrzesień 1939”.
„Dawid Wdowiński w książce „And we are no saved” (New York 1963), kreśląc rodowód konspiracyjnej org.
żydowskiej, cytuje relację kpt WP Henryka Iwańskiego: „Pewnego dnia w listopadzie 1939 r. czterech młodych
Żydów chciało zobaczyć się ze mną w szpitalu Św. Stanisława przy ul. Wolskiej. Wszyscy byli oficerami polskiej
armii: Dawid Moryc Apfelbaum w st. por.; Henryk Lifszyc, ppor.; Białoskór, mgr prawa i Kałmen Mendelson,
wówczas podchorąży WP. Znałem Apfelbauma, służył wraz ze mną w jednym pułku podczas obrony Warszawy,
wykazał się odwagą i brawurą. Nie poszli do oficerskiego obozu jenieckiego (...). Chcieli zorganizować młodzież
żydowską (...). Wg Wdowińskiego (przed wybuchem II wojny światowej był prezesem Polskiej Partii Syjonistycznej Organizacji
Rewizjonistów) w październiku i listopadzie odbyło się spotkanie Żydów, oficerów rezerwy WP, reprezentujących
prawicowe organizacje polityczne: Betar (Perec Laskier, Lowa Swerin, Paweł Fenkel, Merediks, Langleben i Rosenfeld); Hatzohar
(min. Joel Białobrow, Dawid Wdowiński); oraz Rewizjonistów (Leb Leon Rodal i Meir Klingbeil). Oficerowie ci powołali
Żydowski Związek Wojskowy. Ja stałem na czele ŻZW - napisał Wdowiński. - Mieliśmy komitet polityczny
10
złożony z trzech osób: dr Michała Strykowskiego, dawnego członka Centralnego Komitetu Polskiej Partii
Syjonistycznej Organizacji Rewizjonistów; Leona Rodala, dobrze znanego polskiego dziennikarza
rewizjonistycznego i mnie, prezesa. Fachowym komendantem wojskowym był Paweł Frenkel”. (Przez cały czas PRL-u
fałszowano historię żydowskiego ruchu oporu, podając do publicznej wiadomości tylko dane dotyczące organizacji o charakterze
komunistycznym. Cytat za: Maciej Kledzik, Zapomniani żołnierze getta, w: dodatek Rzeczpospolitej z dn. 12-13.VI.2004, s. 10).
2 grudnia – Cyryl Ratajski został mianowany Delegatem Rządu na Kraj.
4 grudnia – Instrukcja Rządu Polskiego na Uchodźstwie o powołaniu do życia „tajnej organizacji wojskowej
pod nazwą ZWZ”.
„Celem ZWZ miało być tworzenie ośrodków czynnego oporu narodowego i współdziałanie w odbudowie Państwa w drodze
walki orężnej. Na czele jej nie stanął jednakże dowódca przebywający w kraju, jak to przewidywał statut SZP, a tylko dowódca
znajdujący się w siedzibie Rządu, w Angers, czyli za granicą, dowodzący stamtąd bezpośrednio 6 obszarami, na które kraj został
podzielony. Za ten szkodliwy nonsens, nie biorący pod uwagę, że dowódca odcięty od kraju pod wrogą okupacją i posiadający z
nim w chwili wydawania instrukcji tylko rzadką łączność kurierską, nie może w nim skutecznie dowodzić, że bezpośredniego
kontaktu z niższymi dowódcami, np. odpraw, radio też nie będzie w tanie zastąpić, że dowódca musi (! P. G. W.) się znajdować
na terenie, gdzie się toczy walka, chociaż nie na linii frontu, ponosi odpowiedzialność gen. Władysław Sikorski. Kierowała nim
niewątpliwie chęć pozbycia się Tokarzewskiego, do którego w ogóle nie miał zaufania jako do wybitnego Piłsudczyka, a w
dodatku raport wysłany za pośrednictwem attache węgierskiego, który trafił do rąk Marszałka Rydza-Śmigłego, stał się
przysłowiową kroplą, która przelała pełny dzban. Poza tym Sikorski orientował się już dobrze, że na czele wojskowego
Podziemia stanęli pod wodzą Tokarzewskiego wrodzy mu byli Legioniści - Piłsudczycy. Wolał zatem pozbawić ich
krajowego dowódcy pochodzącego z ich środowiska przez zastosowanie zasady divide et impera. Z drugiej strony, przez
mianowanie Komendantem Głównym ZWZ najwyższego autorytetem wśród Piłsudczyków, jakim był gen. Sosnkowski, pragnął
sobie zapewnić ich posłuszeństwo. Wreszcie, wiążąc gen. Sosnkowskiego z sobą, mógł wykonywać nad nim i ZWZ bezpośrednią
kontrolę. Co do gen. Sosnkowskiego, to jego zgodę na ten szkodliwy system dowodzenia można tylko wytłumaczyć zamiarem
jak najszybszego przeniesienia się w charakterze Komendanta Głównego ZWZ do kraju, czemu wielokrotnie dawał wyraz.
Wkrótce nastąpiła jednak pewna poprawa, gdyż na skutek protestów z kraju Tokarzewski został mianowany komendantem całej
okupacji sowieckiej, zaś Rowecki, awansowany na generała, okupacji niemieckiej’. (S. Korboński, Polskie Państwo Podziemne.., s.
30-31; „Instrukcja ZWZ nie wspominała już ani słowem o sieci komisarzy cywilnych przy dowódcach wojskowych, ani też o radach obrony
narodowej na odpowiednich szczeblach terenowych, eliminując tym samym z ZWZ jakąkolwiek działalność polityczną, a przeciwnie
podkreślając jego „ogólnonarodowy, ponadpartyjny i ponadstanowy” charakter. To odpolitycznienie było decyzją słuszną i cywilni założyciele
SZP, gdyby się ostała przy życiu, z pewnością doszliby z czasem do wniosku, że wojsko i polityka nie idą z sobą w parze” ).
Okupacja niemiecka została podzielona na następujące Komendy Obszarów: nr 1 w Warszawie, nr 4 w Krakowie,
nr 5 w Poznaniu, nr 6 w Toruniu. Zagarnięte przez bolszewików tereny na: Komendę Obszaru nr 2 z siedzibą w
Białymstoku oraz nr 3 - we Lwowie. W terenie działały sekcje składające się z pięciu osób. Plutony składały się z
kilku sekcji. Mogły się łączyć w celach ćwiczebnych i bojowych. Instrukcja była zaadresowana do pułkownika
Roweckiego (pomijano celowo (! P.G. W.) gen. Tokarzewskiego) i mianująca go na Komendanta Obszaru nr 1, zawierała też
słowa: „zasady organizacji odbiegają od rzeczywistości już przez was wytworzonej”. (Piątkowy podział stosował Józef
Piłsudski w okresie konspiracyjnej działalności w PPS. Autorzy przytoczonej ‘Instrukcji’- choć podpisał ją gen. K. Sosnkowski - zdawali sobie
sprawę z istnienia w okupowanym kraju rozbudowanej już struktury SZP. Godzi się podkreślić fakt podania w tej instrukcji - po raz pierwszy treści koncepcji „przygotowania powstania zbrojnego na tyłach armii okupacyjnych, które nastąpi z chwilą wkroczenia regularnych WP do
kraju. Nikt wówczas nie przypuszczał, że zły los wykreśli słowa „Wojsk Polskich” i wpisze w zamian „wojsk sowieckich”. Korboński.., s. 31).
8 grudnia – w warszawskim mieszkaniu Władysławy Hoszowskiej (ul. Zgoda 15) utworzono konspiracyjną
Międzystowarzyszeniową Komisję Porozumiewawczą Org. i Stowarzyszeń Nauczycielskich (szefostwo akcji tajnego
nauczania na poziomie gimnazjalnym).
9 grudnia – Prezydent RP Wł. Raczkiewicz powołał Radę Narodową RP - namiastkę parlamentu na
uchodźstwie.
10 grudnia - wznowienie wydawania przedwojennego dziennika bulwarowego „Expressu Kieleckiego” (gadzinówka;
red. i wyd. Stefan Kiedrzyński; ukazywała się do końca lutego 1940. Za: M. Adamczyk, Cztery epoki..., s. 74).
11 grudnia – młodzi harcerze (z org. PLAN) rozlepiali na stołecznych murach karteczki: „Kobiety, które utrzymują z
Niemcami stosunki towarzyskie zawiadamia się, że są jeszcze miejsca wolne w domach publicznych”.
13 grudnia – litewskie władze przekształciły polski Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie w uczelnię litewską;
mniej więcej w tydzień później wypowiedziano pracę na uczelni wszystkim Polakom. (Początek tajnego szkolnictwa
wyższego na terenach pod okupacją litewską).
15 grudnia – na łamach konspiracyjnego pisma „Polska Żyje” ukazała się inf. o obrabowaniu przez Niemców
zniszczonego zamku Królewskiego oraz o podobnych rabunkach Muzeum Narodowego i Instytutu Fizyki
Doświadczalnej Uniwersytetu Warszawskiego.
18 grudnia – rząd gen. Sikorskiego wydał deklarację o polskich celach wojny.
Działający na terenach Kielecczyzny mjr Henryk Dobrzański ps. Hubal podporządkował swój Oddział
Wydzielony WP dowództwu Podziemia.
23 grudnia – Gestapo aresztowało działającego w krajowych władzach Podziemia Mieczysława Niedziałkowskiego.
Z sowieckich łagrów zostali wywiezieni w nieznanym kierunku aresztowani ks. kapelani WP (Jan T.Banaśkiewicz..).
24 grudnia – na terenach sowieckiej okupacji - przymusowa wymiana polskich złotówek na sowieckie ruble (250 zł
na osobę).
11
26/27 grudnia – w Wawrze pod Warszawą pierwsza masowa egzekucja.
(61 Od tej miejscowości przybrał pseudonim
zorganizowany w Podziemiu tzw. Mały Sabotaż).
30 grudnia – rozmowa przybyłego w połowie miesiąca z Paryża do W-wy emisariusza RP rotmistrza Jerzego
Feliksa Szymańskiego ps. Konarski - z pułkownikiem S. Roweckim. „Rakoń” (Rowecki) otrzymał tzw. instrukcję nr
1 dotyczącą utworzenia w miejsce Służby Zwycięstwu Polski tajnej org. wojskowej o nazwie Związek Walki
Zbrojnej. Całość treści podpisał gen. K. Sosnkowski (występujący pod ps. Józef Godziemba) oraz NW - generał Wł.
Sikorski (ps. Eugeniusz Strażnica. (Przybyły emisariusz miał zalecenie od gen. Sikorskiego, by nie nawiązywać kontaktów z szefem
SZP - piłsudczykiem - gen. Tokarzewskim).
W grudniu (lub w marcu 1940) - ukazała się broszura autorstwa płk Stefana Roweckiego „Czy wrzesień 1939 r.
okrył niesławą naród polski ?”.
W okresie świąt na falach radia francuskiego - polska audycja, podczas której Irena Eichlerówna recytowała nieznany
do tej pory w okupowanym kraju wiersz Antoniego Słonimskiego „Alarm” (napisany w Paryżu, w końcu IX.1939 r.).
Ukazał się pierwszy nr programowego organu SZP - dwutygodnika „Wiadomości Polskie” (red. Antoni Wieczorkiewicz.
Po jego aresztowaniu pismo redagowali (do VII.1944) : Bolesław Srocki, a nast. Witold Giełżyński. Początkowo sekretarzem red. był Michał
Walicki, a przez kolejne 4 lata - Tadeusz Manteuffel).
Pierwsza akcja Organizacji Małego Sabotażu „Wawer” (komendant Aleksander Kamiński).
Utworzenie w Biurze Informacji i Propagandy KG ZWZ referatu „N” - mającego prowadzić dywersję wśród
Niemców.
Warszawa - przyjęcie do PPP grupy żydowskich oficerów WP: Kałmen Mendelson (Madanowski), jedyny z
wymienionych oficerów żydowskich, który ciężko ranny przeżył powstanie w getcie, przekazał po wojnie, że w
grudniu 1939 roku z intendentem szpitala Janem Skoczkiem „Wąsik”, spotkali się oficerowie rezerwy WP Mieczysław Apfelbaum, Leon Rodal, Henryk Lifszyc - Lipiński i dr Józef Celmajster. Mendelson napisał, że dobrze
znany im Skoczek, który przed wojną pracował w żydowskim szpitalu na Czystem, „przyjął ich do konspiracji”,
polecając zorganizowanie kół wojskowych w północnych dzielnicach miasta zamieszkałych przez ludność
żydowską”. (Patrz notka: W listopadzie 1939... K. Mendelson organizował „przerzut” żydowskich dzieci na stronę aryjską. M. Apfelbaum
(Dawid Moryc Apfelbaum) kierował (wspólnie z P. Frenklem) departamentem wojskowym utworzonego w XI. 1939 Żydowskiego Związku
Wojskowego; był szefem komunikacji; min. utrzymywał ścisłe kontakty ze stroną aryjską (Korpusem Bezpieczeństwa i AK). Leon Rodal był
szefem departamentu informacji Żydowskiego Związku Wojskowego (ŻZW); departament ten przygotowywał i drukował gazetki, czasopisma,
biuletyny, plakaty, prowadził nasłuch radiowy, itp. L. Celmajster był szefem pionu medycznego ŻZW. Oficerowie ci założyli Żydowski
Związek Wojskowy. Za: Specjalny dodatek Rzeczpospolitej z dn. 12-13.VI.2004, s. 10)
Od grudnia – redagowano w Kielcach „Prawdę Polską”; nacz. red. był Stefan Klączyński. (Pismo powielano w
mieszkaniu Marii Kubackiej ps. Babcia przy ul. Wesołej 42. Dla zmylenia okupanta ukazywało się również pod zmienionymi tytułami. Było
prasowym organem Okręgu Kielce (od VII.1944 do I.1945). Po śmierci S. Klączyńskiego ps. Jarosław (13.X.1943) red. wiodącym został S.
Janiszewski ps. Kamil. Do redakcji należeli min.: Felicja Gierowska ps. Fela, Maria Gierałtowska, Łukasz Kumor (okręgowy Delegat Rządu na
Kraj od XII.1942 do III.1944), Maria Bronisława Łozińska ps. Rozmaryna, Danuta Wolniak. Kolportaż podziemny: Barbara Bularska ps. Basia,
M. Galas ps. Maka, Danuta Machalowicz ps. Danka, Maria Marcinkiewicz ps. Marychna. Funkcję szefa BIP-u Okręgu Kielce pełnili kolejno:
Feliks Jędrzejak ps. Radał, Stefan Klączyński, Maria B. Łozińska, mjr Stefan Gądzio ps.Kos, Bogumił (przełom 1944-45); zastępcy - Felicjan
Zaremba ps. Feliński (do 1943), Henryk Bujalski ps. Kościerza, kpt WP Stanisław Janeczek ps. Lech. Referatami Okręgu kierowali:
organizacyjnym - M. B. Łozińska, kolportażu - Stanisław Surma ps. Ksawery, Władysław, społeczno-politycznym - S. Klączyński, Walką
Cywilną - Janina Odrzywolska ps. Emilia (do XI.1942), a następnie Zowall ps. Jur, referatem „N” (Nieprzyjaciel) - Jan Malinowski ps. Teodor
(do V.1943) i Bronisław Sielicki. W referacie tym pracowało 137 osób kolportujących 1800 egz. ulotnych druków miesięcznie. W akcji „N”
pomagali harcerze Chorągwi Kieleckiej, Radomskiej i Częstochowskiej. Oni też prowadzili prace „Małego Sabotażu”. Na szczeblu BIP-u
odnotowujemy nazwiska harcerskiej młodzieży: hm. Halina Bretsznajder, Natalia Bylina-Milewska, Irena Hoffman - Marszałek, Janina
Kaczorowska-Klimowicz, Irena Karońska, Anna Mikulska, Maria Skalska. W terenowych Obwodach np. O. Jędrzejów - pracowali harcerze
min.: Bolesław Dziewięcki ps. Koraban, Stanisława Fałkowska ps. Krysta, Kazimierz Jęczmyk ps. Korzec, Wiktor Pękalski ps. Wojtek,
Hieronim Piasecki ps. Zola. Na powielaczu wydawali oni pismo Obwodu „Wiadomości Tygodniowe” (później zmieniono tytuł na „W marszu”.
W tym terenie powielano tygodnik „Wiatr od wschodu”. W Obwodzie Busko wydawano w 1944 r. tygodnik „Prawda o bolszewiźmie”. W
Ostrowcu powielano „Biuletyn Informacyjny”. Za: Prasa Polski Podziemnej Biura Informacji i Propagandy SZP, ZWZ, AK Okręgu Kielce
1940-1943, opr. Stanisława i Władysław Felcmanowie, Kielce 1999).
Piłsudczyk, b. żołnierz 1 Br. Leg., parlamentarzysta RP – Władysław Kamiński, podporządkował założony przez
siebie w końcu IX. 1939 r. w Wilnie Komitet Walki o Wyzwolenie, komendantowi Okręgu Wileńskiego SZP.
W Wilnie powołano Radę Wojewódzką Stronnictw Politycznych przy komendancie SZP ppłk Nikodemie Suliku.
(Biuletyn IPN nr 5-6, 2008, s. 151).
ROK 1940
W styczniu 1940 – Do kraju dotarła instrukcja Polskiego Rządu na uchodźstwie o utworzeniu Związku Walki
Zbrojnej. Przywiózł ją emisariusz Jerzy Michalewski ps. Dokładny. (Pozostał w kraju, włączając się w prace ZWZ).
Odbyło się to w sposób „typowo polski”, a mianowicie cierpiący na przerost ambicji gen Sikorski „pogniewał się” na
mającego piłsudczykowskie korzenie - stojącego na czele SZP - generała Tokarzewskiego (patrz - przypis przy 6.I.t.r.) za
jego kontakty z internowanym marszałkiem Rydzem. Zamiast „poprzeć istniejącą już w kraju organizację podziemną,
postanowił ją zlikwidować i na jej miejsce powołać nową: Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), co pozwalało w dodatku
na stworzenie pozorów, że inicjatywa do organizowania ruchu podziemnego wyszła od rządu, a nie zrodziła się w
kraju. (Traktowanie przez - owianego legendą wielkiego patrioty i niemniej wielkiego polityka, zdolnego dowódcy - gen. Sikorskiego
wywodzących się z kręgów bliskich Marszałkowi J. Piłsudskiemu wojskowych i cywilów to temat odrębnego szkicu. W tym miejscu tylko
12
podamy, że zgłaszający się do polskich władz na uchodźstwie piłsudczycy, byli - bez względu na Ich przydatność - odsyłani z ‘kwitkiem’ a
najczęściej internowani (!) i trzymani pod polską strażą (!) w specjalnie do tego celu stworzonych obozach odosobnienia.
Współpracujący ze sobą płk Rowecki i gen. Tokarzewski postanowili włączyć do ZWZ zbudowane już struktury Służby Zwycięstwu Polski.
Kierując się zasadami lojalizmu wobec zwierzchników zawiadomili o tym posunięciu Komendanta Sosnkowskiego.
Agendy propagandowe rządu Sikorskiego prześcigały się w opluwaniu władz RP z okresu walki z Niemcami i Rosją we IX. 1939r. Min.
oskarżano o klęskę, o upadek Państwa, o nieudolność, o opuszczenie walczącego Kraju.. itp. Tak jakby gen. Sikorski sam kraju nie opuścił.. Tak
jakby nie spiskował z władzami Francji na temat pozostawienia w obozach internowania „niewygodnych” (Piłsudczyków) polityków i
wojskowych II RP, a utworzenia popieranego przez to mocarstwo rządu. Tak jakby nie uciekł do Anglii z terenu walczącej jeszcze Francji..
Była to brudna praca, której efekty wykorzystywały potem wydziały propagandy III Rzeszy i Rosji sowieckiej, a także PRL-u).
‘Zdecydowano Tokarzewskiego pozbawić dowództwa i przenieść do Lwowa na stanowisko komendanta obszaru nr 3
ZWZ. Było o równoznaczne wyrokiem skazującym na śmierć lub więzienie, gdyż Tokarzewskiego we Lwowie, gdzie
był przez dłuższy czas dowódcą Okręgu Korpusu VI, znali wszyscy. Pierwszemu emisariuszowi Rządu, majorowi
Jerzemu Szymańskiemu (ps. Konarski), który przybył do kraju w listopadzie 1939, zakazano nawet (! red.) spotkania z
Tokarzewskim, natomiast nakazano spotkanie z Roweckim. Za drugim pobytem w Polsce wręczył on
Tokarzewskiemu 1 tycznia 1940, jako swego rodzaju życzenia noworoczne od Rządu, rozkaz natychmiastowego
udania się do Lwowa”. (S. Korboński, Polskie Państwo Podziemne.., s. 29).
‘W styczniu 1940 r. kierownictwo Organizacji Orła Białego w Warszawie, na czele z ppłk Witoldem Rosołowskim
odmówiło wcielenia do ZWZ, motywując ten krok nieprzyjazną piłsudczykom polityką rządu gen. Sikorskiego.
Grupa ta przybrała nazwę Związek Strzelecki i zaczęła wydawać pismo ‘S’ (Strzelec). Polityczne grupy
piłsudczykowskie powstały również na terenie okupacji litewskiej oraz sowieckiej, gdzie we Lwowie utworzono
grupę Wierni Polsce (..). Ważny ośrodek polityczny piłsudczyków powstał w 1940 r. na Węgrzech. Do jego
przywódców należeli: jeden z czołowych działaczy Obozu Zjednoczenia Narodowego, przedwojenny wiceminister
komunikacji Julian Piasecki oraz ppłk Wacław Lipiński (..)’. (Biuletyn IPN nr 5-6, 2008, s. 85).
W Krakowie – 2 konferencja NKWD i Gestapo w sprawie zwalczania polskiego podziemia niepodległościowego
(Jan T.Banaśkiewicz..).
4 stycznia - polsko-francuska umowa o współpracy wojskowej.
6 stycznia – Szef SZP gen. Tokarzewski przesłał - za pośrednictwem węgierskiego attache wojskowego – do polskich
władz w Angers (Francja) statut organizacji Podziemia. (Gen. Tokarzewski przesłał do Naczelnego Wodza PSZ jeszcze w
październiku 1939 meldunek o sytuacji w okupowanym kraju. Odbyło się to za pośrednictwem przyjaznego Polsce attache wojskowego Węgier.
Ten postarał się, by treści te dotarły do internowanego w Rumunii Marszałka Rydza, który pozostawał formalnie NW do 7.XI. kiedy to
mianowano na to stanowisko gen. Sikorskiego).
9 stycznia – gen. Tokarzewski przesłał do Komendanta ZWZ gen. Sosnkowskiego meldunek o stanie organizacyjnym
Służby Zwycięstwu Polski.
Na początku stycznia – ‘Po klęsce wrześniowej powrócił w Kieleckie por. Jaworski z byłego 4 Pułku Leg. i został
zastępcą dowódcy Związku Odwetu – organizacji dywersyjnej w ZWZ. Jeszcze przed kapitulacją Modlina, na
odprawie oficerów, postanowiono odznaczyć Krzyżami walecznych śp. Staszka Fąfarę i jego brata Stefana. Jaworski
przywiózł zaświadczenia i odznaczenia rodzinie Fąfarów. Zostawił je u mnie, gdyż nie znał losów Stefana. Na
początku stycznia 1940 roku Stefan wrócił do Wzdołu, udało mu się uciec z niewoli. Oddałem mu zaświadczenia o
odznaczeniu Krzyżem Walecznych i zaproponowałem wstąpienie do ZWZ. Zgodził się bez chwili wahania.
Poszliśmy więc do św. Barbarki. Stefan został zaprzysiężony i przyjął pseudonim Dan, ponieważ bardzo lubił muzykę
i śpiew popularnego przed wojną chóru Dana (..)’. (Henryk i Zbigniewa Pawelcowie, Na rozkaz serca, Kielce 2005, s. 33-34).
14-18 stycznia – w wyniku zdrady i prowokacji gestapo rozbiło jedną z najbardziej aktywnych młodzieżowych grup
– tajną org. Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa (PLAN); masowe aresztowania. (M.in. całe rodziny Dąbrowskich,
Drewnowskich, Lewandowskich..).
16 stycznia – instrukcja powołująca dwie komendy ZWZ : płk S. Rowecki - na teren okupacji niemieckiej; gen.
Tokarzewski - okupacja sowiecka. (Gen. Tokarzewski został aresztowany nocą z 6 na 7 marca podczas przekraczania granicy dwóch
okupacji).
23 stycznia – Paryż – inauguracyjne posiedzenie Rady Narodowej – politycznej reprezentacji polskiego
uchodźstwa. Skład – 23 osoby, w tym Ignacy Jan Paderewski – przewodniczący oraz trzech zastępców: Tadeusz
Bielecki (SN), Herman Lieberman (PPS), Stanisław Mikołajczyk (SL).
25 stycznia – w 25 nr konspiracyjnego pisma „Polska Żyje” opublikowano Orędzie Rządu Polskiego z czasową
siedzibą w Angers. Oceniający kampanię wrześniową tekst skierowany był do obu części okupowanej Polski.
W styczniu – w konspiracyjnym kolportażu pojawiła się powielona na hektografie broszura „Losy Polski w
przepowiedniach: Tęgoborskiej, Mickiewiczowskiej i Cz. Czyńskiego”. (Przepowiednia medium u Władysława hrabiego
Wielogłowskiego w Tęgoborzu z 23.IX.1839r.; widzenie ks. Piotra z III części „Dziadów” oraz przepowiednie dr Czesława Czyńskiego z
1920r.; „Zebrał, ułożył i wstępem zaopatrzył Patriota”.
5 lutego – W 28 nr pisma „Polska Żyje” opublikowano obszerne wyjątki z przemówienia sędziwego wiekiem
przewodniczącego Rady Narodowej w Paryżu - Ignacego Paderewskiego: „(...) Nie walczymy o Polskę ludową,
szlachecką, demokratyczną, kapitalistyczną walczymy o całą Polskę, tę Polskę jedyną, wielką, niepodległą,
sprawiedliwą matkę dla swych wiernych synów (...)”.
7 lutego – konspiracyjne spotkanie przedstawicieli polskich stronnictw politycznych: Kazimierz Pużak ps. Bazyli
(PPS), Aleksander Dębski ps. Stachurski (SN), Stefan Korboński ps. Nowak (SL). W zebraniu wzięli też udział: gen.
13
Tokarzewski ps. Doktór, płk Rowecki ps. Inżynier oraz szef oddziału polityczno - propagandowego sztabu ZWZ - mjr
Tadeusz Kruk-Strzelecki ps. Dyrektor.
8-10 lutego – pierwsza masowa deportacja mieszkańców zagarniętych przez Rosję terenów RP (na tereny pół.
Kazachstanu oraz Syberii; ok. 250 tys. (Deportacje ludności polskiej w głąb Rosji trwały również po zakończeniu II wojny; np. „W
jednym tylko 1948r. wywieziono z Litwy na Syberię 300 tys. ludzi” (Teresa Siedlar-Kołyszko, Między Dźwiną a Czeremoszem, Londyn 1998,
s.47. W kwartalniku historycznym ‘Karta’ nr 32, 2001, znajdujemy na str. 143-145 art. doc. dr hab., pracownika Instytutu Studiów Politycznych
PAN, Krzysztofa Jasiewicza „Liczba deportowanych”, a w nim min. ‘W pierwszej deportacji z 10 lutego 1940 wywieziono 140 tysięcy osób do
17 obwodów, krajów i republik autonomicznych RFSRR oraz Kazachstanu. W drugiej, z 13 kwietnia 1940, przesiedlono około 51 tysięcy do 6
obwodów Kazachstanu. Trzecią rozpoczęto 29 czerwca 1940, deportowano około 79 tysięcy osób do 14 obwodów, krajów i republik
autonomicznych RFSRR’. Należy też pamiętać o sporej – chyba nie do policzenia liczbie aresztowanych i wywiezionych, pomiędzy tymi
masowymi deportacjami. Jednym z nich był kielczanin, brat mojej Mamy – Władysław Bułhak-Basza, aresztowany przez NKWD zimą 1940 r.,
więziony Lidzie, w Starej Wilejce, a potem wywieziony do łagru w Workucie, skąd do Jercewa. Szerzej o liczącym ponad 103 lata Sybiraku,
kielczaninie, żołnierzu PPP i Armii gen. Andersa w: biuletynie piłsudczyków ‘Oleandry’ nr 31, VIII.2009, s.38).
9 lutego – Ppłk August Emil Fieldorf zameldował się w stacji zbornej oficerów WP w Paryżu (koszary Bessieres).
Skierowany został do Rezerwowego Ośrodka szkolenia Oficerów w Vichy (ochotnik – na stanowisku dowódcy
kompanii oficerskiej).
26 lutego – Przy ZWZ został powołany Polityczny Komitet Porozumiewawczy (PKP). Komitet miał koordynować
działania najważniejszych partii politycznych PPP. Pełnił rolę doradczą. (Polska Partia Socjalistyczna - Wolność, Równość,
Niepodległość (PPS-WRN - Kazimierz Pużak), Stronnictwo Ludowe (SL – Stefan Karboński), Stronnictwo Narodowe (SN – Aleksander
Dębski) oraz - od VI - Stronnictwo Pracy (SP). Zbrojne podziemie reprezentował płk Stefan Rowecki).
Luty – marzec – Zakopane – 3 konferencja NKWD i Gestapo w sprawie polskiego podziemia niepodległościowego
(Jan T. Banaśkiewicz..).
29 lutego – trzeci list pasterski ks. Bp. Ordynariusza diecezji kieleckiej Cz. Kaczmarka wzywający wiernych do
przyjęcia tysięcy wysiedlonych i uciekinierów z terenów zach. RP wcielonych do Rzeszy). (Ks. D. Wojciechowski, Bp
Czesław Kaczmarek.., s. 24; Śledzianowski, Ks. Cz. Kaczmarek, s. 71-73).
W lutym – część konspiracyjnego harcerstwa przyjęła nazwę „Szare Szeregi”. (Nazwa Szare Szeregi dotyczyła tylko
męskiego pionu harcerstwa działającego od wiosny 1939 jako Pogotowie Wojenne Harcerzy; część żeńska, działająca od X.1938 jako
Pogotowie Wojenne Harcerek używała w czasie wojny kryptonimu Związek Koniczyn. Należy też pamiętać o działających - odrębnie Hufcach Polskich oraz konspiracyjnych strukturach harcerstwa na Kresach).
1 marca – ukazał się (po zlikwidowaniu gadzinówki „Expressu kieleckiego” w lutym) pierwszy numer „Kuriera Kieleckiego”
(w tym samym dniu rozpoczęto drukowanie Dziennika Radomskiego. Za: Adamczyk, Cztery epoki prasy, s. 75).
5 marca – Biuro Polityczne KC WKP(b) zaakceptowało propozycję ludowego komisarza spraw wewnętrznych
Ławrientija Berii dotyczącą rozstrzelania bez sądu 25700 obywateli RP więzionych bezprawnie w łagrach i
innych miejscach odosobnienia. Wyrok podpisali: Stalin, W. Mołotow, Kliment Woroszyłow, Antanas Mikojan,
Łazarz Kaganowicz, Michał Kalinin. (Kronika dziejów Polski.., s.296).
"Wśród zawodowych wojskowych - jeńców Kozielska i Starobielska - znajdowało się 12 generałów, 1 kontradmirał, 8.400
oficerów służby stałej i rezerwy. Wśród oficerów rezerwy niemało światowej klasy przedstawicieli środowisk naukowych: 770
nauczycieli akademickich, szkół średnich, powszechnych; 920 lekarzy, weterynarzy, farmaceutów; 450 prawników; 650
inżynierów; 45 duchownych różnych wyznań. Kwiat inteligencji polskiej" (S. Sojowa, Żołnierzom wskrzeszonym z popiołów refleksje córki zamordowanego w Katyniu oficera, w: Kwartalnik Edukacyjny nr 3 (21) 2000, Rzeszów 2000, s. 9) . Poza tym, że
byli obywatelami RP i stanowili polską elitę intelektualną, głównym powodem skazania Ich na śmierć, był fakt umiłowania przez
Nich swojej Ojczyzny przekreślający możliwość "służby" na rzecz maszerującego pod rękę z III Rzeszą sowieckiego agresora.
"Kozielsk - ongiś siedziba polskich rodów Ogińskich i Puzynów - leży przy linii kolejowej Smoleńsk - Gorbaczewo - Tuła, ok.
250 km na płd. wschód od Smoleńska. Obóz znajdował się w zabudowaniach dawnego klasztoru. Obszar przyklasztorny
obejmował, oprócz głównego kompleksu, również "Skit", czyli pustelnie dawnych mnichów Eremitów, oddzieloną lasem i
odległą o pół kilometra. Od końca listopada 1939, Kozielsk stał się obozem oficerskim, obejmującym blisko 5.000 osób.
Podobnie jak ze Starobielska, w okresie do początków kwietnia 1940r. wywożono stamtąd tylko nieliczne grupy lub
poszczególne jednostki, przeważnie zaginione odtąd bez śladu. Tak samo jak ze Starobielska przed Bożym Narodzeniem 1939
wywieziono księży, w tym ks. prałata płk. Czesława Wojtyniaka, zastępcę polskiego biskupa polowego i ks. płk. Nowaka.
Spośród nich odnalazł się następnie jedynie ks. Kantak, profesor seminarium duchownego w Pińsku. Przed ogólną likwidacją
obozu kozielskiego, rozpoczętą w pierwszych dniach kwietnia 1940r. znajdowało się w nim: Generałów - 4: Bohaterewicz St.,
Minkiewicz H., Smorawiński M., Wołkowicki J.; Kontr-admirał - 1: Czernicki Ks.; Pułkowników i podpułkowników - około 100;
Majorów - ok. 300; Kapitanów i rotmistrzów - ok. 1000; Poruczników i podporuczników - ok. 2500; Podchorążych - powyżej
500. Razem: ok. 4500 osób. Wśród oficerów było ok. 200 lotników i ok. 50 marynarzy. Wśród oficerów rezerwy, którzy
stanowili mniej więcej połowę liczby ogólnej, znajdowało się tam: 1) 21 profesorów, docentów i wykładowców polskich szkół
akademickich; 2) przeszło 300 lekarzy wojskowych i cywilnych, wśród których znajdowali się wybitni polscy specjaliści; 3)
Kilkuset prawników - sędziów, prokuratorów, adwokatów i urzędników; 4) kilkuset inżynierów; 5) kilkuset nauczycieli szkół
średnich i powszechnych; 6) wielu literatów, dziennikarzy, publicystów, przemysłowców, kupców itd. Wśród oficerów inwalidów z poprzedniej wojny, deportowanych do obozu kozielskiego, było m.in. 2 pułkowników bez ręki, kpt. san. Długosz bez
nogi, kpt. Horoszkiewicz z bezwładnym ramieniem, itp. Według relacji ocalonych, jeńców Kozielska, w obozie tym, oficerskim,
zamknięta była jedna kobieta. Była to lotniczka, podporucznik, występująca pod nazwiskiem Lewandowska. Istniały jednak
wersje, że nazywała się naprawdę inaczej. Nosiła rzekomo nazwisko jednego z wybitnych generałów polskich, szczególnie
znienawidzonego przez bolszewików i dlatego je ukrywała.(...). (Chodzi o Janinę Dowbór-Muśnicką, red.).
Starobielsk - jest to miasteczko we wsch. części sowieckiej Ukrainy (obłast^ Woroszyłowgrad) nad rzeką Ajdar na poł. wsch.
od Charkowa. Obóz jeńców polskich mieścił się na terenach dawnego klasztoru. Obszar kilku hektarów, otoczony murem,
14
posiadał, jako ośrodek główny, dużą cerkiew na wprost głównej bramy; mniejszą po lewej od wejścia oraz kilkanaście
murowanych i drewnianych budynków. Poklasztorne te zabudowania już w pierwszych latach porewolucyjnych służyły, jako
przejściowy obóz koncentracyjny dla więźniów przeznaczonych na zesłanie. W jednym z zakątków obozu pozostało widoczne
wspomnienie tego okresu: ślady licznych kul w murze (...). Następnie i do przybycia polskich jeńców budynki poklasztorne
zamieniono na spichrze. Od końca listopada do pierwszych dni kwietnia, czyli do początku całkowitego rozładowania obozu,
znajdowali się w nim niemal jedynie polscy oficerowie zawodowi i rezerwy w ilości ok. 4000. Blisko połowę tej liczby stanowili
oficerowie wzięci do niewoli po kapitulacji Lwowa i wywiezieni następnie na wschód, wbrew podpisanym warunkom
kapitulacyjnym (...). Inni dostali się w ręce sowieckie, jako jeńcy lub aresztowani w rozmaitych stronach, m.in. w następstwie
zarządzonej na terenach okupacyjnych rejestracji. Ten skład i taka liczba zamkniętych utrzymała się w Starobielsku do początku
kwietnia 1940 z wyjątkiem wywożenia jednostek lub drobnych grup (duchowni w przede dniu Bożego Narodzenia 1939), z
których większość zginęła bez śladu. W chwili, gdy rozpoczęto likwidację obozu, znajdowało się za jego murami wg posiadanych
przez władze polskie informacji: Generałów - 8: Billewicz L., Haller St., Kowalewski A., Łukowski K., Sikorski Fr., Plisowski
K., Skierski L., Skuratowicz P. Pułkowników i podpułkowników - ok. 150; Majorów - ok. 230; Kapitanów i rotmistrzów - ok.
1000; Poruczników i podporuczników - ok. 2450; Polskich osób cywilnych - 52. Razem - ok. 3.910 osób. Jeśli chodzi o
specjalności wojskowe, było w tym kilkuset lotników, pełny skład Wojskowego Instytutu Gazowego, lekarze i kapelani wojskowi
wszystkich wyznań, czyli księża katoliccy, pastorzy protestanccy i żydowscy rabini.
Jeśli chodzi o oficerów rezerwy, było w Starobielsku:
1. Kilkunastu prof. i docentów polskich szkół akademickich;
2. Blisko 400 lekarzy wojskowych i cywilnych;
3. Kilkuset prawników - sędziów, prokuratorów i adwokatów, urzędników;
4. Kilkuset inż.;
5. Wielu nauczycieli szkół średnich i powszechnych;
6. Wielu poetów, literatów, dziennikarzy;
7. Szereg działaczy społecznych i politycznych.
Wśród jeńców starobielskich znajdowali się również, podobnie jak w innych obozach, inwalidzi z poprzedniej wojny,
aresztowani przez władze sowieckie jako oficerowie i dołączeni do obozu jeńców wojennych". W marcu 1940r. NKWD
przeprowadziło w tym obozie "ankietę", której wyniki wskazywały, "że niewielu Polaków byłoby skłonnych zostać po wojnie w
ZSRR" (Gazeta Polska, 9.III.2005, art.: Robert Spałek, Przeciw ludzkości", s. 17). Po opróżnieniu obozu jenieckiego, miejsce to
zapełniło się cywilami - mężczyznami i kobietami (M. Rudzka, W domu niewoli, wyd. Bibl. Orła Białego, O. Kultury i Prasy 2 Korpusu
A.P., Rzym 1946, Tym, którzy tam zginęli i giną; na s. 108-128 opis przywiezionych tam kobiet polskich, rosyjskich, rumuńskich, ukraińskich,
węgierskich i żydowskich).
Ostaszków - jest to miasteczko powiatowe na północny zachód od Kalinina (Tweru), położone nad jeziorem Seliger przy linii
kolejowej Wielkie Łuki - Bołogoje. Obóz znajdował się kilkanaście km od miasteczka na wyspie tegoż jeziora Seliger i był
umieszczony - podobnie jak dwa obozy poprzednie - na terenach dawnego klasztoru. Od pierwszych dni listopada 1939 r. do
pierwszych dni kwietnia 1940r., jako do daty rozpoczęcia likwidacji obozu, przebywało w nim ok. 6500 osób. W przeciwieństwie
do dwu obozów (...) Ostaszków nie był obozem oficerskim. Znajdowało się w nim jedynie ok. 400 oficerów, wśród których ok.
300 oficerów policji, zmilitaryzowanej po wybuchu wojny we wrześniu 1939 r. Poza tym umieszczono tam oficerów,
podoficerów i szeregowych wywiadu, żandarmerii, Korpusu Ochrony Pogranicza, policji oraz straży więziennej. Prócz tego
skoncentrowano w Ostaszkowie kilkudziesięciu duchownych, osadników wojskowych (głównie z ziem pół.- wsch.), ziemian i
sądowników". Zamordowanych grzebano w masowych grobach w Miednoje. ("Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów. Z
przedmową Władysława Andersa, wyd. "Gryf", Londyn, 1982, wyd. 10, s. 15-17). W Ostaszkowie zgrupowano funkcjonariuszy PP,
pracowników wymiaru sprawiedliwości, żołnierzy i kadrę oficerską KOP oraz wielu cywilnych przedstawicieli inteligencji. W
Kozielsku i Starobielsku - oficerów WP. Uchwałą najwyższych władz Związku Sowieckiego (5.III.1940) skazano na śmierć
14.700 oficerów polskich osadzonych w w/w obozach oraz 11 tysięcy wyselekcjonowanych pod względem wykształcenia uwięzionych w Charkowie, Chersoniu, Mińsku i Kijowie obywateli RP. "W notatce szefa KGB (- następcy NKWD - red.) A.
Szelepina dla Chruszczowa z 1959r. podano, że na podstawie decyzji specjalnej trojki NKWD rozstrzelano 21 857 osób" (Nasz
Dziennik, 4.III.2005, s. 10, art. P. Szubarczyka, Rozkaz ludobójstwa; Nasz Dziennik, 12-13.III.2005, List: dr L. A. Sułek. Katyńskie decyzje).
Liczby zamordowanych - podawane przez historyków - nieco od siebie się różnią. Na pewno wynika to z braku dostępu do archiwów; np.
pracujący w IPN - historyk Robert Spałek - na łamach "Gazety Polskiej" (z 9.III.2005) informuje, iż "władze sowieckie zamordowały 14.587
jeńców z trzech wymienionych obozów. Ponadto rozstrzelano 7.305 aresztowanych wcześniej polskich działaczy organizacji konspiracyjnych,
urzędników państwowych i samorządowych oraz niezmobilizowanych we wrześniu 1939 r. oficerów".
W Starobielsku i Kozielsku przebywali do 23/24.XII.1939 r. uwięzieni polscy duchowni; jeden z nich - ks. J. Kantak - jako
obywatel Wolnego Miasta Gdańska, przeżył. Słuch o pozostałych 45 uwięzionych kapelanach różnych wyznań - zaginął. Nie
oznacza to, że nie zostali zamordowani. Już sam fakt, że byli inteligentami był równoznaczny z wyrokiem śmierci. W Katyniu
(ekshumacja) zidentyfikowano zwłoki tylko jednego duchownego ks. mjr J. L. Ziółkowskiego, który w czasie kiedy wywożono
polskich duchownych siedział w karcerze. Księża zostali zamordowani w innym miejscu (innych miejscach). (Ich nazwiska zostały
podane w opracowanym przez Rodzinę Katyńskaą w Kaliszu biuletynie pt. W hołdzie kapelanom Wojska Polskiego pomordowanym na
"nieludzkiej ziemi", wyd. w 1999 r.).
Pod koniec marca spec-grupy NKWD były już gotowe do akcji ludobójstwa. Czekano tylko na "hasło" z Kremla. Stosowne
rozkazy z nazwiskami przeznaczonych do uśmiercenia Polaków nadeszły 1 kwietnia. Następnego dnia przesłano dalszych
siedem "list śmierci". Potem nadchodziły następne. Nazwisk niektórych uwięzionych brakowało. Spec-grupy NKWD
przeprowadzały tą akcję ludobójstwa od pierwszych dni kwietnia do - mniej więcej - połowy maja 1940 r. Skazanych na śmierć
wywożono w tym czasie w grupach liczących 60 - 250 osób. Niewielka część uwięzionych w Kozielsku została zamordowana już
w marcu 1940r. w okolicach Smoleńska - np. w londyńskim archiwum Instytutu gen. Sikorskiego znajdują się relacje o
transporcie niewielkiej grupy - 14 oficerów - wywiezionych w tym kierunku 8.III.1940 r. Nikogo z nich nie odnaleziono.
15
Pierwszy masowy transport śmierci wyruszył koleją z Kozielska- do Gniezdowa pod Smoleńskiem - już 3
kwietnia, a stamtąd (transportem kołowym) do miejsca morderstwa w lasku katyńskim.
Uwięzionych w Ostaszkowie przewożono koleją (od 4 kwietnia) do urzędu NKWD w Kalininie (dziś Twer), gdzie byli
rozstrzeliwani w piwnicach.
Ze Starobielska ruszyły kolejowe transporty więźniów do Charkowa (od 5 kwietnia) - zostali Oni zamordowani w podziemiach
miejscowego NKWD.
Szczegółów dotyczących tych - nigdy nie osądzonych zbrodni ludobójstwa - możemy się tylko domyślać. Nie tylko nie zostały
upublicznione zapiski i meldunki, ale prawie nie istnieją wiarygodne relacje z tych egzekucji. A muszą być takowe, bowiem
"system sowieckiego prawa" bezwzględnie tego wymagał. Z każdego przesłuchania i wykonywanych egzekucji NKWD robiło
drobiazgowe notatki, niekiedy zdjęcia. Część z tych informacji wykorzystywała po wojnie "polska" bezpieka stosując
politykę "wykluczenia" wobec rodzin, których bliscy zostali zamordowani wiosną 1940 r.
Nikt nie miał najmniejszych szans ucieczki ze strzeżonych transportów śmierci. Akcja ludobójstwa była przeprowadzona przez
specjalnie do tego szkolonych (i sprawdzonych) "fachowców" z NKWD. Istnieją realne przesłanki, by przypuszczać, że prawie
nikt z bezpośrednich wykonawców wyroków śmierci na uwięzionych Polakach nie przeżył. Sowiecka bezpieka - (nie ma
świadków - nie ma przestępstwa) była mistrzem w zacieraniu dokonywanych przez siebie zbrodni. Tzw. "zbrodnia katyńska
została technicznie przemyślana (...). Doskonała organizacja i "technologia" mordu (termin Tokariewa), transportu na miejsce
egzekucji, stawiają Związek Sowiecki pod tym względem na równi z hitlerowskimi Niemcami. Komunizm nie ustępował tu
nazizmowi. Jeśli jednak chodzi o jeńców wojennych, Niemcy nie posunęli się tak daleko, oficerowie polscy z niemieckich
oflagów przeżyli wojnę". (J. Trznadel, W: Golgota Wschodu", wyd. MEN, W-wa 1999, s. 23).
Istnieją relacje dotyczące sowieckiej niewoli przekazane przez odłączonych (w większości nie wiadomo z jakich przyczyn) z transportu ok. 400450 więźniów. Najważniejsze z nich (oprócz opisów autorstwa J. Czapskiego, o czym nieco poniżej) to relacje: 1. więźnia Kozielska - profesora
Stanisława świaniewicza, wyłączonego z transportu już w Gniezdowie (30.IV.1940), jako specjalistę od spraw niemieckich. Profesor został
przewieziony do Moskwy (Łubianki), gdzie w 1941r. otrzymał wyrok 8 lat pracy przymusowej; zwolniony - po licznych interwencjach polskich
władz - wiosną 1942, złożył na temat swych przeżyć pisemny meldunek na ręce gen. Wolikowskiego - szefa Polskiej Misji Wojskowej w
ZSRR; 2) Lekarza por. WP Michała Romma, bratanka sowieckiego reżysera filmowego, którego egzekucję wstrzymano w ostatniej chwili w
Kalininie. O niektórych szczegółach egzekucji - rozstrzeliwanie Polaków w podziemiach urzędu NKWD w Kalininie - istnieją zapisy z
przesłuchania byłego naczelnika tamtejszego NKWD Dymitra S. Tokariewa (z maja 1991r., niedługo przed jego śmiercią) oraz zapiski zeznań
jednego z wykonawców wyroków w Starobielsku - Mitrofana W. Syromiatnikowa. Być może (i daj Panie Boże), że kiedyś - po udostępnieniu
innych zapisów - uda się ocenić wiarygodność tych relacji. Opowieści o cudownie ocalonych z miejsc wykonywania wyroków śmierci w
ramach tzw. rzezi katyńskiej, mogą być tylko wytworem "życzeniowej" fantazji, powstałej w oparciu o wspomnienia grupy więźniów
wyłączonych decyzją NKWD z listy przeznaczonych do wymordowania. Zostali oni przewiezieni do obozu w Juchnowie (Pawliszczew Bor), a
stamtąd do obozu w Griazowcu. Ta grupa ocalała. Jednym z "ocalonych" był arystokrata, skoligacony z wieloma znaczącymi rodami
europejskimi, w tym min. z J. Cziczerinem - pierwszym komisarzem spr. zagr. sowieckiej Rosji - Józef Czapski; uczestnik wojny z
bolszewikami (1920), więzień Starobielska, autor "Wspomnień Starobielskich" (pierwsze wyd. w Rzymie w 1945r.), "Na nieludzkiej ziemi",
wielu szkiców i art. poświeconych tej tematyce, wyznaczony przez gen. Andersa do zbierania i archiwizowania wspomnień - relacji żołnierzy łagierników (szef biura poszukiwań zaginionych w Rosji polskich oficerów i żołnierzy).
W Juchnowie (Pawliszczew Bor - teren dawnego majątku ziemskiego polskiej rodziny Koziełł - Poklewskich),
znalazł się J. Czapski wysłany tam w końcowym transporcie ze Starobielska (12.V.1940r.) w grupie 19 polskich jeńców, z czego
na miejsce przeznaczenia dojechało 16 osób. Autor późniejszych wspomnień zastał tam 200 polskich jeńców z Kozielska, 120 130 (?) - z Ostaszkowa i 63 ze Starobielska (transport z 25.IV). Według innej relacji - czwarty obóz - Pawliszczew Bor został
założony koło Kozielska zimą z 1939 na 1940. Przewieziono tam 448 osób: 79 ze Starobielska (dwa transporty - wspomniany z
12 maja oraz nieco wcześniejszy, z 25 kwietnia, liczący 63 osoby), 245 z Kozielska i 124 z Ostaszkowa. Osadzonych w tym
obozie jeńców przewieziono (transport 13-18.VI.1940 liczący ok. 400 osób) do Griazowca pod Wołogdą, położonego ok. 500 km
na północ od Moskwy, w kierunku Archangielska. Istniejący w tej miejscowości budynek cerkwi - wysadzony dynamitem przez
NKWD - był w ruinie. Jeńców umieszczono w zabudowaniach poklasztornych i w paru drewnianych domkach przeznaczonych
ongiś dla pielgrzymów. Na przełomie VIII-IX.1941 r. obóz zlikwidowano.
2 września wyruszył z uwolnionymi transport kolejowy ze stacji Wołogda do Trockoje pod Uralem. Większość trafiła do
Armii gen. Andersa. Kilkudziesięciu z nich wytypowano jako "rokujących nadzieję" na współpracę z NKWD. Na pewno już
pomiędzy 13 a 30. X.1940 r. z wytypowanymi do współpracy oficerami: ppłk Zygmuntem Berlingiem, ppłk Leonem
Bukojemskim, płk Eustachym Gorczyńskim i ppłk Leonem Tyszyńskim, osadzonymi wówczas w moskiewskich więzieniach Butryki i Łubianka - rozmawiali na temat ich dalszych losów oraz organizacji - na wypadek wojny ZSRR z III Rzeszą - polskich
oddziałów pod sowieckim dowództwem - komisarz spr. wewnętrznych (NKWD) Beria i jego zastępca Merkułow. 31.X.
przewieziono tych, których uznano za "godnych" do realizacji wytyczonych przez Stalina celów wojny, do "willi szczęścia"
(nazywanej też "willą rozkoszy" z racji na bardzo dobre warunki uwięzienia) w odległej o 40 km od Moskwy miejscowości
Małachówka. Do tego miejsca sprowadzono również - po odpowiedniej selekcji NKWD - jeszcze kilku oficerów z innych
obozów.
Możemy jako Naród być dumni, że z pośród wielu tysięcy uwięzionych przez sowieckie wojska oficerów polskich znalazło się tam TYLKO 15 osób. Szefem tej grupy mianowano ppłk Z. Berlinga, byłego dow. 6 pp Leg. w Wilnie, a później 4 pp
Leg. w Kielcach. Po odpowiednim przeszkoleniu Z. Berling zgłosił się do Armii gen. Andersa. Można przypuszczać, że jego
dezercja (pozostał w Rosji - w bazie ewakuacyjnej przy M. Kaspijskim - w porcie Krasnowodsk) miała związek z wykonaniem
otrzymanych od NKWD poleceń. Być może były i inne przyczyny takiego haniebnego dla oficera WP postępku. W związku ze
wspomnianą dezercją, dowództwo Armii Polskiej na Wschodzie wydało rozkaz (nr 36) skreślający ppłk Z. Berlinga z listy
oficerów WP. W jednym z licznych opracowań wspomnieniowych wydanych na uchodźstwie (M. Rudzka, W domu niewoli, wyd.
Bibl. Orła Białego, Rzym 1946, s. 353-354) znaleźliśmy ciekawy fragment dotyczący tego b. oficera: "W porcie już każą nam władze
sowieckie zdać posiadane ruble. Szmat tych nie wolno wywozić z Rosji. Dobrze. Oddamy wam wszystko, co wasze! Z rozkazu
komendantki jestem jedną z wyznaczonych ochotniczek, które zbierają te szpargały. (...) Nikt tego nie liczy (...). Mówi się, że ma
16
to pójść na dożywianie naszych w Rosji. Pełne poły płaszcza i pełną czapkę odnoszę na wspólną kupę. Ruble te odebrał od
Komendantki polski oficer. Nazywał się Berling (...)". W 1943r. otrzymał on nagrodę z rąk kata uwięzionych obywateli RP.
Rozkazem J. W. Stalina zostaje mianowany generałem, z zadaniem organizowania podległych pod każdym względem
sowieckiemu dowództwu oddziałów, składających się z uwięzionych w Rosji Polaków. To, jak traktowano w tych jednostkach
byłych łagierników polskich oraz fakt, że nie wszyscy z uwięzionych w Rosji obywateli RP mogli do tych oddziałów wstąpić,
stanowi odrębny temat.
6-7 marca – NKWD aresztowało gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza. (Miał objąć komendanturę Obszaru ZWZ nr 3
– Lwów).
19 marca – zezwolenie Komendy ZWZ na wykonywanie wyroków na zdrajcach Narodu Polskiego oraz na akcje
sabotażowe.
22 marca – Rozkaz Ł. Berii nakazujący przetransportowanie – w ciągu 10 dni – obywateli polskich z więzień w
Drohobyczu, we Lwowie, Równem, Stanisławowie, Tarnopolu i Włodzimierzu Wołyńskim w głąb Rosji (Jan T.
Banaśkiewicz…).
27 marca – szef SS Heinrich Himmler wydał decyzję budowy obozu zagłady w Oświęcimiu (Auschwitz).
W marcu – utworzono Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze ZWZ) (Było to największe wydawnictwo podziemne w całej
okupowanej Europie. Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze były wydziałem Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej ZWZ, AK.
Pierwsza tajna drukarnia została uruchomiona jesienią 1940 r., a w 1944 wydawnictwo posiadało 10 samodzielnie działających drukarni na
terenie okupowanego kraju. Największy rozmach wydawniczy przypada na przełomie 1943/44; wówczas drukowano miesięcznie około 20 tys.
ulotek, 10 tys. broszur oraz 250 tys. periodyków, m. in. wspomniany w tym opracowaniu Biuletyn Informacyjny. W trakcie istnienia TWZW
wyprodukowano kilka milionów egzemplarzy różnego rodzaju druków.
Ukazał się 1 nr konspiracyjnego pisma socjalistów „Barykada Wolności” (red. Stanisław Dubois, a po jego aresztowaniu w
VIII.1940, red. Stanisław Chudoba).
3 kwietnia – w Katyniu - NKWD rozstrzelała pierwszą grupę polskich oficerów więzionych od września 1939 roku
w Kozielsku; zgodnie z rozkazem najwyższych władz bolszewickiej Rosji przystąpiono do „likwidacji” uwięzionej w
sowieckich łagrach inteligencji (Katyń, Starobielsk, Ostaszków).
13-15 kwietnia – NKWD przeprowadziło drugą masową deportacje mieszkańców terenów polskich Kresów - ok. 300
tysięcy wywiezionych, w tym ok. 80% to kobiety i dzieci.
16 kwietnia – uchwała o powołaniu sądów kapturowych ZWZ.
Od wiosny – W Wilnie ukazywało się pismo ZWZ ‘Polska w Walce”. W sumie, do kwietnia 1941, ukazało się 13
numerów. (Biuletyn IPN nr 5-6 .., s. 151).
24 kwietnia – na mocy rozkazu Komendanta Głównego ZWZ (z 20.IV) utworzono Związek Odwetu (ZO).
(Podstawowe cele Z.O.: sabotaż oraz akcje dywersyjno- bojowe) ; dowódcą ZO został mianowany mjr dypl. sap. Franciszek
Niepokólczycki ps. Franek, Teodor.
30 kwietnia – pod Anielinem, w potyczce z Niemcami, poległ mjr Henryk Dobrzański Hubal. (Oddział Hubala istniał do
25.VI.1940).
W kwietniu – Z pisma Komendanta Gł. ZWZ gen. K. Sosnkowskiego, z Paryża, do płk. S. Roweckiego: ‘Wierzę, że
uczciwa wola ludzi, rozumiejących tragedię Ojczyzny i zdających sobie sprawę z zagadnień przyszłości, zdoła
pokonać istniejące przeszkody, wytworzyć jednolity front walki i nową Polskę (..). Katastrofa systemu sanacyjnego
nie narusza w niczym tradycji Legionów i legendy walk niepodległościowych oraz Wodza tych walk,
Piłsudskiego. Natomiast nadużywanie imienia Piłsudskiego dla ratowania skomplikowanych interesów
grupowych jest grą nieuczciwą’ (Biuletyn IPN nr 5-6, 2008, s. 95).
We Francji, w miejscowości Cerizay, rząd gen, Sikorskiego utworzył obóz ‘odosobnienia dla niewygodnych
politycznie wojskowych’ (dotyczyło to głównie oficerów wywodzących się z grupy piłsudczyków). Podobne obozy działały po
klęsce Francji na terenie Szkocji. (Biuletyn IPN nr 5-6.., s. 100).
3 maja – pod Krzyżem Powstania 1863 roku na Bruszni odbył się konspiracyjny Zlot Hufca Kielce. (Oleandry nr 6,
styczeń 2003).
Warszawa - pojawiły się kwiaty pod niektórymi pomnikami: min. pod Grobem Nieznanego Żołnierza oraz na grobach
poległych we wrześniu 1939.
Francja – po skończeniu kursu dla oficerów sztabowych w Coetquidan August Emil Fieldorf otrzymał awans do st.
płk. i przydział do Wojskowego Biura dla Spraw Kraju (operacyjny sztab Komendanta Gł. ZWZ). Mniej więcej tym czasie
nawiązał kontakt z współtwórcą piłsudczykowskiego Obozu Polski Walczącej Julianem Piaseckim.
4 maja – podczas alianckiej operacji pod Narwikiem zatonął polski okręt wojenny - niszczyciel „Grom”.
5 maja – tereny okupacji sowieckiej zostały podporządkowane naczelnemu komendantowi ZWZ.
8 maja – pierwsza masowa obława uliczna w Warszawie; uwięziono z ulicy ponad tysiąc osób (zostali wywiezieni do
obozów koncentracyjnych).
W miejscowości Harstad w Norwegii wylądowała Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich dow. przez gen.
Zygmunta Szyszko-Bohusza.
10 maja – na łamach Biuletynu Informacyjnego ukazuje się kodeks postępowania pod okupacją: 1. Twoim
językiem ojczystym jest język polski. (...) Na wszelkie zapytania odpowiadaj po polsku: nie rozumiem. Nie wolno ci
wskazywać wrogowi adresu ani drogi (chyba fałszywie). Pohamuj wrodzoną polską gościnność (...). 5. Nie ma
usprawiedliwienia dla Polaka przyjmującego w swoim domu wrogich przybyszów, nawet gdyby to byli znajomi
sprzed wojny. Każdego Polaka i każdą Polkę utrzymujących jakiekolwiek stosunki z zaborcą należy bojkotować tak
17
samo jak wroga. 6. Nie wymaga się od ciebie zaczepek ani prowokowania najeźdźcy. (...) Masz nie zapominać ani na
chwilę, kto zniszczył twój kraj (...). 7. Do jakichkolwiek sporów między Polakami nie wolno wzywać wrogów ani się
wrogom skarżyć. Podłością jest pisanie zażaleń, a tym bardziej donosów na Polaka do wrogiej władzy (...). 8.
Wzajemna współpraca, solidarność i porozumienie między Polakami są nakazem chwili. Wyzyskiwacze niedoli
rodaków, oszuści i egoiści muszą być najostrzej tępieni przede wszystkim przez nas samych.(...)”. (Pierwodruk w: Polska
Żyje nr 47-48, z dn. 1.V).
16 maja – został zbombardowany i zatonął biorący udział w działaniach po stronie alianckiej polski statek
transportowy - liniowiec „Chrobry”.
21 maja – ukazuje się 1 nr odbijanego na powielaczu pisma „Dzień”, redagowany przez Andrzeja Kobyłeckiego,
Krystynę Wigura-Kobyłecką, Tadeusza Niesiołowskiego i Jerzego Mersona.
25 maja – na zaproszenie gubernatora dystryktu radomskiego dr Lascha przybyli do Radomia biskupi diecezji
częstochowskiej, kieleckiej i sandomierskiej - spotkanie z gubernatorem Frankiem w sprawie sytuacji w podległych
biskupom diecezjach (Za: Ks. J. Śledzianowski, ks. Cz. Kaczmarek, s. 76; omówienie spotkania na stronach 77-78; propagandziści PRL
oskarżali biskupów o zdradę, domagających się w rzeczywistości- treść petycji - uwolnienia uwięzionych biskupów, przywrócenia zniesionych
świąt katolickich, duszpasterstwa więziennego i nauczania religii, umożliwienia funkcjonowania Caritasu, wstrzymania akcji wysiedleńczej z
terenów wcielonych do Rzeszy, zaniechania łapanek młodzieży).
26 maja – miały miejsce pierwsze awanse generalskie: otrzymali je Stefan Grot Rowecki i Tadeusz Bór Komorowski.
30 maja – ‘Utworzona jeszcze we Francji na mocy dekretu Prezydenta z 30 maja 1940 r. >komisja powołana w
związku z wynikami kampanii wrześniowej<, zwana również >komisją Winiarskiego<, intensywnie zabrała się do
dokumentowania zarzutów wymierzonych w przedwrześniowych przywódców Państwa. Mimo deklaracji, że
zadaniem komisji było jedynie dokonanie obiektywnej oceny działań ówczesnych sterników nawy państwowej, w
praktyce aktywność tego gremium sprowadzała się do czynności, mających na celu udowodnienie z góry założonej
odpowiedzialności najważniejszych przedwojennych osobistości, postawienie przed Trybunałem Stanu i trwałe
wyeliminowanie senatorów z powojennego życia politycznego. Funkcjonujące pod kierownictwem płk. dypl.
Ferdynanda Mally Biuro Rejestracyjne Ministerstwa Spraw Wojskowych starało się skutecznie eliminować z wojska
oficerów o tzw. sanacyjnej przeszłości. Wszelkimi siłami zabiegano o ograniczenie wpływów i zakresu kompetencji
Augusta Zaleskiego oraz gen. Sosnkowskiego, ostatnich piłsudczyków zasiadających w gabinecie gen. Sikorskiego’.
(Obaj polityce podali się do dymisji po zawarciu układu Sikorski – Majski; Biuletyn IPN nr 5-6, 2008, s. 101).
30-31 maja – Niemcy usuwają z Parku Łazienkowskiego pomnik Chopina.
W maju – zaczynają ukazywać się w Warszawie dwa periodyki niemieckie w języku polskim wydawane przez
Zeitungsverlag Krakau-Warschau: ilustrowany miesięcznik pornograficzny „Fala” oraz ilustrowany tygodnik „7 dni”.
Na terenie GG i ziem wcielonych do III Rzeszy istniało ok. 2500 zakonspirowanych pięcioosobowych komórek PPSWRN. (Pomimo starań podziemia PPS-WRN nie udało się zorganizować podobnej siatki konspiracyjnej pod okupacją sowiecką.
Rozbudowana sieć agentów NKWD oraz przetrzebienie inteligencji (aresztowania, wywózki) uniemożliwiały prowadzenie na tych terenach
podobnej konspiracji jak pod okupacją niemiecką. (W. Czapska-Jordan, WRN PPS.., s. 14).
Do czerwca – na terenie Francji sformowano: samodzielną Brygadę Strzelców Podhalańskich, 1 Dywizję
Grenadierów, 2 Dywizję Strzelców Pieszych oraz rozpoczęto org. dalszych dwóch dywizji piechoty i Brygady
Pancernej. Zapoczątkowano org. - powołanej później w Syrii) - Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich.
9 czerwca – w konspiracyjnych warszawskich szkołach średnich rozpoczęły się egzaminy maturalne (po raz pierwszy w
okresie wojny tajne szkolnictwo obejmowało teren obu okupacji).
13-18 czerwca – w rejonie Montbard w Szampanii - podjęła walkę z Niemcami Brygada Pancerna gen.
Stanisława Maczka.
14 czerwca – Paryż zajęty przez Niemców.
Władze niemieckie uruchomiły obóz koncentracyjny w Oświęcimiu. Do obozu dotarł pierwszy transport – 728
mężczyzn, aresztowanych przy próbach przedostania się do polskiej armii we Francji.
17-18 czerwca – pod Lagarde w Lotaryngii - bitwa Dywizji Grenadierów gen. Bronisława Ducha z XII Korpusem
armii niemieckiej. (Otoczona przez Niemców DG przestała istnieć 21 czerwca).
18 czerwca – po klęsce Francji - płk Stefan Rowecki został mianowany z-cą Komendanta ZWZ na cały Kraj;
jednocześnie otrzymał prawo do samodzielnego podejmowania decyzji na wypadek utraty łączności z Komendantem
Gł. ZWZ. Rząd angielski zaprosił Rząd RP na obczyźnie. (Do Wielkiej Brytanii dotarło również ok. 20 tys. WP).
19-20 czerwca – szwajcarską granicę przekroczyła w pełnym uzbrojeniu 2 Dywizja Strzelców Pieszych gen.
Bronisława Prugara-Ketlinga (zostali internowani).
20/21 czerwca – od tego czasu zaczęto przeprowadzać masowe egzekucje w lesie w pobliskich stolicy Palmirach.
20-30 czerwca – trzecia masowa deportacja ludności polskich Kresów w głąb Rosji (ok. 250 - 400 tys. mieszkańców).
30 czerwca – szefem Komendy Głównej ZWZ został gen. Stefan Rowecki.
W połowie 1940 – Kielce - ‘W Centralnym Archiwum byłego KC PZPR, w teczce nr 8718, znajduje się
zaświadczenie Ministerstwa Obrony Zw. Radzieckiego potwierdzające współpracę pana Stanisława Dawidowicza,
przedwojennego działacza Zw. Zaw. Metalowców, z wywiadem radzieckim. I to już w 1939 r. W połowie 1940 r. pan
Dawidowicz, pracownik granatu, czyli dzisiejszej Iskry, miał już w Kielcach radiostację i przesyłał meldunki
radzieckim towarzyszom (..)’. (Jadwiga Karolczak, Henryk Pawelec, Życie * Śmierć * Życie, Z Henrykiem Pawelcem rozmawia Jadwiga
Karolczak, Kielce 1999, s. 31-32).
18
Od lata 1940 – ‘Spośród wszystkich inicjatyw piłsudczyków, w pierwszym okresie ich okupacyjnej aktywności
politycznej w kraju na czoło wysunęła się działalność Henryka Józefskiego, od lata 1940 r. wydającego pismo
‘Polska Walczy’ (stanowiące lewicę piłsudczyków), i Zygmunta Hempla, który w następnym roku założył ’Myśl
Państwową’ (Biuletyn IPN nr 5-6, 2008, s. 85).
2 lipca – Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich przeszła z miejsca formowania w Syrii do Palestyny.
13 lipca – Na łamach „Polska Żyje” (nr 60) ukazuje się art. Bohaterstwo Warszawy (fragmenty pamiętnika amerykańskiego
fotoreportera Julien Bryana z pobytu w oblężonej W-wie w 1939 r.).
15 lipca – w rocznicę Grunwaldu - na polecenie Podziemia – bojkot prasy wydawanej przez okupantów w języku
polskim.
17 lipca – Londyn – występujący pod pseudonimem ‘Sylwester Maj’ płk August Emil Fieldorf został - jako
pierwszy emisariusz Naczelnego Wodza i Rządu RP – wysłany na teren ziem polskich. Podróż drogą powietrzną,
morską i lądową trwała do nocy z 7 na 8 września, kiedy to przekroczył granice Generalnego Gubernatorstwa. Do
Warszawy dotarł rano 9 września; otrzymał dokumenty na nazwisko Walenty Gdanicki. Przybrał pseudonim ‘Nil’.
18 lipca – Prezydent RP W. Raczkiewicz wręczył dymisję premierowi Sikorskiemu. (Konflikt spowodowany przez gen.
Sikorskiego, oskarżanego również o zaprzepaszczenie polskiej armii we Francji, załagodził - stawiający zawsze na pierwszym miejscu dobro
Państwa Polskiego - gen. K. Sosnkowski. Sikorski pozostał na swym stanowisku).
22 lipca – Z listu znanego krytyka literackiego, przeciwnika piłsudczyków, Jerzego Stempowskiego do
Bolesława Micińskiego: >Piłsudczycy są faworyzowani przez władze okupacyjne i pod ich kierownictwem podjęły
prace niektóre instytucje, jak Kasa Komunalna (Dolanowski) i Bank Rolny (Stamirowski)<. ‘W rzeczywistości
Stamirowski należał do SZP-ZWZ i na stanowisku dyrektora PBR pozostał z polecenia władz konspiracyjnych.
Utrzymywał bliski kontakt z gen. Michałem Tokarzewskim-Karaszewiczem, który powierzał mu niektóre sprawy
finansowe SZP. Od początku okupacji niemieckiej odgrywał wśród piłsudczyków, oprócz Zygmunta Hempla i
Henryka Jeżewskiego, kierowniczą rolę. Był członkiem redakcji >Myśli Państwowej<. Kiedy gen. Tokarzewski
zamierzał włączyć piłsudczyków, oprócz reprezentantów wszystkich ważniejszych przedwojennych ugrupowań
politycznych, do utworzonej 10 października 1939 r. Głównej Rady Politycznej (GRP), stanowiącej zaplecze
polityczne SZP, odbył w tym celu trzy rozmowy z przedstawicielami, jak to określił >sanacji< - Stamirowskim i
Hemplem’. (Biuletyn IPN nr 5-6, 2008, s. 149).
W ostatniej dekadzie lipca – w stolicy kolportowana jest wydawana przez Niemców w j. polskim „Gazeta
Żydowska”. (Wydawana w Krakowie od 23.VII, dwa razy w tygodniu).
5 sierpnia – Londyn - podpisano polsko-brytyjską umowę o współpracy wojskowej.
10 sierpnia – starosta miejski Kielc A. Dreschel wydał „zarządzenie o przymusowej rejestracji nieruchomości,
posiadłości, zakładów i domów ludności żydowskiej”. (Hist. Kielc, s.356).
15 sierpnia – w całym okupowanym kraju konspiracyjne uroczystości patriotyczne.
1 września – została nawiązana łączność radiowa pomiędzy sztabem Naczelnego Wodza w Londynie a Komendą
Główną ZWZ; rozłam w podziemnym ruchu socjalistycznym - grupa działaczy odeszła z niepodległościowego
PPS-WRN i wspólnie z prokomunistycznymi grupkami utworzyła organizację o nazwie Polscy Socjaliści. (W. CzapskaJordan, WRN PPS.., s.28-29, min. Adam Próchnik, Edward Osóbka-Morawski, Henryk Wachowicz, Leszek Raabe, Stanisław Chudoba, Piotr
Gajewski).
2 września – na stołecznym pomniku księcia Józefa Poniatowskiego pojawiła się karteczka z napisem: „Józiu, jeśli
chcesz uniknąć mego losu podaj się za Volksdeutscha -Chopin”.
W pierwszych dniach września – ukazała się wydana anonimowo przez ZWZ powielaczowa broszurka napisana
przez pułkownika Jana Rzepeckiego „W rocznicę czynu wrześniowego”.
6 września – W 22 nr konspiracyjnego pisma Stronnictwa Narodowego „Walka” ukazał się art. „Warszawa po roku
wojny”.
14 września – przy próbie aresztowania przez niemiecką policję trojga członków konspiracyjnej org. KOP – Lucjana
Kołacińskiego (szefa pionu propagandy), jego małżonki Heleny oraz Jana Bobowicza, ten ostatni zastrzelił policjanta.
15 września – największe natężenie lotniczej Bitwy o Wielką Brytanię. (Tylko w tym dniu polskie dywizjony myśliwskie
302 i 303 strąciły 23 samoloty niemieckie. W trwającej od VIII do końca X.1940 r. Bitwie o Anglię brało udział 151 polskich lotników; poległo
33. Ok.10% zestrzeleń niemieckich maszyn to dzieło Polaków).
18 września – nawiązano stałą radiową łączność pomiędzy agendami Rządu RP w Londynie a Polskim
Państwem Podziemnym.
27 września – decyzja władz niemieckich o zamknięciu Seminarium Duchownego w Kielcach (została cofnięta 13 marca
1941; w tym czasie zajęcia odbywały się konspiracyjnie w zajmowanych przez bp. Kaczmarka pomieszczeniach oraz w Domu Księży
Emerytów; za: Ks. J. Śledzianowski, Ks. Cz. Kaczmarek..,s.79).
Od września – w warszawskiej kamienicy przy ul. Królewskiej 16 „rozpoczęły działalność prywatne szkoły
handlowe pod nazwą Zakłady Naukowe Heleny Grabowskiej - dzienne i wieczorowe. Ich dyrektorem ostał Marian
Mokrzycki. Żeńskimi szkołami handlowymi I i II stopnia oraz rocznymi kursami przysposobienia kupieckiego
kierowała H. Grabowska, gimnazjum wieczorowym prof. Józef Bakon, były poseł Sejmu II RP, inwalida wojenny z
1920 r.”. (Maciej Kledzik, Niezwykły dom: Królewska 16, w: dodatek Rzeczpospolitej z dn. 12-13.VI.2004, s. 12-13; „Do wybuchu
Powstania przeszkolono tu ok. dwustu sanitariuszek i łączniczek. Konspiracyjną podchorążówkę ukończyło stu osiemdziesięciu chłopców.
Wytwórnię „filipinek” opuściło ponad 15.000 granatów”).
19
We wrześniu – do obozu w Oświęcimiu dotarł transport więźniów z Warszawy, wśród nich znajdował się późniejszy
Bohater Podziemia – członek Tajnej Armii Polskiej, więzień ochotnik – por. Witold Pilecki, mający papiery
wystawione na nazwisko Tomasz Serafiński. W obozie założył podziemną organizację – Związek Organizacji
Wojskowej wzorowaną na tajnych bojówkach PPS (system piątkowy).
1 października – ukazuje się 1 nr (powielacz) konspiracyjnego czasopisma satyrycznego „Lipa” wydawanego przez
grupę Kazimierza Gorzkowskiego ps. Andrzej, redagowanego przez Andrzeja Kobyłeckiego przy współudziale
Mieczysława Lurczyńskiego (Pismo nosiło podtytuł: „Wesołe pismo wychodzi w Polsce w dniach grozy”).
Kolejnym komendantem Chorągwi Warszawskich Szarych Szeregów zostaje (po Władysławie Dehnelu) dr med.
Kazimierz Skibniewski.
2 października – „(...) Dla Polaka może istnie tylko jeden pan, a tym jest Niemiec. Dwóch panów obok siebie
nie może być, dlatego wszyscy przedstawiciele polskiej inteligencji muszą być wytępieni. Brzmi to okrutnie, ale
jest to prawo życia” (A. Hitler). (Kronika dziejów Polski.., s. 299).
12 października – przez megafony uliczne w W-wie ogłoszono utworzenie trzech dzielnic mieszkalnych:
niemieckiej, polskiej i żydowskiej.
Około połowy października – w stolicy uruchomiono tajne studium polonistyki UW (prof. Julian Krzyżanowski)
oraz rozpoczął zajęcia wydz. historii UW (doc. Tadeusz Manteuffel). Najprawdopodobniej w tym miesiącu ukazał
się 1 nr konspiracyjnego miesięcznika literackiego „Pieśniarz Polski”; w tajnym kolportażu rozprowadzano liczący
kilkanaście stron skrypt „Odnowa życia” (wybrane teksty z pism Edwarda Abramowskiego).
NKWD nasiliło „kupowanie” na swą służbę uwięzionych Polaków. „NKWD postawiło w tych rozmowach tezę, że
rząd gen. Sikorskiego jest „samozwańczy” i nie reprezentuje narodu polskiego, a jedyną perspektywą dla Polski jest
jej wcielenie w całości do ZSRR jako kolejnej, 17 republiki. Wybrana do rozmów grupa oficerów WP, z ppłk
Zygmuntem Berlingiem na czele, przyjęła tę perspektywę i ewentualność udziału w formowaniu armii polskiej pod
całkowitą kontrolą ZSRR. Po tych rozmowach licząca kilkunastu oficerów grupa „berlingowców” została
przeniesiona do wilii w Małachowce pod Moskwą, zwanej „willą rozkoszy”, gdzie pod kontrolą NKWD zimą i
wiosną 1941 rozwijała plany kolaboracji”. (Kronika.., s. 299).
W drugiej połowie października – Przybyły z Londynu w początku września płk August Emil Fieldorf ps. Nil
‘został przydzielony do Biura Inspekcji KG ZWZ i objął funkcję inspektora obszaru Krakowsko-Śląskiego, w skład
którego wchodziły okręgi Kraków i Śląsk oraz podokręg Zagłębie. Gdy potajemnie powrócił do kraju marszałek E.
Śmigły-Rydz, skontaktowano go w Krakowie z bratem płk. Fieldorfa, Józefem, w jego sklepiku w Sukiennicach,
który był jednocześnie skrzynką kontaktową OPW i etapem w drodze kurierów z Węgier do kraju. W Warszawie
Fieldorf przygotował dla marszałka pierwszą kwaterę i zapoznał go z sytuacją konspiracyjną’ (Biuletyn IPN nr 5-6, 2008,
s. 160-161).
1-2 listopada – pod dwoma okupacjami - światła w miejscach Pamięci Narodowej (podobnie oraz konspiracyjne uroczystości
- w dn. 11.XI).
5 listopada – Polska Marynarka Wojenna (PMW) otrzymała od admiralicji brytyjskiej niszczyciel „Piorun”, który
dołączył do pływających pod polską banderą okrętów: „Garland”, „Burza” i „Błyskawica”. (W okr. 1941-1942 Anglicy
przekazali PMW kolejne niszczyciele: „Krakowiak”, „Kujawiak”, „Ślązak” i „Orkan”, a także 3 podwodne okręty: ”Dzik”, „Jastrząb”,
„Sokół”).
11 listopada – Londyn - podpisano polsko-czechosłowacką umowę o ścisłym związku polityczno-gospodarczym w
latach powojennych. (Prowadzone na ten temat przez gen. Sikorskiego rozmowy nie dały ostatecznie żadnego rezultatu; władze czeskie
wybrały za partnera ZSRR).
19 listopada – Z listu Aleksandry Piłsudskiej do Komendanta Gł. ZWZ gen. K. Sosnkowskiego: ‘(..) Przed kilku
dniami otrzymałam emeryturę za kilka miesięcy nie wypłacaną; wobec tego, że przez te kilka miesięcy miałam
pieniądze na utrzymanie siebie i dziewczynek, pozwoliłam sobie przesłać te pieniądze p. Generałowi z prośbą
wydania na potrzeby pracy w Polsce. W tej sprawie napisałam do Ministerstwa Skarbu, o czem zawiadamiam Sz.
Pana (.)’. „Kwota 240 funtów wpłynęła 19 listopada 1940 r. i nie była ostatnią, jaką przekazała Piłsudska.
Marszałkowa wpłacała Sosnkowskiemu zaoszczędzone pieniądze jeszcze kilkakrotnie, m.in. 23 kwietnia 1941 r.
około 31 funtów oraz 10 maja t. r. – 20 funtów. Pierwszą wpłatą Piłsudska wprowadziła w konsternację nie tylko
urzędników ministerstwa Skarbu, ale i Naczelnego Wodza oraz obsługujący kontakty z okupowanym krajem Oddział
VI Sztabu. Szef jego, ppłk Tadeusz Rudnicki w referacie dla gen. Sikorskiego napisał: >Proszę o decyzję, czy mamy
odnieść się w tej sprawie do marszałkowej Piłsudskiej o zgodę na ogłoszenie jej daru w prasie krajowej. Melduję o
tym z uwagi, że dotychczas nikt inny z emigracji na ten cel darów do Kraju nie przekazywał<. (..). Przekazana w
ciągu kilku miesięcy kwota ponad 290 funtów została wciągnięta do książki kasowej pod datą 22 grudnia 1941 r. Jej
równowartość w wysokości 1169 dolarów amerykańskich, przesłano w ramach większej dotacji do dyspozycji ZWZ.
Pieniądze miały zostać wykorzystane indywidualną decyzją ‘Godziemby’ (gen. Sosnkowskiego) na akcję Związku
Odwetu w kraju. Złożona kwota wystarczała np. na zakup kilkunastu radiostacji polowych do kontaktów krajowych,
po 25 funtów każda. (..) Najważniejszym jednak efektem złożenia przez marszałkową Piłsudską >wdowiego
grosza< było zapoczątkowanie przez gremia wojskowe i rządowe nowych możliwości finansowania walki
zbrojnej w kraju. Do wszystkich jednostek wojskowych, tworzonych na emigracji, wysłano informację o projekcie
utworzenia funduszu popierania walki czynnej w kraju. (..) Zebrane środki miały stanowić pozycję pozabudżetową,
20
przeznaczoną bezpośrednio na konkretny cel, np. zakup broni, wyposażenia technicznego, itp. Decyzją szefa sztabu
gen. Tadeusza Klimeckiego z sierpnia 1941 r. zobowiązano Biuro Administracji FON i Darów do utworzenia
oddzielnego konta, na które miały wpływać zebrane pieniądze. Od tego momentu akcja ich uzyskiwania rozszerzyła
się na wszystkie polskie jednostki rozrzucone po Europie i Afryce, np. żołnierze i oficerowie 1 Samodzielnej Brygady
Spadochronowej złożyli dar 4457 funtów na pomoc dla rodzin poległych żołnierzy AK”. (Biuletyn IPN nr 5-6, 2008, s. 9697).
24 listopada – Kielce - inauguracja pierwszego roku akademickiego na tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich
utworzonego przez wysiedlonych z Poznania naukowców. Komitetem Organizacyjnym nowej uczelni kierował ks. dr
Maksymilian Rode ps. Mariańczyk. (Filie tej uczelni działały w innych regionach okupacji, m.in. w Kielcach, gdzie chemię studiowała
jedna z Sióstr mego Taty).
25 listopada – zamknięto getto warszawskie. (W murach stołecznego getta zgromadzono ponad pół miliona obywateli polskich
narodowości żydowskiej. Plan niemieckiego okupanta przewidywał, że kto nie umrze śmiercią głodową, nie zostanie rozstrzelany czy w inny
sposób pozbawiony życia, ten będzie wywieziony do obozów koncentracyjnych w Treblince, Chełmie, Oświęcimiu i innych, z przeznaczeniem
do komór gazowych.. Getta tworzono w każdym większym mieście GG).
26 listopada – 85 rocznicę śmierci Adama Mickiewicza uczczono wydaniem konspiracyjnej jednodniówki literackiej
(powielacz).
2/3 grudnia – Cyryl Ratajski, b. prezydent m. Poznania, b. minister spraw wewnętrznych, został mianowany
rozkazem gen. Wł. Sikorskiego Głównym Delegatem Rządu na Kraj, z siedzibą w Warszawie.
4 grudnia – policja niemiecka otoczyła willę przy ul. Okrężnej na warszawskiej Sadybie. Mieściła się tam tajna
drukarnia Stronnictwa Narodowego. Podczas obrony poległ Ryszard Szczęsny z Wydziału Propagandy KG
Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW).
W lokalu konspiracyjnym przy ul. Książęcej aresztowano Stanisława Piaseckiego, publicystę, polityka, redaktora
tajnego czasopisma „Walka”.
10 grudnia – w 84 nr pisma „Polska Żyje” ukazał się art. Zofii Kossak „Do kobiet polskich” (podkreślenie roli Matki Polki w warunkach okupacji).
21 grudnia – w dzień urodzin jednego z największych zbrodniarzy w dziejach ludzkości - J. Stalina, utworzona przez
byłych członków Komunistycznej Partii Polski organizacja p.n. Koło Przyjaciół ZSRR, ośmieliła się wydać
drukowaną na powielaczu jednodniówkę „W sześćdziesiątą pierwszą rocznicę urodzin Stalina”. (KKP została
zlikwidowana rozkazem Stalina. Jej członków zapraszano po 1937 r. do Rosji, tam byli w większości aresztowani i skazywani na śmierć. Tym
bardziej wydaje się dziwna inicjatywa tej grupy. Można śmiało przypuszczać, że org. ta, utworzona z polecenia Moskwy, jej służyła, a interes
Polski obchodził ją tylko wówczas jeżeli otrzymali taki rozkaz).
W grudniu – komendantem Organizacji Małego Sabotażu „Wawer” został Aleksander Kamiński.
W BIP KG ZWZ utworzono referat zajmujący się dywersją psychologiczną wśród Niemców („Akcja N”).
Działający na terenie Węgier piłsudczycy wywodzący się z Obozu Zjednoczenia Narodowego, ‘korzystając z
pomocy oficerów WP, przebywających w Rumunii, na czele z ppłk Romualdem Najsarkiem, doprowadzili do
uwolnienia z miejsca internowania w Dragoslavele marsz. Edwarda Śmigłego-Rydza, którego ukryto następnie
na Węgrzech’ (w X.1941 r. został przerzucony do kraju. Cytat z: Biuletyn IPN nr 5-6, 2008, s. 85).
W 1940 r. – z inicjatywy konspiracyjnej PPS-WRN zaczęło ukazywać się podziemne pismo „Wieś i Miasto”.
(Wanda Czapska-Jordan, WRN PPS.. s. 14).
Pod koniec roku, z inicjatywy Karola Tarnowskiego i Leona Krzeczunowicza utworzono konspiracyjną
organizację „Uprawa” (nast. występ. pod nazwą ‘Tarcza’). ‘Jej głównym zadaniem było wspieranie kwatermistrzostwa
ZWZ-AK poprzez m.in. zabezpieczenie środków materialnych w ramach dobrowolnego opodatkowania się
właścicieli majątków na potrzeby podziemnych struktur’ (Biuletyn IPN nr 5-6, 2009, s. 98).
‘Ważny ośrodek polityczny piłsudczyków powstał w 1940 r. na Węgrzech. Do jego przywódców należeli:
jeden z czołowych działaczy Obozu Zjednoczenia Narodowego, przedwojenny wicepremier komunikacji
Julian Piasecki oraz ppłk Wacław Lipiński’. (Biuletyn IPN nr 5-6, 2008, s. 85).
"Jak podaje Andrzej Paczkowski, w latach 1939-1940 władza radziecka represjonowała (uwięzienia, zsyłki, praca
przymusowa, mordy) około miliona obywateli Rzeczypospolitej. Rozstrzelano 30 tys. (lub więcej) osób, a
śmiertelność wśród zesłanych do łagrów szacuje się na ok. 100 tys." (Gazeta Polska, Robert Spałek - historyk IPN, Katyń,
Miednoje, Charków. Przeciw ludzkości, s. 17).
ROK 1941
1 stycznia – Kielce uzyskały status miasta wydzielonego; starostą został Dreschel, (powołano Zarząd Miasta z burmistrzem).
(Starówka, t.1, s.55, Hist. Kielc, s. 353).
W pierwszej połowie stycznia – zespoły Organizacji Małego Sabotażu „Wawer” przeprowadziły w stolicy akcję
oblewania żrącymi płynami „Polek” spotykających się z okupantem niemieckim.
13 stycznia – w Kielcach zmarł ks. prałat Bronisław Franciszek Obuchowicz, założyciel Stowarzyszenia im. św. Zyty
(w 1905 roku, przy ul. Wesołej 45; w: Starówka, t.1 str.154).
15 stycznia – Warszawa - przy próbie aresztowania w konspiracyjnym lokalu przy ul. Podchorążych 55 giną drukarze
KOP - bracia Czesław i Władysław Chałupczyńscy; następnego dnia, w lokalu przy ul. Rakowieckiej 39 a m. 14
został aresztowany szef KOP-u - Henryk Borucki.
21
Z karnego obozu w Rumunii został zwolniony, uznany przez komisję Czerwonego Krzyża za inwalidę, kielczanin płk
Włodzimierz Gierowski. (Starówka, t.1, s.147).
23 stycznia – na łamach „Biuletynu Informacyjnego” ukazał się art. „Bierny opór” zalecający sabotowanie zarządzeń
okupanta.
Nocą z 23 na 24 stycznia – NKWD aresztowało we Lwowie płk Leopolda Okulickiego, przysłanego na te tereny w
celu odbudowania konspiracyjnej siatki ZWZ na terenach sowieckiej okupacji.
28 stycznia – Organizacja Małego sabotażu „Wawer” rozrzucała w salach kinowych cuchnące substancje oraz
rozklejała nalepki z napisem „Tylko świnie siedzą w kinie”.
W styczniu – ukazała się starannie wydana konspiracyjna broszura „Kampania wrześniowa w oświetleniu
niemieckim. Walki w obronie granic 1 9 września”; opracowana przez płk Alojzego Horaka, wydana nakładem ZWZ
w jednej z drukarni Tajnych Zakładów Wydawniczych w W-wie.
5 lutego – meldunek Komendy Głównej ZWZ do Naczelnego Wodza PSZ w Londynie informującej o planach
powstania powszechnego w okupowanym kraju.
9 lutego – w Kielcach został aresztowany opiekun biednych, dobroczyńca ks. dr Józef Pawłowski (ur. 9.VIII.1890 zamordowany 9.I.1942), prof. Seminarium Duchownego, proboszcz parafii katedralnej, przyjaciel mojej rodziny;
przed północą do budynku Ojców Salezjanów (k. kościoła Św. Krzyża) wkroczyła niemiecka policja - aresztowano
ks. dyr. Wojciecha Michałowicza oraz najmłodszego z zakonników, ks. Bolesława Gromkę). (Przemiany nr 4, 1988, s. 26,
s.27 - ks. Michalowicz został powieszony wraz z ks. Pawłowskim 9.I.1942 w obozie w Dachau; ks. Gromko został przewieziony z Oświęcimia
do obozu Neugamme k. Hamburga, gdzie zm. 29.XII.1941).
15/16 lutego – koło Skoczowa na Śląsku Cieszyńskim zrzucono pierwszych oficerów „Cichociemnych” wysłanych
do kraju z Wielkiej Brytanii. (Cichociemnych, przerzucanych drogą lotniczą z Wielkiej Brytanii na tereny okupowanej Polski, było 316
(w tym 1 kobieta). Formacja przeszkolonych w dywersji komandosów, którzy wsparliby kadrowo PPP, została wymyślona przez kapitanów
WP: Jana Górskiego i Macieja Kalankiewicza, którzy w 1940r. przedłożyli swój projekt Komendantowi Głównemu ZWZ - gen. K.
Sosnkowskiemu. Jak wspomina jeden z Cichociemnych - Przemysław Bystrzycki - „Nigdy w całości nie stanęli na żadnej zbiórce. Nie było im
dane poznać się nawzajem”. „Obejmowali stanowiska, poczynając od najwyższych po terenowe. Kazimierz Iranek-Osmecki został szefem
Oddz. II Komendy Gł. AK, Leopold Okulicki - I z-cą szefa Sztabu KG AK. Był ostatnim dow. AK. Henryk Krajewski odpowiadał za
wyszkolenie w Kedywie. Adam Borys był organizatorem i dow. oddziału o kolejnych nazwach: „Agat”, „Pegaz”, „Parasol”. Józef Spychalski
stał na czele Okręgu Krakowskiego AK. Władysław Kochański organizował samoobronę polskich wsi na Wołyniu przed UPA. Stanisław
Jankowski „Agaton” był szefem Wydz. Techniczno - Legalizacyjnego Oddz. II KG AK. Elżbieta Zawacka „Zo” (...) była z-cą kierownika
„Załogi” - komórki łączności zagranicznej KG AK. Co trzeci z Cichociemnych poległ lub został zamordowany w latach wojny, w znakomitej
większości z rąk niemieckich. Kilku, w tym Maciej Kalenkiewicz, zginęło w walce z Armią Czerwoną. Kilku też, jak Bolesław Kontrym,
zginęło po wojnie w więzieniach komunistycznej Polski”. (Za: T. S., dodatek Rzeczpospolitej z dn. 12-13.VI.2004, s. 16). Skład zrzutu to: kpt.
lot. Stanisław Kostka Krzymowski ps. Kostka, por. kaw. Józef Zabielski ps. Żbik oraz kurier N. W. Czesław Raczkowski ps. Włodek.
3 marca – decyzją władz GG utworzono w Krakowie getto.
7 marca – miało miejsce najgłośniejsze z pierwszych wyroków sądu podziemnego: przy ulicy Mazowieckiej 10 w
W-wie zespół bojowy kontrwywiadu Okręgu Warszawa Miasto ZWZ w składzie: kpr. Wiktor Klimaszewski,
ppor.Bohdan Rogaliński oraz chorąży Roman Rozmiłowski przeprowadził udaną akcję zastrzelenia zdrajcy i
prowokatora, agenta gestapo, dyrektora teatru miasta W-wy, Igo Syma. (Igo Syma zastrzelił ppor./por. Roman Rozmiłowski ps.
Roman, Zawada (1915-1944), późniejszy dow. grupy likwidacyjnej Komendy Obszaru Warszawa AK, dow. 2 plutonu i z-ca dow. Kompanii
Sztabowej Komendy Obszaru Warszawa AK „Koszta”. Zawada został ciężko ranny na posterunku w gmachu PAST-y przy ul. Zielnej 37/39;
zmarł w wyniku odniesionych ran 3.IX.1944; akcja ta odbiła się szerokim echem poza okupowaną Polską. Jak podaje Andrzej Krzysztof Kunert
(w: dodatek do Rzeczpospolitej z dn. 12-13.VI.2004) pisano o tym wydarzeniu w: londyńskim Dzienniku Polskim (14.III), w Dzienniku
Żołnierza (Anglia, 22.III), w Gazetce Obozowej (Latrun, Palestyna, 22.III) oraz w Gońcu Obozowym (Szwajcaria, 25.III). Konspiracyjna
„Rzeczpospolita Polska”. W art. opublikowanym w nr z dn. 25.IV ogłosiła na ten temat oświadczenie „czynników miarodajnych w kraju,
pozostających w łączności z Rządem Polskim na obczyźnie” ).
15 marca – ukazał się pierwszy numer prasowego organu Delegatury Rządu na Kraj „Rzeczpospolita Polska” (pismo
ukazywało się do 1945).
W marcu – nastąpiło podporządkowanie podziemnej policji (Państwowy Korpus Bezpieczeństwa) Delegaturze
Rządu na Kraj; w połowie marca org. „Wawer” rozlepiała - na afiszach zachęcających do ochotniczego wyjazdu na
roboty w Rzeszy - karteczki z napisem „Chcesz umierać na suchoty - jedź do Niemiec na roboty”. (Autorem napisu
był Zbigniew Świętochowski, popularny przed wojną spiker Polskiego Radia).
W stolicy pojawił się dowcip: „Jaka jest różnica między mułem a volksdeutschem? - Muł to pół konia i pół osła a
volksdeutsch to ¾ świni i ¼ Niemca”; na łamach Biuletynu Informacyjnego (z dn. 13.III), w oparciu o oficjalny spis
administratorów posesji żydowskich, wydrukowano kilka nazwisk warszawskich volksdeutschów.
Ok. 21-22 marca – nakładem tzw. Wydawnictwa Polskiego ukazały się cztery piosenki: fokstrot „Bluzeczka
zamszowa” (Lipczyński - słowa, Markowski - muz.); tango Ukochana ja wrócę” (Żytomirski - słowa, Müller - muzyka); slowfox
„Limpopo” (Gozdawa - słowa, Markowski i Gozdawa - muzyka); oraz walc „Kilo marzeń” (Minkiewicz - słowa, Krupiński – muzyka).
(Posiadające polski personel Wydawnictwo było placówką niemiecką, założoną i kierowaną przez urząd propagandy GG).
24 marca – pierwsza podróż premiera Sikorskiego do USA i Kanady.
30 marca – z racji zajęcia budynku kieleckiej Kurii przez władze niemieckie, siedziba biskupów została przeniesiona
do prywatnego mieszkania przy ul. Wesołej 25. (Ks. Śledzianowski, ks. Cz. Kaczmarek..., s.79).
31 marca – utworzono getto w Kielcach.
Gen. gub. H. Frank zarządził rozwiązanie na podległym sobie terenie wszystkich związków religijnych.
22
W marcu – staraniem doc. doktora Jana Zaorskiego z Wydz. Lekarskiego UW otworzono dwuletnią Prywatną
Szkołę Zawodową dla Personelu Sanitarnego (kier. nauk. prof. dr Franciszek Czubalski; funkcjonująca w uniwersyteckich
budynkach szkoła realizowała tajne nauczanie pierwszych dwóch lat studiów medycznych).
2 kwietnia – w Kielcach, od 2 do 5 kwietnia, trwała przeprowadzka ludności żydowskiej do obu gett. (Starówka, t.1,
s.56; Hist. Kielc, s. 356).
5 kwietnia – starosta kielecki Dreschel oficjalnie zadecydował o otwarciu małego i dużego getta (małe zostało
zlikwidowane 24.VIII.1942)
Nocą z 10 na 11 kwietnia – W Wilnie NKWD aresztowało Władysława Kamińskiego, piłsudczyka, współtwórcę
ZWZ na Wileńszczyźnie. Dwa dni później został aresztowany ppłk Nikodem Sulik. Po pewnym czasie obaj zostali
przewiezieni z więzienia przy ul. Łukiszki do Moskwy.
W archiwach 2 Korpusu Polskiego, do której to jednostki dostali się obaj oficerowie, zachował się opis (raport) czasu spędzonego
przez W. Kamińskiego w sowieckim więzieniu: ‘natychmiast po aresztowaniu w Wilnie, bez jednej chwili przerwy badany przez
46 godzin; gdy badania nie dały rezultatu, został tak niemiłosiernie skatowany (..). Po 46 godzinach zaprowadzony do
specjalnego karceru, gzie można było usiąść na wmurowanym wąskim pniaku, wystającym 21 cm ponad ziemią, na czymś innym
siedzieć było wzbronione. Przez 7 dni nie dano mu zasnąć ani jednej minuty. Badania prowadzone kolejno przez 2 ludzi były
przerywane tylko na posiłki i załatwianie naturalnych potrzeb (..). Ciała tak Sulika, jak Kamińskiego były kompletnie sine przez
1,5 miesiąca (..) zostali skazani przez Wojenne kolegium Najwyższego Sądu ZSRR na karę śmierci, jednak po układzie SikorskiMajski zwolniono ich z więzienia’. (Biuletyn IPN nr 5-6…, s. 151-152).
W kwietniu – utworzono Kierownictwo Walki Cywilnej.
Paczki wielkanocne dostarczyło uwięzionym na Pawiaku Towarzystwo Opieki nad Więźniami „Patronat”.
W prasie konspiracyjnej wzywano do przygotowania uroczystości Święta Konstytucji 3.V.
od początku wojny wywieziono na roboty do Niemiec ok. 400.000 osób.
10 maja – „Rzeczpospolita Polska” (nr 4) ogłosiła w imieniu Rządu na Uchodźstwie oświadczenie dotyczące
„przestępstw względem Narodu i Państwa”.
12 maja – w całym kraju konspiracyjne uroczystości zw. z rocznicą śmierci Marszałka Józefa
Piłsudskiego.
W połowie maja – staraniem konspiracyjnego Zakonu Rycerskiego Krzyża i Miecza ukazała się jednodniówka „O
Polskę Chrystusową”.
23-27 maja – w walkach brytyjskiej floty z niemieckim pancernikiem „Bismarck” brał udział polski niszczyciel ORP
„Piorun”.
28 maja – z Pawiaka do Oświęcimia wywieziono kolejny transport więźniów; wśród liczącego 304 osoby transportu
był min. Ojciec Maksymilian Rajmund Kolbe.
W maju – rozpoczął zbrojną działalność oddział Władysława Jasińskiego ps. Jędruś”. Od tego pseudonimu
wzięła się nazwa całego oddziału leśnych działającego po dwóch stronach Wisły, głównie na terenach Kielecczyzny..
Był to „najdłużej działający oddział partyzancki II wojny światowej”. (Andrzej Jankowski, Tajemnice starego więzienia, Kielce
2003, s. 32 (Przez długi czas zachowujący samodzielność oddział Jędrusiów podporządkował się później AK. W czasie „Burzy” w składzie 2
pułku AK jako 4 kompania II baonu).
W początku czerwca – Organizacja Małego Sabotażu „Wawer” plakatowała na murach stolicy ulotkę
przedstawiającą rysunek kobiety ze świńskim ryjem trzymającą umundurowanego Niemca pod rękę. Rysunek
obdarzono napisem: „Warszawskimi ulicami chodzą szkopy ze świniami” (Prowadzona przez OMS wojna psychologiczna
przybrała z czasem wielkie rozmiary. Jak podaje w specjalnym dodatku dziennika Rzeczpospolita z dn. 12-13.VI.2004 r. Wacław GluthNowowiejski (Cud nie zdarza się raz..): „.. ich pomysły zdumiewały skalą trudności i odwagą. Wymalować wielką kotwicę na pałacu Brüla,
siedzibie gubernatora Warszawy Fischera ! Ułożyć na święto państwowe pięknego orła z białych róż przed pomnikiem Nieznanego Żołnierza !
Powiesić ogromną kukłę Hitlera na budynku przy placu Trzech Krzyży albo kilkumetrowej długości biało-czerwoną flagę na wieży zamku
Królewskiego!”).
Tylko w pierwszym tygodniu czerwca zarejestrowano 350 przypadków śmierci głodowej w warszawskim getcie.
W pierwszej połowie czerwca – czwarta wielka deportacja obywateli RP w głąb Rosji (ok. 280 tys. osób). (Szerzej
o deportacjach w: Deportacje i przemieszczenia ludności polskiej w głąb ZSRR 1939-1945. Przegląd piśmiennictwa, W-wa 1989, red. Tadeusz
Walichnowski, Feliks Woronowicz. Piszący o deportacjach podają różne szacunki liczbowe. Wspominany już w tym opracowaniu Krzysztof
Jasiewicz, w art. Liczba deportowanych – kwartalnik historyczny ‘Karta’ nr 31, 2001, podaje na str. 143: ‘Ostatnia, czwarta deportacja
przypadła na maj-czerwiec 1941 i – zdaniem niektórych autorów – przebiegała w kilku fazach (uważam je za oddzielne deportacje): 22 maja
objęła tzw. Zach. Ukrainę, 12/13 czerwca – Mołdawię, 14 czerwca – republiki bałtyckie, 19/20 czerwca – tzw. Zachodnią Białoruś. Ocenia się,
że w jej wyniku wywieziono 40 tysięcy obywateli polskich. Poza pewnymi detalami, co do których nadal trwa dyskusja, historiografia
polska uznała – bo nie ma żadnych racjonalnych powodów (? G. i P. W.), aby myśleć inaczej – dane sowieckie o deportacjach
za zgodne z prawdą (..).’ Autor przytacza na str. 144-145 fragment dokumentu opracowanego przez Biuro Studiów przy Rządzie RP na
Obczyźnie Działalność władz okupacyjnych na terytorium Rzeczypospolitej za okres od 1 września do 1 listopada 1940 (z 4.II.1941), dodając
swój komentarz: Wyliczona w nim, w warunkach wojny, (..) liczba deportowanych z Kresów w trzech deportacjach 1940 roku na około 400
tysięcy jest zawyżona jedynie o 120 tysięcy, czyli zaledwie o 30procent (wobec 280 tysięcy z danych sowieckich)’.
19 czerwca – gestapo aresztowało doktora Antoniego Wieczerkiewicza (historyk sztuki, varsavianista, kustosz Muzeum
Dawnej Warszawy, czł. ZWZ); asystenta tegoż Muzeum - Antoniego Dembowskiego; doktora Zygmunta Manna (historyka,
archiwistę) oraz doktora Józefa Siemieńskiego (historyk prawa, prof. UJ, b. dyr. Archiwum Głównego w Warszawie; wszyscy zmarli w
Oświęcimiu).
23
Na pocz. II połowy czerwca – odczytano we wszystkich świątyniach archidiecezji warszawskiej list pasterski ks.
arcybiskupa S. Galla dotyczący w swych treściach pomocy na rzecz przesiedleńców, bezrobotnych, sierot i innych poszkodowanych wojną.
22 czerwca – wojna III Rzeszy z Rosją - w trakcie ewakuacji władz sowieckich zginęło ok. 50 tys. obywateli RP
(min. przed ucieczką Rosjan byli mordowani Polacy przebywający w więzieniach np. we Lwowie); ocalała przed
wywózkami, uwięzieniem, itp., polska ludność znajdująca się od 17.IX. 1939 r. pod okupacją sowiecką, w większości
cieszyła się z katastrofalnej klęski armii bolszewickiej; „Do wybuchu wojny niemiecko-rosyjskiej, na lecenie
rządu sowieckiego, komuniści w Polsce całkowicie współpracowali z Niemcami, ułatwiając Gestapo ściganie
członków polskich organizacji podziemnych. Dopiero po rozpoczęciu wojny Niemców z Sowietami (...) Polska
Partia Robotnicza (PPR) przystąpiła do organizowania na ziemiach polskich tajnych komórek wojskowych (GL) Gwardia Ludowa). (Antoni Bohun-Dąbrowski, Byłem dowódcą Narodowych Sił Zbrojnych, Londyn 1984, s. 80).
„Ppłk Z. Berling wysłał do Ludowego Komisarza Bezpieczeństwa Mierkułowa deklarację.. wyrażającą gotowość do
współdziałania z Armią Czerwoną”. („Jako członkowie jednego z narodów uciśnionych przez faszystowskiego agresora jedyną drogę
do wyzwolenia narodu polskiego widzimy we współpracy ze ZSRR, w ramach którego ojczyzna nasza będzie się mogła w sposób
pełnowartościowy rozwijać”. Za: Kronika dziejów.., s. 303).
W ostatnich dniach czerwca – org. Małego Sabotażu „Wawer” włączyła się do podziemnej akcji „V ” (Victoire Victoria – Zwycięstwo. Litera „V” pojawiła się po raz pierwszy na murach okupowanego Paryża; przez Belgię, Holandię i Norwegię trafiła na
okupowane ziemie polskie, stając się międzynarodowym znakiem zwycięstwa. Głównie młodzi czł. Podziemia przerabiali napisy na plakatach
niemieckich: „Deutschland sieg an allen Fronten” na brzmienie: „Deutschland liegt an alles Fronten”. Jednocześnie rozlepiano ulotkę
przedstawiającą rysunek „V” w kształcie brzytwy i napisem: „Tonący brzytwy się chwyta”).
1 lipca – zarówno prasa konspiracyjna, jak i niemiecka edytowana w j. polskim – informowała o śmierci Ignacego
Paderewskiego (1860 - 30.VI.1941).
4 lipca – posiedzenie konspiracyjnego Politycznego Komitetu Porozumiewawczego pod przewodnictwem Delegata
Rządu na Kraj. „1. Rosja winna natychmiast uznać niepodległość i suwerenność Państwa Polskiego; 2.
Przywrócić działalność przedstawicielstwa dyplomatycznego i konsularnego polski na terenie ZSRR; 3.
zwolnić jeńców polskich oraz więźniów z aresztów, obozów i wygnania; 4. Udzielić pomocy ludności
wysiedlonej z kraju i dać całkowite odszkodowanie za wyrządzone krzywdy materialne”. (Kronika dziejów..., s. 303
(żadnego odszkodowania nikt nigdy nie uzyskał! Dotyczy to również polskiego mienia zagrabionego przez sowieckiego okupanta).
5 lipca – Londyn - pierwsze spotkanie premiera Sikorskiego z sowieckim ambasadorem Iwanem Majskim.
11 lipca – Rada Wojenna Armii Polskiej w ZSRR (złożona z oficerów sowieckich, w tym NKWD), w momencie zbliżania się
frontu do Bugu, zwróciła się z demagogicznym wezwaniem do rodaków w kraju: „Bracia! Stawajcie wszyscy do
walki z okupantem hitlerowskim... Pomagajcie naszej armii i wojskom radzieckim miażdżyć siły hitlerowskie... Jeden
mamy cel, wspólny dla wszystkich Polaków: wszyscy do walki. Nie traćcie ani chwili! Chwytajcie za broń! Bijcie
Niemców! Gotujcie się wszyscy do powstania z orężem w ręku przeciw najeźdźcy niemieckiemu. Do broni, Polacy!”.
(Cytat za: L. Dzikiewicz, PKWN-atrapa suwerenności Polski, w: Biuletyn Informacyjny Św. Związku Żołnierzy AK, nr 6/7 z 2004 roku, s. 4142).
25 lipca – premier Sikorski przedstawił na posiedzeniu rządowego gabinetu wynegocjowany przez Anglików tekst
umowy polsko-sowieckiej. (W sprawie granic Sowieci cynicznie zgadzali się na unieważnienie rosyjsko-niemieckich traktatów
rozbiorowych RP z 1939 r.; nie wyrażali zgody na wsch. granicę RP sprzed wojny). Układ został podpisany 30 lipca.
W lipcu – w zw. z rocznicą zwycięstwa nad Krzyżakami czł. Org. Małego sabotażu wypisują na murach stolicy
słowo: Grunwald.
Podczas pierwszego w stolicy pokazu filmów pod gołym niebem (19.VII - kroniki niemieckie ze wschodniego frontu)
pokazywano m.in. legiony faszystów hiszpańskich, holenderskich, francuskich i norweskich. Z głośnika padło
pytanie: „A gdzie są Polacy ?!”. Ktoś z widzów krzyknął: „W Oświęcimiu!”.
W ramach prowadzonej przez PPP dywersyjnej akcji „N” ukazał się 1 nr periodyku w języku niemieckim „Der
Hammer” (pod red. Stanisława Smoleńskiego) przeznaczonego dla Niemców w Rzeszy. (Pismo ukazało się z fikcyjnym nr 13, z
równie fikcyjną datą - 25.VII).
W lecie 1941 – ‘wieczór poetycki na Łysicy (..)’ z udziałem ‘Chłopców z lasu’ (Henryk i Zbigniewa Pawelcowie, Na rozkaz
serca, Kielce 2005, s. 32-33).
2 sierpnia – prasa niemieckojęzyczna doniosła o utworzeniu w dniu 1 sierpnia Okręgu Galicji (Distrikt Galizien;
piąty dystrykt obejmował zagarnięte Rosji dawne województwa: lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie. GG
zajmowała odtąd teren 142 tys. km kwadr., z 17 mln. mieszkańców..
6 sierpnia – zwolniony z Łubianki gen. Władysław Anders został mianowany przez polskie władze dowódcą
mającej powstać w Rosji Armii Polskiej.
12 sierpnia – dekret sowiecki o amnestii dla więzionych w Rosji obywatelach RP. (Zarówno uwięzienie, jak i tzw. amnestia
były bezprawnymi poczynaniami władz sowieckich. Z rozmów z Sybirakami (min. z naszej Rodziny Władysław Bułhak-Basza, Elza
Horodoszcz, Czesław Saniewski, Wanda Jasińska) wiemy, że tzw. dekret o amnestii nie był znany w wielu miejscach uwięzienia Polaków.
Wychodzące z obozów i więzień „szkielety ludzkie” nie miały środków materialnych na dojazd w miejsca org. Armii Polskiej. Ba! Często nie
wiedzieli gdzie te oddziały są organizowane! Część „oficjalnych” transportów nigdy nie dotarło do miejsc przeznaczenia. W Buzułuku,
gdzie organizowano WP, aż się roiło od agentów NKWD).
24
14 sierpnia – w Moskwie - podpisano układ polsko-sowiecki o tworzeniu na terenach azjatyckiej Rosji Armii
Polskiej. (Wymuszony sytuacją polityczną Rosji układ daleko odbiegał od oczekiwań władz polskich. Pomimo tych ograniczeń ludzie Stalina
i tak nie dotrzymywali treści podpisanej umowy. Bandytom nigdy nie zależy na pozostawieniu przy życiu świadków zbrodni).
15 sierpnia – na całym terenie okupowanej RP konspiracyjne uroczystości zw. ze Świętem Żołnierza; w stolicy
rozlepiono ulotkę: 15.VIII.1941 - W Dniu Święta Żołnierza - Armia Polska Walczy”.
18 sierpnia – początek walk Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich gen. Stanisława Kopańskiego o Tobruk.
(Walki trwały do 12.XII. W brygadzie gen. Kopańskiego walczyło wielu kielczan, m.in. nasz wuj, Franciszek Koprowski, który pozostawił po
sobie wspomnienia ‘Bo wolność krzyżami się mierzy’).
22 sierpnia – Kraków - początek działania konspiracyjnego Teatru Słowa Mieczysława Kotlarczyka. (Jednym z
aktorów był Karol Wojtyła. Teatr ten działał obok istniejących już teatrów prowadzonych przez Tadeusza Kantora i Adama Mularczyka).
W sierpniu – ukazał się w podziemnym kolportażu wydany staraniem PPS-WRN „Program Polski Ludowej” (obraz
Polski powojennej widziany przez ‘spadkobiorców’ Komendanta Piłsudskiego – socjalistów niepodległościowców. W: W. CzapskaJordan, WRN PPS..., s. 15).
Stalin nakazał utworzenie PPR, narzucając nazwę i formułę działania nowej partii. „PPR miała więc unikać
komunistycznych haseł, naśladować polskie organizacje konspiracyjne i w ten sposób pociągnąć Polaków do walki. A wszystko
po to, by za pomocą masowej wojny partyzanckiej z jednej strony przerwać niemieckie linie zaopatrzeniowe, a z drugiej - tępić
polskie społeczeństwo. To w Moskwie stworzono pierwszą deklarację tej partii, decydowano o obsadzie władz i prowadzonej
polityce. PPR to odnóże sowieckiego aparatu partyjne -państwowego, realizatorka interesów Kremla w Polsce. W literaturze
można znaleźć tezę, że swego rodzaju odrębną myśl polityczną przedstawiały działania Władysława Gomułki. Moje badania tego
nie potwierdzają. Kluczowe działania tow. „Wiesława” wynikały z szeregu nieporozumień i pomyłek spowodowanych
zerwaniem łączności z centralą. Tu nie było żadnej odrębnej myśli politycznej. Gomułka miotał się, bo nie znał opinii i zamierzeń
swoich przełożonych i tylko dlatego nie zawsze nadążał za „centralą”. (Fragment rozmowy z Piotrem Gontarczykiem, w: Biuletyn
Informacyjny Św. Związku Żołnierzy AK, nr 6/7 z 2004 roku, s. 51).
3 września – Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych uznał ZWZ „Za główną część krajowych PSZ i rozkazał
rozpoczęcie akcji scaleniowej”.
Pierwsze masowe zagazowania więźniów w Oświęcimiu.
We wrześniu – scalenie z ZWZ Konfederacji Zbrojnej i Tajnej Armii Polskiej.
Utworzenie specjalnej grupy uderzeniowej pod nazwą „Wachlarz” mającej za zadanie prowadzenia dywersji na
dawnych polskich Kresach oraz przygotowania ochrony planowanego powstania ogólnonarodowego przed siłami
sowieckimi; ze zjednoczenia grupy „Barykada Wolności” z socjalistycznym ugrupowaniem „Gwardia” utworzono
org. Polskich Socjalistów. Przewodniczącym Adam Próchnik, sekretarzem Stanisław Chudoba. Organem prasowym
pismo „Barykada Wolności”. (Prace nad stworzeniem grupy dywersyjnej na terenach leżących poza wsch. granicami przedwojennej
Polski trwały od lipca 1941 r. Tereny działania: na wsch. od rzek Dźwiny i Dniepru. Pierwotny plan zakładał - na wypadek wybuchu powstania
na ziemiach polskich wysadzenie 22 mostów na w/w rzekach. Grupy „Wachlarza” miały w konspiracji (praca w niemieckich firmach)
przeczekać. Z racji na słabe oparcie wśród miejscowej, zruszczonej i zastraszonej ludności założono 5 baz na przygranicznych terenach
polskich: 1. Lwów - Terespol - Płoskirów - Winnica - Żmerynka; 2. Równe - Kijów, 3. Brześć - Pińsk - Dawigródek - Homel - Mozyrz; 4.
Baranowicze - Słuck - Bobrujsk - Żłobin - Mińsk - Borysów - Orsza; 5. Wilno - Połock - Dźwińsk - Ryga. Komendantem „Wachlarza” został
mjr Jan Henryk Włodarkiewicz ps. Damian; drugim pomysłodawcą stworzenia tej grupy dywersyjnej był mjr Grocholski ps. Brochwicz).
Od początku miesiąca na murach stolicy pojawiają się rysunki przedstawiające żółwia (akcja Małego Sabotażu).
9 września – Wsypa powielarni i punktu kolportażu pisma ZWZ „Dzień” – pierwszego konspiracyjnego dziennika w
Warszawie.
15 września – z tą datą ukazał się - w ramach podziemnej akcji „N” - 1 nr niemieckojęzycznego pisma „Der Soldat” kolportaż w armii III Rzeszy. (Pierwszy numer nosił fikcyjny nr 7).
W połowie września – w konspiracyjnym kolportażu pism polskich pojawia się nowe czasopismo satyryczne „Nowa
Mucha”. (Oprócz wymienionej w tym opracowaniu satyrycznej „Lipy” ukazywały się też pisemka o tym profili: „Biały Koń”; „Szpilka”;
„Kret”; „Zadra”).
Na tajnym rynku księgarskim ukazała się licząca 50 str. broszura „Wojna polsko - niemiecka. Kampania wrześniowa
w Polsce w r. 1939”. Autorzy: dr Wacław Lipiński (ppłk Gel) oraz Edward Rydz-Śmigły (A. Szański).
22 września – pierwszy wielki transport 274 kobiet z Warszawy do obozu w Ravensbrück.
W początku października – komendantem Chorągwi Warszawskiej Szarych Szeregów został hm. Stanisław
Broniewski.
9 października – rozkaz gen. Sikorskiego o przemianowaniu 4 Kadrowej Brygady Strzelców w 1 Samodzielną
Brygadę Spadochronową.
13 października – w zw. z trudnościami w dostawach dla tworzącej się w Rosji Armii Polskiej, po sugestiach
przedstawicieli Kremla, rząd brytyjski zaproponował sowieckiemu ambasadorowi w Londynie ewakuację części
wojsk gen. Andersa do Iranu.
14 października – w Niepokalanowie Niemcy aresztowali pięciu zakonników, w tym szefa drukarni brata
Bonifacego - Piotra Żukowskiego. (Zm. w Oświęcimiu 10.IV.1942).
21 października – w Londynie zmarł na atak serca Herman Lieberman (ur. 1870), dr praw, pepeesiak, minister
sprawiedliwości w Rządzie RP na Uchodźstwie (o śmierci tej doniosła prasa podziemna).
23 października - w Biuletynie Informacyjnym ogłoszono pierwszą imienną listę 15 volksdeutschów, obywateli RP.
25
30 października – z Krakowa przybywa do Warszawy uciekinier z Węgier – E. Śmigły-Rydz (niektóre opracowania
podają inną datę powrotu; np. Kronika dziejów.., s. 305 umiejscawia ten fakt 26-27.X.1941); w podróży towarzyszył marszałkowi
członek tajnej org. piłsudczyków OWP - mjr Zieliński ps. Marcin (Obóz Wielkiej Polski).
7/8 listopada - pod wsią Łyżkowice k. Skierniewic - drugi zrzut przeszkolonych w Wielkiej Brytanii
„Cichociemnych” do okupowanego kraju. (Byli to: por. lot. Niemir Stanisław Bidziński ps. Karol Ziege, por. art. Jan Piwnik ps.
Donat, Ponury, kurier NW - ppor. Napoleon Segiera ps. Wera).
10 listopada – Sowieci zmniejszyli racje żywnościowe dla tworzącej się Armii Polskiej z ustalonych 44 tysięcy do
poziomu 30 tysięcy. Jednocześnie - pomimo polskich protestów - powoływano do Armii Czerwonej obywateli RP
narodowości innej niż polska. (Kolejna redukcja - tym razem do poziomu 26 tys. racji żywnościowych - miała miejsce 5.III.1942. Armia
Polska liczyła wówczas już ponad 70 tys. żołnierzy. Władze polskie złożyły 10.XI. 1941 oficjalny protest przeciwko takiemu traktowaniu
obywateli RP).
11 listopada – w całym kraju uroczystości konspiracyjne zw. ze Świętem Niepodległości.
Gestapo aresztowało w kieleckim mieszkaniu przy ulicy Ceglanej 7 sześciu członków Szarych Szeregów m. in.
uczniów Śniadeckiego (Ryszard Adamczyk, Jerzy Chłopek, Henryk Firlej); po śledztwie wysłani do Oświęcimia i straceni w
1942 roku. (Ikar, VI.2001 s. 17).
16 listopada – we wszystkich kościołach warszawskich odczytano list ks. arcybiskupa S. Galla wzywający do większej
ofiarności na rzecz głodnych i bezdomnych, do materialnego wsparcia akcji Rady Głównej Opiekuńczej (RGO).
22 listopada – ukazała się jednodniówka literacka wydana przez Leona Pomirowskiego w pierwszą rocznicę śmierci
Wacława Berenta.
27/28 listopada – trzeci zrzut „Cichociemnych” - koło Wiązowny w pobliżu Warszawy. (Sześciu skoczków: por. kaw.
Marian Aleksander Józef Jurecki ps. Orawa; kpt. sap. inż. Maciej Kalenkiewicz ps. Jan Kotwicz; por. dr Alfred Paczkowski ps. Wania; por. inż.
Andrzej Leszek Świątkowski ps. Amurat oraz kurierzy NW: ppor. Tadeusz Chciuk ps. Celt i Wiktor Strzelecki ps. Buka).
28 listopada – Rzeczpospolita Polska poinformowała o paleniu archiwaliów teatralnych przez służby niemieckie (min.
zniszczono projekty dekoracyjne S. Wyspiańskiego); w tym samym nr art. „Czy potrzeba i czy należy prowadzić obecnie walkę
podziemną z wrogiem”. („...) Wróg zająwszy Polskę nie próżnuje. Pracuje, z wysiłkiem, z piekielną przebiegłością pracuje nad tym,
by Naród Polski rozbić, rozproszkować, obezwładnić, ogłupić, zdemoralizować, pozbawić pragnienia wolności, pozbawić wiary w
możliwość jej odzyskania, wyzuć go z walki o tę wolność (...)”.
W listopadzie – ukazała się w konspiracyjnym wydaniu II część publikacji ZWZ „Kampania wrześniowa w
oświetleniu niemieckim”; autor płk A. Horak; treści dotyczą walk w okresie 9-20.IX.
30 listopada – początek wizyty gen. Sikorskiego w Rosji (do 15.XII).
Jesienią - Węgry – Po wyjeździe większości działaczy Obozu Polski Walczącej do kraju, jesienią 1941 r. na
Węgrzech pozostała ekspozytura Obozu, kierowana przez pochodzącego z Ziemi Kieleckiej gen. Stefana Hubickiego.
Był to ośrodek (baza) łączności pomiędzy okupowanym krajem a politycznym uchodźstwem na zachodzie.
2 grudnia – zmarł na serce Edward Śmigły-Rydz mieszkający w ukryciu u p. Jadwigi Maxymowicz-Raczyńskiej (ul.
Sandomierska 18 m. 6); 6.XII odbył się cichy pogrzeb na Powązkach (pochowany jako Adam Zawisza).
27/28 grudnia – w nocy w okolicy W-wy zostali zrzuceni przywiezieni z Moskwy samolotem członkowie tzw. grupy
inicjatywnej utworzonej przez Międzynarodówkę Komunistyczną. (Byli to: Paweł Finder, Pinkus Kartin, Marceli Nowotko,
Bolesław Mołojec, Maria Rutkiewicz i Czesław Skoniecki. 5 stycznia 1942 z inicjatywy tych wysłanników Moskwy utworzono PPR. Oficjalnie
celem tych zaprzańców była odbudowa zlikwidowanej przed wojną partii komunistycznej. Naprawdę grupa ta miała na celu - bez względu na
podejmowane środki (w tym współpraca z gestapo) - rozbicie struktur Polskiego Państwa Podziemnego).
W grudniu – w warszawskim mieszkaniu Tadeusza Ochlewskiego przy ul. Hożej 52 odbył się pierwszy z tajnych
koncertów twórczości wojennej. (Koncerty odbywały się do wiosny 1944; ostatni miał miejsce w mieszkaniu Stanisława
Wiszniewskiego przy ul. Boduena 4).
PPS - WRN wydało publikację „Program Polski Ludowej”.
Pod koniec roku – Komenda Główna ZWZ rozpoczęła rozbudowę działającej na terenach przedwojennej wschodniej
granicy grupy dywersyjnej „Wachlarz”. W oddz. służyło w sumie ok. 500 żołnierzy, w tym 25 Cichociemnych. Przez
cały okres istnienia „Wachlarza” (do końca 1942) wykonano ponad 20 akcji bojowych.
Zaczęło ukazywać się konspiracyjny periodyk PPS-WRN pt. „Gwardia” (późniejszy tytuł „Gwardia Ludowa”. Nazwa ta została
potem podkradziona (z racji na popularność konspiracyjnej PPS-WRN) przez organizowane przez moskwiczan na ziemiach polskich agentur
pod nazwą PPR.); pismo było przeznaczone dla zbrojnych oddziałów WRN. Organami prasowymi niepodległościowej
młodzieży socjalistycznej były: „Młodzież Socjalistyczna”, „Trybuna Ludu” (Ten wymyślony przez Adama Mickiewicza tytuł
też został potem podkradziony przez PPR) oraz „Wolność”. Poza tym ukazywały się „Dokumenty i Materiały”. Program
WRN został opublikowany w czterech zeszytach: „Materiały do Programu Polski Ludowej”. (Nazwy oddziałów i tytuły
prasowe, dość popularne na terenach okupowanych, przejmowała – specjalnie myląc ludność – grupa współpracujących z Rosją komunistów –
patrz notki w 1942 r. i w latach późniejszych).
W 1941 – ‘Poza Europą polscy historycy (i piłsudczycy) skupili się przede wszystkim w Nowym Jorku. Już (..) w
1941 r. z inicjatywy Rafała Taubenschlaga – badacza antyku, przedwojennego profesora UJ, przystąpiono do
tworzenia Polskiego Instytutu Naukowego (PIN). Prezesem Rady Naukowej został Bronisław Malinowski, a
dyrektorem Oskar Halecki. W gronie jego inicjatorów znaleźli się także Wacław Lednicki i Jan Kucharzewski.
Struktura organizacyjna PIN wzorowana była na Polskiej Akademii Umiejętności. Głównymi celami PIN były:
kontynuacja działalności naukowej, przerwanej przez wojnę, oraz rozwijanie polsko-amerykańskich kontaktów
naukowych i kulturalnych. (..) z inicjatywy O. Haleckiego i Mieczysława Haimana utworzono w 1942 r. Polsko-
26
Amerykańską Komisję Historyczną, przekształconą następnie w Polish American Historical Association (PAHA).
PIN prowadził także ożywioną działalność wydawniczą. Pod jego egidą ukazywał się początkowo kwartalnik
>Bulletin of the Polish Institute of Arts and Sciences in America<, do dziś (od 1956 r.) wydawany jest >The Polish
Review<’. (Biuletyn IPN nr 5-6, 2008, s. 109-110).
‘Dziś nie budzi wątpliwości, że podczas tzw. pierwszej okupacji Kresów Wschodnich RP (1939-1941) władze
sowieckie wywiozły w głąb ZSRR około 320 tysięcy obywateli polskich. Potwierdził to firmowany przez
Ministerstwo Sprawiedliwości RP raport Represje sowieckie wobec Polsków i obywateli polskich (Warszawa 2000),
podsumowujący dotychczasowe badania i literaturę przedmiotu (zob. ‘Karta’ nr 31, s. 142-145). (Powyższy cytat dotyczy
stanu badań sprzed prawie dziesięciu laty. Należy pamiętać, że od tego czasu ukazało się sporo opracowań i rzeczowych publikacji na ten temat.
Wiele z nich pokazuje olbrzymią ranę zadaną naszemu Narodowi, jaką było wymordowanie przez obu okupantów polskiej inteligencji).
ROK 1942
1 stycznia – Waszyngton - 25 państw podpisało Deklarację Narodów Zjednoczonych (wśród sygnatariuszy Rząd RP
na Uchodźstwie).
5 stycznia – Warszawa - podczas spotkania zrzuconych w k. XII. 1941r. z Moskwy komunistycznych dywersantów „ludzi Kremla” - z działającymi w kraju agentami Moskwy, doszło do utworzenia organizacji o nazwie Polska Partia
Robotnicza (PPR) (Tylko niektórych z tych zaprzańców - zdrajców Polski - spotkała zasłużona kara z rąk PPP). Organizacja ta zgodnie z instrukcjami Stalina - zajmowała się min. rozpracowywaniem PPP. Zebrane na ten temat informacje
przekazywano zgodnie z zaleceniem moskiewskich protektorów zarówno do NKWD, jak i do Gestapo.
6/7 stycznia – czwarty zrzut „Cichociemnych”. (Sześciu skoczków: ppor. Tadeusz Marian Klimowski ps. Klon; mjr piech. Henryk
Krajewski ps. Wicher; ppor. piech. Jan Franciszek Marek ps. Walka; ppor. br. panc. Zbigniew Bartłomiej Eugeniusz Piasecki ps. Orlik; por.
piech. Jan Józef Smela ps. Wir oraz kurier NW - ppor. Benedykt Moszyński ps. Andrzej).
9 stycznia – w obozie koncentracyjnym w Dachau został zamordowany ks. Józef Pawłowski (ur. 9.VIII.1890),
absolwent pińczowskiego gimnazjum, kieleckiego Seminarium Duchownego, teologii (uniwersytet w Insbrucku Austria) dr teologii, prof. Seminarium Duchownego w Kielcach (od 1918 prorektor, w latach 1936-39 rektor,
proboszcz parafii katedralnej (16.XI.1939); pasterz znany z wielkiej ofiarności dla potrzebujących, przyjaciel naszego
Dziadziusia – Pawła Baszy, zaangażowany w pomoc dla konspiracji niepodległościowej; aresztowany 10.II.1941,
wywieziony do Oświęcimia; beatyfikowany przez Jana Pawła II. (Ulotka Kurii Diecezjalnej w Kielcach; w rodzinnym archiwum
posiadamy list ks. Pawłowskiego do brata mojej Mamy - Władysława Baszy).
Pod koniec stycznia – ukazał się pierwszy zeszyt czasopisma „Płomienie”. Tytuł nawiązywał do ukazującego się w
latach 30-tych periodyku ZNMS; w kolportażu podziemnym znalazła się książka autorstwa Jacques’a Maritain’a
„Drogami klęski” (o klęsce Francji), w tłumaczeniu Czesława Miłosza.
1 lutego – ukazał się pierwszy numer prasowego organu PPR „Trybuna Wolności” (red. Zygmunt Jarosz).
3 lutego – na terenie okupowanych ziem polskich powołano z polecenia Rządu RP Radę Narodową (Podziemny
Parlament).
11/12 lutego – w ramach akcji Małego Sabotażu usunięto niemieckie napisy umieszczone na pomniku Mikołaja
Kopernika stojącego przy ul. Krakowskie Przedmieście.
14-16 lutego – rozkaz gen. Władysława Sikorskiego o przemianowaniu ZWZ w Armię Krajową.
W lutym – wydrukowano wyd. konspiracyjne vademecum konspiracji – Aleksandra Kamińskiego pt. Wielka gra” (z
rozkazu dowództwa PPP wydanie zostało zniszczone jako dekonspirujące „technikę życia konspiracyjnego”. II wydanie miało miejsce w 1944 też nie zostało rozkolportowane - przeszkodził wybuch Powstania Warszawskiego. Książka ta ujrzała światło dzienne dopiero w 1981r., w
wydaniu poza cenzurą).
Od lutego do sierpnia – Płk A. E. Fieldorf, pod pseudonimami ‘Jordan’ i ‘Weller’ pełnił funkcję komendanta
Obszaru II Białystok AK.
3 marca – zorganizowana przez ZWZ - AK ucieczka z Pawiaka byłego prezydenta Warszawy Tadeusza
Szpotańskiego.
3/4 marca – piąty zrzut przeszkolonych w Wielkiej Brytanii Cichociemnych. (Koło Wyszkowa nad Bugiem: ppor. art.
Stanisław Michał Jankowski ps. Burek; por. kaw. Jan Kazimierz Kochański ps. Jarma; por. piech. Zygmunt Milewicz ps. Róg; por. art. Bohdan
Juliusz Konrad Piątkowski ps. Mak; ppor. Piech. Franciszek Konstanty Pukacki ps. Gzyms; ppor. Jan Rogowski ps. Czarka).
12 marca – „Biuletyn Informacyjny” nr 10 doniósł, iż w wieku 97 lat zmarł Mamert Wandalli, jeden z ostatnich
weteranów Powstania Styczniowego.
13 marca - na cokole pomnika Kopernika młodzi konspiratorzy powiesili tabliczkę: „Odwet za zniszczenie pomnika
Kilińskiego - zarządzam przedłużenie zimy o sześć tygodni. (-) Mikołaj Kopernik - astronom”.
16 marca – Pierwszy rozkaz Dow. AK dotyczący zasad służby harcerzy w szeregach Armii Krajowej.
17 marca – pierwsze deportacje ludności pochodzenia żydowskiego z gett do niemieckiego obozu zagłady w Bełżcu.
Gestapo rozbiło Centralę Odwetu (org. założonej w Tarnobrzegu przez Władysława Jasińskiego, od 1941 – Jędrusie. W: Adamczyk,
Cztery epoki prasy.., s.90).
27
18 marca – wizyta gen. Andersa na Kremlu. Przy rozmowach obecny był szef sztabu tworzącej się Armii Polskiej płk
Leopold Okulicki: „Dzisiaj nasze marzenia, by tu stworzyć możliwie silną armię i prostą drogą - walcząc - iść do
wolnej Ojczyzny, rozwiały się”. (Kronika dziejów Polski.., s. 307).
24 marca – rozpoczęcie ewakuacji Armii Polskiej z Rosji do Iranu. (Do 5.IV.1942 r. opuściło Rosję 44 tys. osób, w tym 33 tys.
żołnierzy i 11 tys. osób cywilnych).
27/28 marca – szósty zrzut „Cichociemnych”. (Ppor. piech. Zbigniew Marian Bąkiewicz ps. Zabawka; ppor. art. Lech Adam Łada
ps. Żagiew; ppor. kaw. Rafał Andrzej Niedzielski ps. Mocny; ppor. kaw. Jan Rostek ps. Dan; ppor. sap. Tadeusz Mieczysław Śmigielski ps.
Ślad; kurier NW - ppor. Leszek Janicki ps. Maciej).
30/31 marca – siódmy i ósmy zrzut „Cichociemnych”. (Pierwszy w rejonie Tłuszcza: ppor. kaw. Stanisław Gilowski ps. Gotur;
por. br. panc. inż. Wiesław Ipohorski - Lenkiewicz ps. Zagroda; ppor. art. Aleksander Kułakowski ps. Rywal; ppłk piech. Józef Spychalski ps.
Grudzień; por. art. Janusz Zalewski ps. Chinek; kurier NW - Stanisław Zaborowski. Skład 8 zrzutu: por. pil. Jan Jokiel ps. Ligota; ppor. art.
Stefan Majewicz ps. Hruby; ppor. piech. Piotr Paweł Motylewicz ps. Grab, Krzemień; por. kaw. Jerzy Władysław Sokołowski ps. Mira; rtm..
dypl. kaw. Tadeusz Sokołowski ps. Trop; kurier NW - Jerzy Mara - Mayer ps. Filip. (Dane o Cichociemnych z opr.: Józef Garliński, Politycy i
żołnierze, Londyn 1968).
Wczesną wiosną – „Armia Krajowa przygotowuje do wyjazdu na wschód specjalne grupy uderzeniowe: Patrole
Wachlarza” - niewielkie, ale doskonale wyszkolone, także z udziałem Cichociemnych - miały za zadanie zadekować
się na przykład w niemieckich firmach budowlanych i ulokować się w bezpośredniej bliskości 10 strategicznych
mostów na Dnieprze i 4 na Dźwinie. A gdy niemieckie uderzenie osłabnie, gdy Sowieci pohamują hitlerowski marsz
oraz sami ruszą do kontrofensywy, wtedy na rozkaz z Warszawy wszystkie patrole „W” ulokowane w pobliżu tych
mostów miały dokonać jednoczesnego ich zniszczenia, odcinając od zaplecza i zaopatrzenia armie niemieckie”.
(Cezary Chlebowski, 900 dni „Ponurego”, w: dodatek do Rzeczpospolitej z dn. 12-13.VI.2004; „Na każdy z 5 odcinków: I lwowski, II
wołyński, III poleski, IV nowogródzki i V wileński - ruszyło (...) po 2 - 3 zrzutków, z niewielkimi, ale dobranymi grupami. Dowódcą odcinka II
Równe - Kijów został mianowany por. „Ponury”, a jego zastępcą, również Cichociemny por. „Czarka” Jan Rogowski” (s.14).
Wiosną 1942 - w związku z akcją scaleniową prowadzoną przez naczelne dowództwo AK doszło do rozłamu w
Stronnictwie Narodowym (SN) i Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW). Około 80 procent składu NOW z
komendantem głównym Rokickim przeszła do AK i została wchłonięta przez tę organizację. Pozostała część NOW
(płk Oziewicz, mjr Sopoćko, mjr Żochowski) wraz z pozostałą grupą z SN (Z. Stypułkowski, Stojanowski i Roman) połączyła się ze
Związkiem Jaszczurczym tworząc NSZ. Komendantem głównym NSZ został płk Oziewicz ps. Czesław).
(A. Bohun Dąbrowski, Byłem dowódcą...s. 68 -69; z chwilą utworzenia NSZ V Okręg ZJ podzielono na dwa podokręgi: Kielecki i Radomski.
Utworzono Tymczasową Narodową Radę Polityczną).
2 kwietnia – przypadający w tym dniu Wielki Czwartek został ogłoszony przez prasę podziemną Dniem Żałoby
Narodowej.
Ukazał się pierwszy zeszyt konspiracyjnego pisma literackiego „Wydawcą była organizacja Konfederacja Narodu;
edytorem Bronisław Kopczyński - kompozytor i publicysta, przedwojenny działacz ONR-Falanga, red. pisma „Ruch
Kulturalny”.
8/9 kwietnia – 10 km na pół. - zach. od Łowicza - dziewiąty zrzut „Cichociemnych”. (Ppor. piech. Adam Boryczko ps.
Brona; por. dypl. sap. Teodor Cetys ps. Wiking; por. art. Henryk Jerzy Maciej Kożuchowski ps. Hora; por. dypl. Stefan Mich ps. Jeż; por. art.
Roman Antoni Romaszkan ps. Tatar; por. dypl. art. Alfred Zawadzki ps. Kos).
15 kwietnia – Kierownictwo Walki Cywilnej zostało podporządkowane Delegaturze Rządu na Kraj.
16 kwietnia – po raz pierwszy opublikowano - na łamach Biuletynu Informacyjnego - znak Polski Walczącej
(kotwica z literką „P”).
Nocą z 17/18 kwietnia – Gestapo rozstrzelało 52 mieszkańców warszawskiego getta; ofiarami byli mężczyźni
związani z wydawaną tajną prasą.
25 kwietnia – szef sztabu Armii Polskiej - gen. Z. Szyszko-Bohusz - został powiadomiony przez gen. NKWD
Gieorgija Żukowa, „że dalszy pobór do wojska polskiego został wstrzymany przez władze sowieckie”. (Kronika
dziejów Polski.., s. 307).
30 kwietnia – w „Biuletynie Informacyjnym” ukazał się artykuł wstępny „Żydzi”, omawiający warunki życia w
getcie warszawskim.
Pod koniec kwietnia – w kolportażu konspiracyjnym „pojawiła się wydana na powielaczu broszura autorstwa Haliny
Kraherskiej „Oświęcim. Pamiętnik więźnia”; wydano również opracowanie Cz. Miłosza „Pieśń niepodległa. Poezja
polska czasów wojny” (antologia poezji konspiracyjnej) (Był to jeden z ok. 200 tytułów wydanych w Podziemiu w 1942 r.).
Wydano pierwszy zeszyt miesięcznika „Prawda” - organu katolickiej organizacji Front Odrodzenia Polski, red. Zofia
Kossak; grupa Małego Sabotażu umieściła na szybach kilku biur werbunkowych do pracy w Rzeszy napisy „Zakład
pogrzebowy’; na szyldzie głównego biura werbunkowego przy ul. Nowy Świat, Jan Bytnar ps. Rudy poprawił jedną
literkę w haśle propagandowym „jedźcie z nami do Niemiec” na „jedźcie sami do Niemiec”.
3 maja – w całym kraju w najgłębszej konspiracji czczono Święto Konstytucji.
W początkach maja – ukazał się w tajnym kolportażu liczący 8 stron zbiorek patriotycznych wierszy „Werble
wolności” wyd. przez Komisję Propagandy (KOPR) - komórkę wyd. BiP Okręgu Warszawskiego AK. W broszurce
m.in.: „Święty Boże” - Kazimierza Wierzyńskiego; „Alarm” oraz „Wszystko” - Antoniego Słonimskiego; „Rozkaz
dla Warszawy” - Stanisława Ryszarda Dobrowolskiego.
W prasie konspiracyjnej ogłoszono 10 przykazań walki cywilnej: 1. Polska walczy z wrogiem nie tylko poza
granicami kraju, ale i na swoich, obecnie okupowanych ziemiach; 2. Do chwili rozpoczęcia rozprawy zbrojnej
28
wyrazem wojny na ziemiach polskich jest walka cywilna; 3. Udział w walce cywilnej jest obowiązkiem każdego
obywatela polskiego; 4. Podstawowym nakazem i obowiązkiem jest poszanowanie prawowitych władz polskich na
emigracji oraz posłuch wobec zarządzeń Czynników Miarodajnych w Kraju; 5. Nakazem walki cywilnej w stosunku
do okupanta jest bojkot jego zarządzeń i wezwań, utrudnianie mu wszelkiej akcji w granicach nakreślonych przez
kierownictwo życia polskiego oraz absolutny bojkot w stosunkach handlowych, kulturalnych i towarzyskich; 6.
Obowiązuje konieczność solidarności społeczeństwa, wspieranie bliźniego - Polaka wszędzie gdzie grozi mu zguba
lub nędza; 7. Utrzymywać należy na najwyższym poziomie poczucie Honoru narodowego i zgodnie z tym Honorem
postępować; 8. Należy przeciwdziałać w spotykanych wypadkach odstępstwa Polaka od obowiązujących go zasad
postępowania, a o drogą perswazji, napomnień, bojkotu towarzyskiego, wreszcie rejestrowania występnych faktów i
przekazania ich odpowiednim czynnikom polskim; 9. Wobec odstępców i zaprzańców obowiązuj bojkot, jak wobec
wroga, oraz rejestrowanie ich jako zdrajców; 10. Powinnością każdego Polaka jest troska o ocalenie i zachowanie
polskości we wszelkiej jej postaci, a więc ludzkiej, kulturalnej i materialnej, jako sił potrzebnych do wywalczenia
wolności i odbudowania Ojczyzny”. (Władysław Bartoszewski, 1859 dni Warszawy, Kraków 1974, s. 274 – 275).
11-13 maja – grupy Organizacji Małego Sabotażu (OMS) „Wawer” wypisuje na murach, klatkach schodowych, a
nawet w toaletach publicznych dwuwiersze ośmieszające akcję werbunkową na roboty do III Rzeszy: „Na gałąź
draba, / Co pracuje dla Szwaba; // Jeśli świerzbi pana d..., / To niech jedzie pan do Kruppa.
Na niemieckich afiszach werbunkowych członkowie OMS przylepiali karteczki: „Chcesz umierać na suchoty - jedź
do Niemiec na roboty”. (Dane dotyczące spraw ogólnopolskich i ściśle warszawskich w op. o wspomniane powyżej dzieło Wł.
Bartoszewskiego, 1859 dni..).
19 maja – w godz. wieczornych - w warszawskim kasynie gry przy ul. Szucha (dochód szedł na rzecz skarbu Rzeszy)
wybuchła bomba zegarowa podłożona przez Tadeusza Korala ps. Krzysztof oraz Halinę Karin-Dębnicką (Wydz.
Sabotażu org. Polskich Socjalistów).
19-21 maja – ‘Działalność bojowa Wileńskiej AK miała (..) charakter obronny. Oddziały AK chroniły polską
ludność cywilną, która obawiała się masowych mordów, jakich dokonywały niemieckie władze okupacyjne przy
aktywnym współudziale litewskich jednostek paramilitarnych i samorządu na miejscowych Żydach. Początki tego
procesu miały miejsce (..) 19-21 maja 1942 w Święcianach i Łyntupach, kiedy to w bezlitosny sposób wymordowano
czterystu Polaków – cywilnych mieszkańców, jako odwet za akcję oddziału sowieckiej partyzantki’. (Kwartalnik hist.
Karta nr 32, 2001, s. 87).
21 maja – warszawscy członkowie OMS rozdawali pod kościołami ulotki patriotyczne (10 tys. egz.) z tekstem litanii
do Matki Boskiej.
W maju – staraniem konspiracyjnej org. Front Odrodzenia Polski wydano w nakładzie 3 tys. egz. broszurę
„Niszczyciele” autorstwa Zofii Kossak-Szatkowskiej; treści dotyczyły eksterminacyjnej działalności okupantów.
W podziemnym kolportażu ukazał się (z nr 88) 1 nr dwutygodnika Polskich Socjalistów „Robotnik”, przejmując
numerację ciągłą czasopisma „Barykada Wolności” (pismo to przestało się ukazywać. Red. nacz. „Robotnika” w pierwszym okresie
był Stanisław Chudoba, a w dalszych miesiącach 1942r.: Józef Fell, Władysław Jakubowski, Teofil Głowacki).
Gen. Grot-Rowecki powołał Organizację Specjalnych Akcji (OSA) o zasięgu krajowym, podporządkowaną
Sztabowi Gł. AK; szefem płk Józef Franciszek Szajewski ps. Philips.
3 czerwca – w „Biuletynie Informacyjnym”nr 22 ukazał się artykuł „Świat został powiadomiony” omawiający
wydaną staraniem polskiego Ministerstwa Informacji w Londynie księgę „The German New Order in Poland”
(„Nowy ład niemiecki w Polsce”), dokumentującą zbrodnie okupanta do końca 1941 r.
W czerwcu – w podziemnym kolportażu ukazała się broszura Zofii Kossak - Szatkowskiej „W piekle” (nakł. 3 tys.)
przedstawiająca warunki bytowania w niemieckich obozach w: Oświęcimiu, Oranienburgu, Mauthausen-Gusen,
Dachau i Ravensbrück.
W połowie 1942 – (do marca 1944) - W strukturze Biura Informacji i Propagandy (BIP) utworzono spec komórkę –
Grupa ‘N’ – z zadaniem prowadzenia dywersji i propagandy przeciwko III Rzeszy (Kwartalnik historyczny Karta nr 32,
2001, s. 86).
„Żydzi wierzyli w zwycięstwo Zw. Radzieckiego. Zapisywali się do PPR i wstępowali do AL. Jak się okazało, byli
bardziej przewidujący niż my. Przykładem jest pani Fajga Mindla Danielak, czyli prokurator Lena Wolińska; już w
lutym 1942 r. była czł. PPR, a w lecie tego roku trafiła do oddziału AL dowodzonego przez Robba ‘Narbutta’. Też
Zyda. Później była przy władzy – w milicji i Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego. Zawzięcie tępiła akowców
(..) to ona w 1950 r. wydała nakaz aresztowania gen. Augusta Fieldorfa ‘Nila’. Został stracony dwa lata później, po
jednodniowym, sfingowanym procesie (..) w AK nikt w ogóle nie myślał o antysemityzmie. Nas to w ogóle nie
obchodziło. Walczyliśmy’. (Ze wspomnień ‘Andrzeja’ – Henryka Pawelca, człowieka od zadań specjalnych w Okręgu kielecko –
radomskim AK).
Wiosną – uruchomiono wydział o kryptonimie ‘Rój’ działający w ramach BIP. Celem było przygotowanie do
działania w czasie planowanego ogólnonarodowego powstania (szkolenie zespołu filmowców, fotoreporterów,
pisarzy, dziennikarzy, radiowców, artystów oraz gromadzenie potrzebnego sprzętu).
‘W drugiej połowie tego roku’ gen. Grot-Rowecki powierzył płk. A. E. Fieldorfowi ‘zadanie zorganizowania
>Kedywu< - Kierownictwa Dywersji Komendy Gł. AK, którym dowodził pod pseudonimem >Nil< od chwili jego
powstania do marca 1944 r. >Kedywowi< podporządkowane zostały Związek Odwetu i Wachlarz – wydzielona
29
organizacja dywersyjna AK. >Kedyw< organizował i przeprowadzał akcje odbijania więźniów oraz odwetowe w
następstwie egzekucji, pacyfikacji i wysiedleń. Akcje dywersyjne oddziałów bojowych >Kedywu< wymierzone były
w przemysł i komunikację, w funkcjonariuszy Gestapo, SS, policji, a także w kolaborantów i konfidentów. Do
najgłośniejszych należały zamachy na: Schulza, Langego, BrÜrakla, FrÜhwirtha, Weffelsa, Lechnera, Brauna i
Kutscherę. W Krakowie, siedzibie Generalnego Gubernatora H. Franka, >Kedyw< zaatakował generałów SS i policji,
KrÜgera i Koppego’. (Biuletyn IPN nr 5-6, 2008, s. 161).
2 lipca – polskie władze zostały zawiadomione (za pośrednictwem rządu angielskiego) o zgodzie Stalina na ewakuację z
Rosji dalszych jednostek Armii Polskiej. (Były to nieuzbrojone 3 polskie dywizje. Rząd RP domagał się zgody na ewakuację ok. 50
tysięcy polskich sierot - oraz pozostawienia w Rosji ośrodków rekrutacyjnych do WP. Stalin odmówił. Polskie sieroty wysyłano do sowieckich
domów dziecka, gdzie były wychowywane na obywateli ZSRR).
14 lipca – komisje sądzące Walki Cywilnej wydały pierwsze wyroki infamii.
22 lipca – rozpoczęcie akcji wysiedleńczej z warszawskiego getta.
26/27 lipca – przebrani w mundury niemieckie czł. org. bojowej Konfederacja Narodu (szefem org. był Bolesław Piasecki)
uwalniają z warszawskiego więzienia przy ul, Daniłowiczowskiej pięciu swoich kolegów aresztowanych z bronią w
ręku. Akcją dowodził Stefan Lipiński ps. Bruno. (W akcji m.in. brał udział Leszek Biernacki ps. Romanowski, syn Wacława Kostka
– Biernackiego). (Biuletyn IPN nr 5-6, 2008, s. 132).
31 lipca – podpisano umowę polsko-sowiecką o ewakuacji do Iranu PSZ oraz rodzin wyjeżdżających żołnierzy.
(Zgoda na wyjazd do Iranu 70 tys. Polaków, w tym ok. 25 tys. cywilów. Łącznie ewakuowano z Rosji 116 tys. ob. RP, w tym 78.500
żołnierzy. Pozostało w Rosji ponad milion obywateli II RP. Pozamykano polskie ośrodki, szkoły i inne instytucje. Tylko części udało się
wyjść z „sowieckiego raju” z tzw. armią Berlinga).
5 sierpnia – Nowym Delegatem Rządu na Kraj zostaje po śmierci Cyryla Ratajskiego - Jan Piekałkiewicz. (W.
Bartoszewski, 1859 dni.., s. 306, datuje to wydarzenie na miesiąc wrzesień).
Do Treblinki wywieziono dzieci z Domu Sierot w getcie. Do obozu poszli dobrowolnie wychowawcy dzieci: dr
Janusz Korczak i Stefania Wilczyńska.
W pierwszej dekadzie sierpnia – staraniem tajnej org. katolickiej Front Odrodzenia Polski ukazała się w
podziemnym kolportażu ulotka „Protest” autorstwa Zofii Kossak-Szatkowskiej; autorka apeluje o czynną postawę
wobec zbrodni okupanta w warszawskim getcie.
15 sierpnia – rozkaz gen. Sikorskiego „o podporządkowaniu wszystkich organizacji wojskowych w Kraju
Dowódcy Armii Krajowej”. (Kronika dziejów.., s. 309).
20/21 sierpnia – sowiecki nalot bombowy na Warszawę; oprócz celów niemieckich bomby spadły też na tereny
zamieszkałe przez polską ludność cywilną.
24 sierpnia – ostateczna likwidacja obu kieleckich gett (początek 20.VIII) - w ostatnim dniu likwidacji kieleckiego
getta kilkuset pacjentom szpitala żydowskiego wstrzyknięto truciznę na polecenie gestapo. (Starówka t.1, s.8, 56; Studia
kiel., KTN, s. 152 - mieszkańców getta wywieziono do Treblinki; Hist. Kielc, s. 357).
25 sierpnia – Działający w kraju piłsudczyk – Julian Piasecki utworzył Obóz Polski Walczącej (OPW, Biuletyn IPN
nr 5-6.., s. 86)
W sierpniu – „pojawiła się w konspiracyjnym kolportażu antologia pt. „Duch wolny w pieśni”, pod tytułem „Poezja
Polski dzisiejszej”, najobszerniejsze dotychczas znanych wydawnictw tego rodzaju. Rzecz wyszła nakładem
Departamentu Informacji DR pod red. dr Stanisławy Sawickiej, z przedmową Tadeusza Makowieckiego, zawiera
50wierszy, wśród nich przedruki wojennych utworów Władysława Broniewskiego i Marii JasnorzewskiejPawlikowskie, jak też teksty autorstwa Józefa Chudka, Janiny Jaczewskiej, Janiny Kunickiej, Marty Reszczyńskiej,
Andrzeja Kamińskiego, Wiesława Pyrka i in.”. (W. Bartoszewski, 1859 dni Warszawy.., s. 302).
10 września – Radiostacja Świt nadaje z Wielkiej Brytanii pierwszą audycję z relacji pozyskiwanych drogą
radiową z okupowanego kraju od Kierownictwa Walki Cywilnej. Jest to w istocie pozorowanie nadawania, że
radiostacja działa w Kraju.
12 września – rozkaz gen. Sikorskiego o likwidacji PSZ w ZSRR i powołaniu w ich miejsce Armii Polskiej na
Wschodzie.
16-17 września – w 16 numerze „Rzeczypospolitej Polskiej” oraz w 37 numerze „Biuletynu Informacyjnego”
opublikowano oświadczenie Kierownictwa Walko Cywilnej dotyczące masowych mordów ludności żydowskiej.
27 września – przy Delegacie Rządu na Kraj utworzono Radę Pomocy Żydom „Żegota”. (Działający pod egidą Rządu
RP Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom został powołany z inicjatywy Zofii Kossak-Szatkowskiej oraz Wandy Filipowiczowej. W konspiracji
występował pod kryptonimem: Komitet im. Konrada Żegoty. W XII 1942 Komitet przekształcił się w Radę Pomocy Żydom „Żegota”.
Przewodniczącym został Julian Grobelny. W skład Komitetu weszli przedstawiciele pol. org. podziemnych od socjalistów po org. katolickie.
Przez cały czas działania Rada udzieliła pomocy ok. 100 tysiącom Żydów. Na terenie okupacji niemieckiej (Kraków, Lwów, Zamość, Lublin,
Radom, Piotrków i Kielce) utworzono oddziały RPŻ. Była to jedyna tego typu org. działająca w Europie w warunkach okupacyjnych
(Kronika dziejów.., s. 309).
We wrześniu – ukazał się 1 nr konspiracyjnego periodyku marksistowskiego „Przełom”, z podtytułem „Pismo
społeczno-literackie inteligencji postępowej” pod red. Władysława Bieńkowskiego.
„W konspiracyjnym kolportażu pojawiły się (...) publikacje poświęcone reminiscencjom z obrony W-wy w 1939 r.,
wyd. staraniem KOPR (Komisja Propagandy) przy BIP w Komendzie Okręgu Warsz. AK: „Pamiętniki z oblężenia
Warszawy” (...) ze wstępem i pod red. Halszki Buczyńskiej (...) oraz „Warszawa w ogniu. Kronika dni
wrześniowych”. (Bartoszewski.., s. 306 – 307).
30
Do obozu w Oświęcimiu przybył z transportem więźniów działacz PPS Józef Cyrankiewicz. Trafił do podziemnej
organizacji założonej przez por. Witolda Pileckiego (Zw. Org. Wojskowej). Organizacja ta liczyła wówczas około
tysiąca członków, których naczelnym celem (oprócz przetrwania) było przygotowanie akcji powstańczej.
1 października – Dekret Prezydent RP Władysława Raczkiewicza o tymczasowej organizacji władz na terenie
okupowanych ziem polskich. Na jego podstawie Delegat Rządu na Kraj posiadał wszelkie uprawnienia najwyższych
władz RP w zakresie administracji państwowej. Funkcję miał pełnić do czasu przybycia prawowitych władz.
7-8 października – grupa AK „Wieniec”- rozpoczęła akcję niszczenia torów kolejowych wokół W-wy. Tą pierwszą
wielką akcją dywersyjną dowodził na lewym brzegu Wisły kpt. inż. Zbigniew Lewandowski ps. Szyna, a na prawym
brzegu - por. Józef Pszenny ps. Chwacki.
15 października – Grupa piłsudczyków pod wodzą Zygmunta Hempla, skupiona przy ‘Myśli Państwowej’
utworzyła Konwent Organizacji Niepodległościowych (KON).
‘Do nurtu piłsudczykowskiego zaliczano w Polskim Państwie Podziemnym również nieliczną grupę (Henryka)
Józewskiego skupioną wokół pisma ‘Polska Walczy’, w podziemiu nazywaną od pseudonimu byłego wojewody
wołyńskiego Grupą >Olgierda< (..). Głównym ośrodkiem działalności organizacji piłsudczykowskich była W-wa, w
której znajdowała się siedziba ich władz i ukazywały się najważniejsze pisma. Ponadto znaczący ośrodek KON
powstał we Lwowie, gdzie Konwentowi podporządkowała się organizacja Wierni Polsce. KON skupił,
przypuszczalnie, co najmniej kilkaset osób w Warszawie i nieliczne grupy w innych miastach. Spośród organizacji,
które powołały OPW (Obóz Polski Walczącej), liczbę członków Wojskowej Organizacji ‘Polska’ szacowano w źródłach
Delegatury Rządu na Kraj na ok. dwa tysiące osób. Inne grupy nie były tak liczne, ale (..) niektórzy historycy –
kierowani najpewniej jedynie niechęcią wobec środowiska piłsudczykowskiego - podawali zaniżoną liczebność
obydwu ugrupowań. Na przykład liczba 300-400 członków KON i OPW, wymieniona w opracowaniu Eugeniusza
Duraczyńskiego ‘Polska 1939-1945. Dzieje polityczne, nie została poparta żadnym materiałem źródłowym. Jest ona
mało prawdopodobna ze względu na rozmiary i znaczenie działalności politycznej piłsudczyków w czasie
okupacji, czego wyrazem był chociażby bardzo dobrze funkcjonujący aparat wydawniczy i kolportażu KON oraz
OPW. Liczne tytuły konspiracyjne, wydawane przez piłsudczyków, były rozpowszechniane przynajmniej kilku
większych miastach Polski. Na czele OPW stał szef – Julian Piasecki. Podlegały mu wydziały, odpowiedzialne m.in.
za wydawanie prasy i kolportaż. KON-em kierował Zarząd Główny, składający się Wydziału Wykonawczego, na
czele z (Zygmuntem) Hemplem, oraz Wydziału Politycznego, pracującego zespołowo, w którym znaleźli się m.in.
przedwojenni czołowi działacze BBWR i posłowie sejmowi – Mikołaj Dolanowski i Bolesław Fichna, ponadto
Wacław Lipiński, ppłk Franciszek E. Pfeiffer, a spośród działaczy młodszego pokolenia Bolesław Pawłowicz, który
poległ później w Powstaniu Warszawskim. Mimo dobrego zakonspirowania piłsudczycy nie uniknęli strat. Spośród
czołowych działaczy konspiracji piłsudczykowskiej z rąk Niemców zginęli m.in. Witold Rosołowski, ppłk Konstanty
Abłamowicz, mjr Mieczysław Karski, ppłk dypl. Kazimierz Stamirowski, Henryk Dunin-Borkowski i Władysław
Maruszczak, który popełnił samobójstwo po aresztowaniu go przez gestapo we Lwowie. (..) OPW wydawał 14 pism.
Jego głównymi organami prasowymi były: ‘Przegląd Polityczny’, ‘Polska’ i ‘Państwo Polskie’. Ponadto wydawano
‘Nurt’, redagowany przez Ferdynanda Goetla i Wilama Horzycę, ‘Polskę Gospodarczą’, ‘Dekadę’, pismo
informacyjne Agencja polski Walczącej’. Bujny rozwój prasy OPW był możliwy dzięki posiadaniu trzech tajnych
drukarni w Warszawie. Głównym organem prasowym KON pozostała ‘Myśl Państwowa’ oraz wydawane od 1943
roku ‘Tydzień’ i ‘Droga’. Wiadomości bieżące, pochodzące z własnego nasłuchu radiowego, podawało ‘Echo’. We
Lwowie ukazywały się: ‘Komunikat’, ‘Służba Państwu’, ‘Skrzydła’ i ‘Sprawy Ukraińsko-Polskie’. KON
dysponował drukarnią w Warszawie. „Polska Walczy’ (Grupa >Olgierda<), oprócz pisma ‘Polska Walczy’,
wydawała miesięcznik ‘Ziemie Wschodnie Rzeczypospolitej’. (...) Głównym celem KON była ‘zwycięska walka o
Niepodległość i całość Państwa’. Podobnie jak OPW, działacze KON widzieli zapewnienie bezpieczeństwa państwu
polskiemu na przyszłość w stworzeniu federacji środkowoeuropejskiej. Kładli także nacisk na konieczność
konsolidacji wszystkich sił niepodległościowych w obliczu wojny, decydującej o przyszłości narodu i państwa.
Niepodległość była również głównym dążeniem grupy Józewskiego, który aktualną sytuację Polski łączył z ogólnym
konfliktem między państwami demokratycznymi i totalitarnymi. Okupowana Polska stanowiła, według niego,
jeden z frontów „walki człowieka, społeczeństw i narodów z próbą narzucenia ludzkości ustroju totalistycznego,
panowania pierwotnych instynktów Niemiec i Rosji. Obydwa systemy, sowiecki i niemiecki, godzą w podstawy
ludzkiego istnienia, w przyrodzone prawa społeczeństw i narodów” (Biuletyn IPN nr 5-6…, s. 86-87).
31 października – Aleksander Bogomołow - sowiecki ambasador przy Rządzie RP - wystosował notę oskarżającą
polskie władze „o odmowę użycia armii gen. Andersa na froncie wschodnim (...) oraz odmówił zgody na dalszą
rekrutację do oddziałów polskich podporządkowanych rządowi polskiemu w Londynie (Kronika.., s.309).
3 listopada – konspiracyjne Szare Szeregi podzielono na trzy szczeble: Zawisza (do 14 lat), Bojowe Szkoły (1517 lat) i Grupy Szturmowe (od 18 lat).
6-11 listopada – masowe aresztowania inteligencji zamieszkującej Warszawę (ok. 2 tys.).
W raporcie "O położeniu Kościoła katolickiego w Polsce w latach hitlerowskiej okupacji 1939-1942" pisanym w
Lourdes 11 XI 1942 r., prymas Polski kard. August Hlond poruszył problem sytuacji ludności cywilnej we wrześniu
1939 r.: "Na wschód od pewnej linii bombardowano z powietrza cały kraj, obracano w perzynę bezbronne miasta i
31
miasteczka, fabryki i wsie. Polska stała w płomieniach. Ludność cywilna ginęła pod gruzami swych domów, umierała
poszarpana od bomb lub rażona z kulomiotów samolotowych na rynkach, na drogach zapchanych uchodźcami, w
pociągach ewakuacyjnych, przy pracy w polu. Samoloty siały grozę, śmierć, zniszczenie. Za armią inwazyjną szły od
zachodu bataliony policji niemieckiej. Wkrótce wszędzie zaroiło się od gestapowców, którzy mordowali, urządzali
masowe egzekucje, pławili się we krwi polskiej. W przeciągu pamiętnego września 1939 r. zginęło w Polsce około
300 000 osób cywilnych. W samej Warszawie, w której zniszczono 20 tysięcy domów, a ciężko uszkodzono 10
dalszych tysięcy, padło od bomb, granatów artyleryjskich i kul lotniczych 60 tysięcy cywilów, a rannych było ponad
sto tysięcy. Był to wstęp do systematycznego tępienia narodu polskiego, które odtąd trwa nieprzerwanie i z dzikim
okrucieństwem" (August kard. Hlond, Daj mi duszę, s. 242).
12 listopada – rozporządzenie H. Himmlera o uznaniu Zamojszczyzny za pierwszy niemiecki obszar osiedleńczy w
GG. Z marszu rozpoczęto wysiedlenia..
15 listopada – powołanie w miejsce dywersyjnych formacji AK - Związku Odwetu i Wachlarza – Kierownictwa
Dywersji „Kedyw”. Szefem został mianowany płk Emil Fieldorf ps. Nil. („Kedyw posiadał komórki na szczeblu KG, Komend
Obszarów, Okręgów, Inspektoratów i Obwodów. Trzon Kedywu stanowiły oddz. dyspozycyjne KG AK: „Kosa 30” (do V.1942 „Osa”),
prowadząca dywersję i sabotaż głównie w zakładach przemysłu zbrojeniowego; „Sztuka” (Szturmowa Kadra), „Motor”, „Deska” (dywersja,
sabotaż kolejowy), „Broda” (brygada dywersyjna), „Miotła” (oddział przeznaczony do likwidacji zdrajców i kolaborantów), a także rekrutujące
się z kręgu starszych harcerzy „Zośka” i „Pegaz” (później „Parasol”) (...). Do głównych działań Kedywu należały ataki na linie komunikacyjne,
akcje samoobrony, uwalnianie więźniów, likwidowanie agentów Gestapo, zdobywanie broni i pieniędzy dla AK, akcje odwetowe - ataki na
niemieckie strażnice, wartownie, posterunki, a niekiedy nawet osiedla mieszkaniowe. Kedyw prowadził także własną produkcję sprzętu i
środków bojowych (materiały wybuchowe, granaty, pistolety.” Za: Kronika dziejów.., s. 310).
20 listopada – na trzecim odcinku operacji „Wachlarza”, w okręgu brzesko - pińskim AK, zostali aresztowani
Cichociemni: dowódca kpt. dr Alfred Paczkowski ps. Wania oraz Mieczysław Eckhardt ps. Bocian. Uwięziono ich w
Pińsku. (Patrz: notka o rozbiciu więzienia - 20.I.1943 r.).
28 listopada – w ramach wewnętrznych walk o władzę w powołanej przez okupanta sowieckiego PPR – Zygmunt
Mołojec zastrzelił w stolicy sekretarza KC Marcelego Nowotkę.
Gen. Sikorski przekazał KG AK wytyczne w sprawie postępowania AK w okresie wkraczania na ziemie polskie
oddziałów Armii Czerwonej.
W listopadzie – staraniem BIP-u Okr. Warsz. AK ukazała się broszura „Likwidacja getta warszawskiego”;
„Kilkanaście małych organizacji konspiracyjnych (min. Pobudka”, „Racławice”, Stronnictwo Demokratyczne, Front
Odrodzenia Polski, Unia, Polski Związek Wolności) zawiązuje Społeczną Organizację Samoobrony (SOS), która we
współpracy z Kierownictwem Walki Cywilnej propagować ma czynną postawę wobec wroga, nieść pomoc ofiarom
terroru hitlerowskiego, popierać akcje małego sabotażu. Na czele SOS taje Józef Krasowski („Konar”), Wydział
Ochrony Człowieka w tej org. obejmuje Zofia Kossak-Szatkowska, kierownictwo egzekutywą - Tytus Czaki”.
(Bartoszewski, 1859.., s. 322).
Do Wielkiej Brytanii dotarł z meldunkami o sytuacji w okupowanym Kraju emisariusz delegatury Rządu na Kraj Jan Kozielewski - Karski. Kurier PPP złożył podobny meldunek władzom Wielkiej Brytanii i USA.
Kielce – Henryk Pawelec ps. Andrzej, ‘człowiek do zadań specjalnych w kielecko-radomskim Okręgu AK’ otrzymał
zadanie wykonania wyroku śmierci na F. Wittka, szefa siatki konfidentów gestapo w Kielcach. (Rozmowa z ‘Andrzejem’
w jego ogrodzie przy ul. Urzędniczej, IX.2009, notatka w posiadaniu autorów).
2 grudnia – w Warszawie, z połączenia kilku grup bojowych, utworzono konspiracyjną Żydowską Organizację
Bojową (ŻOB); na czele Mordechaj Anielewicz. Odpowiedniki ŻOB działały w gettach w Będzinie, Białymstoku i
Częstochowie.
10 grudnia – nota Rządu RP do narodów sprzymierzonych o konieczności wspólnych działań zmierzających do
powstrzymania eksterminacji narodu żydowskiego. (W wyniku tej inicjatywy rządy 12 państw (w tym USA) wystąpiły 17 grudnia
ze wspólnym oświadczeniem potępiającym eksterminację Żydów; jednocześnie zapowiadano ukaranie winnych).
17 grudnia – W wyniku rozmów prowadzonych przez piłsudczykowskie ugrupowania KON i OPW doszło do
powołania Komisji Porozumiewawczej mającej na celu scalenie organizacji piłsudczykowskich działających w
kraju. (Biuletyn IPN nr 5-6, 2008, s. 102).
W Biuletynie Informacyjnym ukazało się obwieszczenie Kierownictwa Walki Cywilnej wzywające Polaków do
zbierania i przekazywania materiałów o zbrodniach dokonywanych na Narodzie Polskim.
26 grudnia – w Końskich - z rozkazu podziemnego sądu AK został rozstrzelany Maksymilian Szymański ps.
Relampago, agent gestapo, pełniący funkcję szefa wywiadu ZWZ-AK Obwodu Koneckiego. (S. Skwarek, Ziemia
niepokonana..., s.421-423).
31 grudnia – rozpoczęcie akcji AK „Wieniec II” w ramach samoobrony na Zamojszczyźnie.
W grudniu – w kolportażu podziemnym pojawiło się wydanie pracy Natalii Zarembiny „Obóz śmierci”, będące
pierwszym dokumentarnym opracowaniem prawdy o niemieckim obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu; również w
1942r. (brak inf. o miesiącu wejścia na krajowy rynek) Warszawa otrzymała wyd. poczytnej pracy Arkadego Fiedlera
„Dywizjon 303” (do 1944 aż 7 wydań) oraz „Wiersze wybrane” młodego poety, żołnierza batalionów „Zośka” oraz
„Parasol” - Krzysztofa Kamila Baczyńskiego (wydane pod pseudonimem Jan Bugaj. K. K. Baczyński poległ 4.VIII; przeżyli go „o
niespełna dwa tygodnie (...) Tadeusz Gajcy (ur. 1922) i Zdzisław Stroiński (ur. 1921), którzy zginęli 16.VIII. (...). Gajcy był współtwórcą
konspiracyjnego pisma „Sztuka i Naród”, jednego z najważniejszych czasopism, jakie ukazywały się podczas okupacji (...). Stroiński poznał się
z Gajcym na tajnych kompletach”. Pisał pod pseudonimem Marek Chmura (patrz: notka 25.V. 1943).
32
Pod red. Władysława Bartoszewskiego ukazał się 1 zeszyt miesięcznika „Prawda Młodych” - z inicjatywy Frontu
Odrodzenia Polski; „pojawiają się na konspiracyjnym rynku dwa znaczące tomiki poezji: zbiór wierszy Tadeusza
Juliana Demczyka, Tadeusza Faszczewskiego i Jana Szczawieja pt. „Wiatr wolności” pod red. T. Faszczewskiego
oraz antologia „Słowo prawdziwe” zredagowana przez Wiktora Tościankę i Jerzego Zagórskiego ze wstępem Jana
Dobraczyńskiego i posłowiem Jana Bajkowskiego (...)”; w kolportażu tego okresu znajdujemy broszurę Konfederacji
Narodu pt. „U” (Uderzenie). (W antologii „Słowo prawdziwe” zamieszczono utwory poetów z kraju, emigracji i obozów jenieckich.
M.in. znalazł się tam nowy wiersz Leopolda Staffa „Pierwsza przechadzka” kończący się optymistycznym akcentem: „Przejdą dni ciężkie klęski
i rozgromu / i zapomnimy o ranach i szkodach. / Będziemy jeszcze mieszkać w swoim domu, / Będziemy stąpać po swych własnych schodach”.
W „Uderzeniu” ogłoszono min popularną później piosenkę Wacława Bojarskiego „O Natalio”).
„Polskie Siły Powietrzne w Anglii zamknęły okres walk bilansem 90 zestrzeleń samolotów wroga przez dywizjony
myśliwskie i wykonaniem 2450 lotów przez samoloty dywizjonów bombowych, które w nalotach min. na Kolonię,
Hamburg, Essen, Brem, Rostock zrzuciły przeszło 3200 ton bomb i min. Poległo 230 lotników, 16 zaginęło, a 91
dostało się do niewoli; trącono 89 maszyn. Okręty Polskiej Marynarki Wojennej osłaniały w ciągu tego roku konwoje
z Ameryki do Murmańska (w akcjach brały udział min. niszczyciele Gerland”, „Piorun” i „Orkan”, a także okręt
podwodny „Jastrząb”, zatopiony 2.V). ORP „Błyskawica” uczestniczył w operacji desantowej sprzymierzonych w
Afryce Północnej w XI 1942. Działający od X 1941 na wodach Morza Śródziemnego polski niszczyciel „Kujawiak”
uczestniczył w rejsach eskortowych na Maltę (gdzie został zatopiony 16 VI)”. (Kronika dziejów..., s. 311).
ROK 1943
1 stycznia – na łamach gadzinówki „Dziennika Radomskiego” ukazał się akrostych pt. „Wróżba” autorstwa
Eugeniusza Kolanko; pierwsze litery tego wiersza czytane pionowo dawały wyraz „Polska”. (M. Adamczyk, Cztery epoki
prasy, s.76 -77-).
12 stycznia – Cywilny Sąd Wojskowy wydaje pierwszy wyrok śmierci.
16 stycznia – Sowieci kolejny raz odmówili uznania obywatelstwa RP ludności terenów zagarniętych w wyniku
agresji 17.IX.1939. Również wywiezionym w głąb Rosji Polakom narzucono obywatelstwo sowieckie. (26 stycznia Rząd
RP zaprotestował przeciwko treściom sowieckiej noty z dn. 16.I. zabierającej Polakom obywatelstwo RP).
W styczniu – pod red. por. Józefa Żenczykowskiego, płk dypl. Stanisława Rostworowskiego i płk dypl. Jana
Rzepeckiego ukazała się antologia 18 odpowiedzi na ankietę rozesłaną do 56 adresatów (instytucji politycznych i osób
indywidualnych) pt. Siły Zbrojne Trzeciej Rzeczypospolitej. Myśli i rozważania.
20 stycznia - Pińsk – wykonując rozkaz gen. Grota - Roweckiego dotyczący odbicia z więzieniu w Pińsku dwóch
Cichociemnych aresztowanych 20.XI.1942r. (kpt. Alfreda Paczkowskiego oraz por. Mieczysława Eckhardta) - grupa
Cichociemnych (Ponury - Jan Piwnik, Czarka - Jan Rogowski, Kawa - por. Michał Fijałka, Kra - por. Wacław
Kopisto) wraz z sześcioma żołnierzami z miejscowego „Wachlarza” przeprowadziła udaną akcję. (Ponury i Czarka
otrzymali od gen. Grota Krzyże Virtuti Militari, pozostali uczestnicy akcji Krzyże Walecznych (C. Chlebowski, 900 dni Ponurego).
22 stycznia – dowódca AK gen. Stefan Rowecki wydał rozkaz nakazujący występowanie podległej sobie PSZ w
podejmowanych działaniach dywersyjnych pod „własną firmą”. („Posługiwanie się „własną firmą” oznaczało publiczne
przyznawanie się Armii Krajowej do własnych akcji, realizowane za pomocą specjalnych komunikatów ogłaszanych na łamach prasy
konspiracyjnej (...). drugą formą informowania społeczeństwa o własnych działaniach stały się reportaże o przebiegu poszczególnych akcji
zbrojnych Kedywu AK, publikowane w „Biuletynie Informacyjnym” i w innych pismach konspiracyjnych. Ich autorem - anonimowym lub
podpisującym się „Jas” i „Jaskólski” - był Sławomir Dunin-Borkowski, 33-letni, ale już doświadczony dziennikarz, w czasie wrześniowej
obrony Warszawy w 1939r. red. nacz. „Expressu Porannego”, a w konspiracji kierownik referatu prasowego w Podwydziale Propagandy
Mobilizacyjnej „Rój” Oddz. VI (Biura Informacji i Propagandy) KG AK. Jemu właśnie podlegały odtąd kontakty z Kedywem Komendy Gł.
AK, podjęte w celu propagandowego wykorzystywania akcji zbrojnych. Chronologicznie pierwszym z cyklu pisanych „na gorąco” reportaży S.
Dunin-Borkowskiego był (...) anonimowy reportaż (.) o akcji pod Arsenałem 26 marca 1943r., zatytułowany "Pod murami Arsenału" i
opublikowany po raz pierwszy w „Biuletynie Informacyjnym” 15 kwietnia 1943r.” (Andrzej Krzysztof Kunert, dodatek Rzeczpospolitej., s. 17).
12 lutego – w Waszyngtonie, nakładem amerykańskiego Office of War Information ukazała się broszura poświęcona
obronie Warszawy we IX. 1939 r. pt. Tale of a City (dwa nakłady, w sumie aż (!) 10 milionów egz.).
15 lutego – spotkanie Stalina z będącym na sowieckich usługach byłym oficerem WP Z. Berlingiem. (Berling otrzymał
wówczas polecenie skontaktowania się z - oddaną bezgranicznie Stalinowi - Wandą Wasilewską. Oboje mieli się zająć organizacją jednostki
polskiego wojska całkowicie podporządkowanej władzom moskiewskim).
18-25 lutego - rozmowy przedstawicieli Delegatury Rządu na Kraj z delegacją PPR. Warunkiem zawarcia
porozumienia „było uznanie przez PPR Rządu w Londynie i jego organów w Kraju, złożenie formalnego
oświadczenia przez PPR, że nie jest agenturą Kominternu ani żadnego obcego rządu oraz że uznaje nienaruszalność
polskich granic z 1939. PPR żądała uznania stworzonej przez siebie Gwardii Ludowej za samodzielną i równorzędną
wobec AK, powołania nowego rządu w Kraju oraz pozostawienia kwestii granicy wschodniej otwartą”. (Organizacja
zbrojna o tej samej nazwie, stworzona przez PPS-WRN, istniała do czasu scalenia z ZWZ - AK. Zaprzańcy komunistyczni z PPR podszywając
się pod tą nazwę starali się wykorzystać dla siebie dobrą opinię o tej org. zbrojnej. Liczebność zbrojnych sił komunistycznych była w tym
czasie prawie niezauważalna. (Kronika dziejów.., s. 311)..
Fiasko rozmów scaleniowych zaowocowało otwartymi atakami PPR na Polskie Państwo Podziemne.
‘Koordynator sowieckiej akcji dywersyjnej na tyłach frontu Pantalejmon Ponomarienko tak pisał na początku 1943 r. w swoim
memorandum do Józefa Stalina: „Wysłać na wiosnę {1943} 80 do 90 starannie przygotowanych i przeszkolonych agentów,
którzy władają biegle językiem polskim i posiadają kontakty wśród ludności polskiej, w celu rozwinięcia walki partyzanckiej
przeciwko Niemcom. Mamy odpowiednich ludzi wśród członków Komunistycznej Partii Polski, Komunistycznej Partii
33
Zachodniej Białorusi i Ukrainy’.(Szerzej: B. Musiał, Memorandum P. Ponomarienki z 20.I.1943; ‘O zachowaniu się Polaków i niektórych
naszych zadaniach’; ‘Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo OPN nr 1/9, W-wa 2006; Niezależna Gazeta Polska, W-wa z dn. 3.VII.2009 – Dodatek
Specjalny IPN, karta II).
19 lutego – aresztowany zostaje Delegat Rządu Jan Piekałkiewicz. Zamordowany w trakcie śledztwa (w czerwcu
1943 roku). Jego następcą mianowano Jana Stanisława Jankowskiego.
23 lutego – w Kielcach, w przeznaczonej dla Niemców kawiarni Smoleńskich zamach dokonany przez GL PPR.
(Starówka, t. 3 s. 44. Zarówno miejscowa, jak i krajowa GL, nie brała pod uwagę ofiar cywilnych. Akcje miały cel głównie propagandowy).
24 lutego – na stacji kolejki podziemnej S-Banhof w Berlinie AK dokonuje zamachu bombowego.
26 lutego – Moskwa - ambasador polski T. Romer został przyjęty przez Stalina, któremu towarzyszył W. Mołotow.
Strona rosyjska nie zgodziła się na dalsze tworzenie polskich oddziałów w Rosji (chodziło nie tylko o zesłańców ale i
branych do niewoli Polaków przymusowo wcielonych do Wehrmachtu); na ewakuację polskich sierot oraz na
przywrócenie obywatelstwa sprzed 17.IX.1939r. Stalin min. „oświadczył że żaden rząd sowiecki nie wyrzeknie się
przynależności Zachodniej Ukrainy i zachodniej Białorusi do ZSRR”. (Kronika dziejów.., s. 312).
1 marca – agencja TASS wydała oświadczenie oskarżające legalne władze polskie o to, że nie chcą uznać
„historycznych praw narodu ukraińskiego i białoruskiego do zjednoczenia w swoich granicach narodowych”.
(Kronika.., s. 312).
3-14 marca – likwidacja krakowskiego getta.
16 marca – w skład AK wchodzi Tajna Organizacja Wojskowa i niemal w całości przechodzi do Kedywu a jej
szef mjr ppłk Jan Mazurkiewicz zostaje zastępcą komendanta, później komendantem.
Funkcję szefa niemieckiej żandarmerii w Kielcach objął kapitan Gerulf Mayer (jeden z głównych organizatorów terroru na
Kielecczyźnie). (Hist. Kielc, s. 354).
26 marca – w akcji pod Arsenałem wraz z innymi więźniami odbity zostaje Jan Bytnar „Rudy”. (Informacje o akcji pod
Arsenałem pojawiły się już 6 kwietnia 1943r. w polskiej prasie wydawanej w Londynie i Jerozolimie, 7.IV w Bagdadzie, 11.IV w Teheranie, w
XI.1943 r. na łamach amerykańskiego pisma „Collier’s”).
13 kwietnia – niemieckie media informują o odkryciu grobów katyńskich. (Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów, z
przedmową Wł. Andersa, Londyn 1980, s. 85-87).
W pobliżu Kielc – ’13 kwietnia 1943 r. wykonywaliśmy (..) wyrok na burmistrza Chęcin – Barana. Nad ranem
‘Barabasz’ powiedział, że ma odprawę w Kielcach, więc muszę iść z oddziałem, spalić papiery kontygentowe i rozbić
mleczarnię w Zajączkowie. (..) Zrobiliśmy Zajączków, a że szło dobrze – spaliliśmy także papiery w gminie
Snochowice. Po drodze, przed Piekoszowem, wzięliśmy karabin granatowym policjantom i zdemolowaliśmy
posterunek. Też spaliliśmy papiery. W Kuźniakach i okolicy batami przepędziliśmy folksdeutschów’. (Ze wspomnień
‘Andrzeja’ – Henryka Pawelca, człowieka od zadań specjalnych w kielecko-radomskim Okręgu AK).
15 kwietnia – Sowieckie Biuro Informacyjne wydało komunikat przypisujący zbrodnię katyńską okupantowi
niemieckimi. Władze polskie zwróciły się o zbadanie tej zbrodni przez mający siedzibę w Genewie Międzynarodowy
Czerwony Krzyż.
19 kwietnia – wybucha Powstanie w getcie warszawskim. AK - w ramach pomocy dla walczących -
przeprowadza z marszu siedem akcji zbrojnych.
20 kwietnia – w Krakowie - oddział Kedywu dokonał zamachu na wyższego dow. SS i policji w GG – Wilhelma
Krügera.
27 kwietnia – z obozu w Oświęcimiu uciekł por. Witold Pilecki, więzień – ochotnik, założyciel podziemnej
organizacji obozowej o nazwie Związek Organizacji Wojskowej. Przed opuszczeniem obozu przekazał swoją funkcję
Henrykowi Bartosiewiczowi.
8 maja – rząd sowiecki i organ ZPP "Wolna Polska" ogłosiły, że na prośbę Związku Patriotów Polskich w ZSRR
została utworzona polska dywizja piechoty im. Tadeusza Kościuszki w celu wspólnej z Armią Czerwoną walki
przeciwko najeźdźcom niemieckim.
11 maja – w odwecie za działalność niepodległościową miała miejsce jedna z największych pacyfikacji na
Kielecczyźnie – w Skałce Polskiej k. Włoszczowej zginęło z rąk niemieckich 92 osoby. (Pamiętnik Świętokrzyski, s. 40).
25 maja – trzej młodzi poeci warszawscy: Tadeusz Gajcy i Zdzisław Stroiński „oraz Wacław Bojarski postanowili
uczcić 400 - setną rocznicę Mikołaja Kopernika. Podczas składania wieńca pod pomnikiem astronoma przed pałacem
Staszica doszło do strzelaniny. Gajcemu udało się uciec, Stroińskiego aresztowano i osadzono na Pawiaku, skąd
19.VII. 1943 cudem go zwolniono. Ugodzony kulą Bojarski zmarł piątego czerwca”. (Janusz Drzewucki, Poeci walczącej
Warszawy, w: dodatek do Rzeczpospolitej z dn.12-13.VI. 2004, s. 23).
30 maja – rozkaz dowódcy Podziemia o scaleniu Batalionów Chłopskich (BCh) z Armią Krajową (nie wszystko
poszło po myśli Polskiego Państwa Podziemnego, część B.Ch. współpracowała z agenturą Moskwy – Armią Ludową).
W maju – Oświęcim –austriaccy komuniści powołali obozową organizację o nazwie Kampfgruppe Auschwitz. Do tej
grupy wstąpił przybyły we wrześniu 1942 r. J. Cyrankiewicz, (należący formalnie do PPS, który zorganizował por. W. Pilecki).
1 czerwca – Bodzentyn - w obecności spędzonych mieszkańców rozstrzelano 39 osób. (Garus, Przewodnik, s. 110).
9-10 czerwca – podczas spotkania utworzonej przez Stalina grupy zaprzańców używającej nazwy „Związek
Patriotów Polskich” (ZPP) wybrano przewodniczącą zaufaną sowieckiego dyktatora - Wandę Wasilewską. (Tu odzywa
się złośliwy chichot Historii: W. Wasilewska była córką Leona, zaufanego człowieka Piłsudskiego, chrześniaczką Komendanta. Stalinowi
oddana bezgranicznie, utopię bolszewickiej wizji komunizmu stawiała ponad istnienie swej niepodległej Ojczyzny. Po wojnie mieszkała (do
śmierci) w Rosji).
34
30 czerwca – Komendant Główny AK, gen. S. Rowecki został aresztowany. (Aresztowanie gen. Roweckiego umożliwiła
zdrada oficera wywiadu AK - Ludwika Kalksteina; gen. Grot został przewieziony do Berlina, a potem osadzony i w 1944 zamordowany w
Sachsenhausen).
4 lipca – katastrofa lotnicza koło Gibraltaru - śmierć gen. Sikorskiego.
5 lipca – utworzenie Kierownictwa Walki Podziemnej - (ze scalenia Kierownictwa Walki Konspiracyjnej z
Kierownictwem Walki Cywilnej); na czele gen. Tadeusz Bór - Komorowski.
7 lipca – Starachowice - z miejscowego aresztu oddział AK „Szarego” odbił 60 więźniów. (Garus, Przewodnik, s. 117).
8 lipca – Prezydent RP Wł. Raczkiewicz mianował gen. K. Sosnkowskiego Naczelnym Wodzem PSZ; cztery tyg.
później gen. Sosnkowski wyznaczył szefem sztabu PSZ - gen. S. Kopańskiego.
11 lipca – „na polanie Wykus, wśród licznych szałasów i namiotów, por. Jan Piwnik meldował przez ściśnięte gardło
przybyłemu na tę uroczystość szefowi sztabu Okręgu ppłk „Rawiczowi” Janowi Stenzlowi: Panie Pułkowniku!
Dowódca Świętokrzyskich Zgrupowań Partyzanckich „Ponury” melduje Zgrupowania do uroczystej przysięgi. Stan 1
plus 270”. (C. Chlebowski, 900 dni..., s. 15.; Zgrupowanie Ponurego tworzyły cztery oddziały: 1. „Nurta” (Eugeniusz Kaszyński) - ponad 100
leśnych z ok. Skarżyska; 2. „Robota” (Waldemar Szwiec) - 60 leśnych z Koneckiego; 3. „Mariańskiego” (Stanisław Pałac) - leśni z
Opatowskiego; 4. „Szarego” (Antoni Heda) - Starachowickie. „Już wtedy na potrzeby Zgrupowania rozpoczynała pracę tajna wytwórnia
pistoletów maszynowych w Suchedniowie, kierowana przez „Korebkę” - inż. Kazimierza Czerniewskiego i oparta o tamtejszą fabryczkę
maszyn rolniczych”).
12 lipca – niemiecka pacyfikacja wsi Michniów (spalono wieś i 204 mieszkańców); w odwecie grupa Ponurego w
okolicy wsi Łączna zaatakowała niemiecki pociąg; zraniono i zabito ok. 180 Niemców.
14 lipca – Prezydent RP W. Raczkiewicz powierzył tworzenie Rządu RP dotychczasowemu wicepremierowi
Stanisławowi Mikołajczykowi (SL). (W tworzonym gabinecie rządowym min. spr. zagr. objął b. ambasador w Rosji - T. Romer. W
przeciwieństwie do niego oraz NW PSZ, nowy premier nie rozumiał „azjatyckiej” duszy Stalina i wierzył, że z Rosją da się porozumieć na
dogodnych dla Polski warunkach).
W lipcu – w konspiracyjnym kolportażu ukazała się książka Aleksandra Kamińskiego „Kamienie na szaniec”. („Gdyby
nie „Kamienie na szaniec”, nie byłoby tej miary zjawiska, którym stały się Szare Szeregi. Powstała legenda „Wawra”, Małego Sabotażu, akcji
pod arsenałem (...). Hufce Polskie i organizacje na ziemiach wschodnich nie miały swojego Aleksandra Kamińskiego. Dlatego dopiero teraz
przebijają się do szerszej świadomości”. Za: Honorowy przewodniczący związku Harcerstwa Rzeczypospolitej - prof. Tomasz Strzembosz, Nie
tylko Szare Szeregi, w: dodatek Rzeczpospolitej z dn. 12-13.VI.2004).
Na terenie nadbużańskiego powiatu Bielsk Podlaski zorganizował leśny oddział dowódca Stanisław Karolkiewicz ps.
Szczęsny. Grupa ta była jedną z pięciu - tworzących VIII Uderzeniowy Batalion Kadrowy AK. (Oficer AK Stanisław
Karolkiewicz „Szczęsny” został ,po przełomie latach 90-tych XX wieku, prezesem Światowego Zw. Żołnierzy AK. Grupa „Szczęsnego” liczyła
28 żołnierzy; 3 drużyny, których dowódcami byli: Stanisław Mazur, Andrzej M. Gadulski, Henryk Kleybor; pseudonimy wybierano z „Pana
Tadeusza”. Ciekawostką jest fakt, że oddział ten - przekraczając Narew, Biebrzę i północne tereny powiatu łomżyńskiego dotarł bez strat pod
granicę pruską w okolicy Lemana i Turośli. We współpracy z panującymi w tym terenie jednostkami Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ)
przeprowadzono nocą z 14 na 15 sierpnia udaną akcję na terenie Prus Wsch.).
W Nowym Jorku utworzono Instytut Józefa Piłsudskiego, będący kontynuacją działającego w warszawie, od 1923
roku Instytutu Badania Najnowszej Historii Polski, noszącego od 1936 r. imię J. Piłsudskiego (Instytut J. P.).
Inicjatorem powołania tej instytucji był jeden z najbliższych współpracowników Marszałka – Walery Sławek. ‘W
skład Komitetu Organizacyjnego weszli m.in. Maksymilian F. Węgrzynek, wydawca nowojorskiego >Nowego
Świata< i wiceprezes Kongresu Polonii Amerykańskiej, b. minister przemysłu i handlu – Henryk Floyar-Rajchman
oraz Ignacy Matuszewski – b. minister skarbu, obaj zaliczani do czołowych postaci środowiska piłsudczyków na
emigracji. Pierwszym dyrektorem Instytutu został historyk – Wacław Jędrzejewicz, kierownikiem naukowym był
przez wiele lat Oskar Halecki. Cele tej placówki koncentrowały się wokół zbierania, przechowywania i badania
materiałów archiwalnych dotyczących najnowszej historii Polski, działalności wydawniczej oraz koordynacji
polskiego życia naukowego’. M.in. w następnym roku opublikowano trzy pierwsze książki: Wybór pism Józefa
Piłsudskiego, Konstytucje Rzeczypospolitej Polskiej oraz Zbiór dokumentów Komitetu Narodowego Amerykanów
Polskiego Pochodzenia. Cztery lata później, w marcu, utworzono w Londynie odpowiednik nowojorskiego Instytutu.
Podobnie jak w USA organizacja londyńska skupiała czołowych piłsudczyków (m.in. Tomasz Arciszewski,
Władysław Bortnowski, Michał Grażyński, Janusz Jędrzejewicz,Juliusz Łukasiewicz, Bogusław Miedziński, Tadeusz
Schaetzel). (Biuletyn IPN nr 5-6, 2008, s. 110-111).
17 lipca – nominacja gen. T. Bora - Komorowskiego na Komendanta Gł. AK.
21 lipca – utworzenie 2 Korpusu Armii Polskiej na Wschodzie (APW) - dowódcą gen. Władysław Anders.
10 sierpnia - Dekret sowiecki o utworzeniu 1 Korpusu Polskiego z „awansowanym” przez Stalina na generała,
współpracującym z NKWD, Zygmuntem Berlingiem jako dowódcą.
Nocą z 14 na 15 sierpnia – Leśny oddział AK S. Karolkiewicza „Szczęsnego”, wspomagany przez kilkuosobowy
patrol NSZ (dowódca A. Zduńczyk ps. Ołówek), przeprowadził na terenie Prus Wschodnich udaną akcję pacyfikacyjną w
okolicy Piszu. Poległo kilkudziesięciu Niemców. Akcją interesował się sam Himmler. Niemieckie śledztwo nie dało
żadnych efektów.
26 sierpnia – w okolicy jeziora Narocz - pierwszy przypadek rozbicia całego oddziału AK przez bolszewicką grupę
dywersyjną (śmierć 50 Akowców).
W sierpniu – ‘rotmistrz Zygmunt Szendzielarz >Łupaszka< otrzymał rozkaz objęcia dowództwa nad pierwszym
oddziałem partyzanckim AK na Wileńszczyźnie, zorganizowanym przez por. Antoniego Burzyńskiego ‘Kmicica’. W
35
drodze do bazy partyzanckiej nad jeziorem Narocz dowiedział się o likwidacji oddziału ‘Kmicica” przez partyzantów
sowieckich. Z ocalałych z pogromu kmicicowców sformował nowy oddział partyzancki – Brygadę Śmierci, noszącą
od stycznia 1944 nazwę 5 Brygady Partyzanckiej AK. Walczyła ona z partyzantką sowiecką oraz z Niemcami i
policją litewską. W marcu 1944, wobec znacznego rozrostu oddziału, wydzielono z niego nową – 4 Brygadę
Partyzancką ‘Narocz’ pod dowództwem dotychczasowego adiutanta >Łupaszki<,ppor. Longina Wojciechowskiego
‘Ronina’. Do końca maja 1944 oba oddziały operowały razem, głównie na terenie powiatu święciańskiego, w składzie
zgrupowania partyzanckiego Inspektoratu Wir mjr. Mieczysława Potockiego ‘Węgielnego’. W czerwcu 1944 5
Brygada została przesunięta napogranicze polsko-litewskie nad jezioro Dubińskie. Po mordzie dokonanym przez
litewskich policjantów na polskich mieszkańcach majątku Glinciszki, >Łupaszka< dokonał odwetowego mordu na
litewskiej ludności cywilnej w Dubnikach i okolicy. 5 Brygada nie wzięła udziału w ataku na Wilno, uchodząc przed
frontem na zachód. Pod naciskiem wojsk sowieckich >Łupaszka< rozpuścił oddział i przedostał się na
Białostocczyznę, gdzie z czasem reaktywował działalność partyzancką przeciwko nowej władzy’. (Paweł Rokicki,
Łupaszkowcy, w: Karta nr 32, W-wa 2001, s. 91).
Nocą z 31 sierpnia na 1 września – partyzanckie zgrupowanie „Robota” (Waldemara Szwieca) opanowało na kilka
godzin powiatowe miasteczko Końskie (leśnych było 64, niemiecka obsada miasta to 1700 ludzi; zarekwirowano żywność z
niemieckich magazynów, wykonano wyroki na 8 agentach gestapo; po 4 godz., bez strat w ludziach - Leśni odeszli).
1 września – utworzono harcerski batalion Kedywu - „Zośka”.
7 września – pierwsza akcja likwidacji niemieckich funkcjonariuszy policyjnych - AK wykonała wyrok śmierci na
zastępcy komendanta Pawiaka (Franz Burckl).
13 września – niemiecka obława Świętokrzyskich Zgrupowań Partyzanckich na Wykusie w lasach siekierczyńskich.
(Całe zgrupowanie Ponurego wyszło z niemieckiej obławy bez strat własnych; Niemcy zarekwirowali w pobliskich wsiach 120 dwukonnych
furmanek przygotowanych do ewakuacji zabitych i rannych (C. Chlebowski..)
26 września – w akcji „Wilanów” poległo kilku harcerzy z grupy Szarych Szeregów „Zośka”.
We wrześniu – ukazuje się podziemna broszura „Na oczach świata” autorstwa Marii Kann; treści opisują getto
warszawskie. Organizacja Polska Niepodległa (PN) wydaje „Dywizjon 303” A. Fiedlera. (Wojskowe oddziały Polski
Niepodległej zostały włączone do AK.).
8 października – podczas eskortowania konwoju atlantyckiego, w okolicy Islandii, został zatopiony polski
niszczyciel ORP „Orkan”.
12 października – sformowana przez Moskwę 1 Dywizja Piechoty im. T. Kościuszki, walcząca w ramach 33 Armii
sowieckiej, stoczyła swą pierwszą bitwę pod Lenino, na wschód od Orszy. (Polskie oddziały z sowieckim dowództwem nie
otrzymały obiecanego artyleryjskiego wsparcia od swych sojuszników. Poległo 510, 1776 odniosło rany, 652 zaginęło (przeszli - często
dobrowolnie - do niemieckiej niewoli). Niedostatecznie przeszkolona Dywizja została zmuszona przez Niemców do odwrotu. Kaleką jednostkę
wycofano z frontu. Sama - niewiele znacząca - bitwa została podniesiona przez bolszewicką propagandę do wielkiego wydarzenia, niesłusznie
stawianego później na równi z walkami 2 Korpusu Polskiego pod Monte Cassino. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że dla sowieckiego
dowództwa - odwrotnie niż w PSZ na Zach. - bardziej niż ludzie („u nas mnogo ludiej”) liczył się sprzęt. Trzeba też pamiętać, że Stalin nie
wierzył w szczerą przyjaźń byłych polskich zesłańców i zdawał sobie doskonale sprawę z faktu, iż z Dywizją Kościuszkowską Polacy chcieli
wymaszerować z „sowieckiego raju”. Żołnierze pod Lenino zostali posłani nie po zwycięstwo ale po śmierć).
15 października – rozkaz Bora-Komorowskiego o nadaniu zgrupowaniom AK nazw przedwojennych pułków WP.
Został aresztowany szef sanitarny Kieleckiego Okręgu AK dr Jan Bularski (rozstrzelany 24.X. na Słowiku). (Starówka t.3, s. 79).
18 października –‘Samodzielny Batalion Szturmowy powstał 18.X.1943 r., a 21.III.1944 r. przemianowany został na
Polski Samodzielny Batalion Specjalny. Była to dywersyjno-wywiadowcza jednostka podporządkowana Wydziałowi
Krajowemu Zw. Patriotów Polskich. Batalion przeznaczony był do walki z przeciwnikami politycznymi w kraju,
a nie do zadań frontowych”. (Atlas Polskiego Podziemia Niepodległościowego 1944-1956, Warszawa –Lublin 2007, s.XXXVI).
19-30 października – Moskwa - spotkanie ministrów spraw zagranicznych ZSRR, Wielkiej Brytanii i USA;
przygotowanie konferencji „wielkiej trójki” w Teheranie.
24 października – Słowik k. Kielc - z rozkazu niemieckiego okupanta rozstrzelano 10 zakładników (m.in. dr Jan
Bularski – szef sanitarny Okręgu AK - Kielce, Władysław Macek - b. dyr. Ubezpieczalni Społecznej, Bronisław Nisiołowski - student).
(Przewodnik, s. 89; Starówka t.3, s. 79).
26 października – Władze Polskie na Uchodźstwie wydały instrukcje dla PPP określającą rolę Podziemia w
momencie wkraczania sowieckich jednostek na ziemie polskie. Przysłane treści odchodziły od zakładanej
wcześniej koncepcji powszechnego powstania, w której przewidywano współdziałanie z lotniczymi i lądowymi siłami
sprzymierzonych.
Tadeusz Żenczykowski został reprezentantem AK w powołanym przez Krajową Reprezentację Polityczną –
Społecznym Komitecie Antykomunistycznym.
28 października – kolejna niemiecka obława zgrupowania leśnych „Ponurego” na Wykusie. Oddziały niemieckie
rozgromiły oddział Jana Kosińskiego - poległo 27 partyzantów z Oddziału Ochrony Radiostacji (dowódca przeżył,
popełnił w 1944r. samobójstwo w Nowej Słupi, podczas niemieckiej obławy). (Starówka t.3, s. 33).
1 listopada – pow. opatowski - ośrodek wydawniczy komendy BCH w Ruszkowcu rozpoczął druk dwóch
konspiracyjnych miesięczników: „Chłopska Droga” (pismo ideologiczne) oraz „Na Orlich Skrzydłach” (gazetka społ.-lit.
i polit.) - ostatnie numery ukazały się 1 sierpnia 1944. (M. Adamczyk, Cztery epoki.., s. 87).
18 listopada – egzekucja więzionych w kieleckim „zamku” na pl. przy kościele Św. Wojciecha i przy ul.
Urzędniczej. (Hist. Kielc, fotka tablicy, po str. 384; Starówka t.3, s.27).
36
20 listopada – Komendant Gł. AK gen. Komorowski wydał rozkaz przygotowania akcji „Burza”.
23 listopada – w zw. z instrukcją londyńską o rozpoczęciu wzmożonej akcji sabotażowo-dywersyjnej „Burza” (z dn.
27.X.) gen Bór-Komorowski wydał rozkaz do zbrojnych PPP (treści instrukcji dostosował do warunków krajowych): „Wobec
wkraczającej na nasze ziemie regularnej armii sowieckiej dowódca polski, po stoczonym boju z Niemcami winien się ujawnić i winien wystąpić
w roli gospodarza tej ziemi..”. Treści tego rozkazu zostały zaakceptowane przez Rząd RP 18 lutego 1944, czyli wtedy kiedy wojska sowieckie
były już prawie 1,5 miesiąca na polskich terenach (patrz; notka z 4.I.1944). Trudno uwierzyć, że Polskie Władze na Uchodźstwie nie wiedziały
o traktowaniu przez Sowietów członków PPP, widocznym od pierwszych dni, tym bardziej, że Stalin wcale nie ukrywał, iż uważa te tereny
przedwojennej Polski za swoje. Pomimo aresztowań, morderstw i wywózek akcja „Burza” trwała i osiągnęła swój kulminacyjny punkt w
momencie wybuchu Powstania Warszawskiego).
Kierownictwo w działającym z mianowania Moskwy PPR przejął (po aresztowaniu 14.XI P. Findera i M. Fornalskiej) krajowy
działacz komunistyczny - Wł. Gomułka.
26 listopada – Komendant Gł. AK przesłał meldunek do NW PSZ gen. Sosnkowskiego o przygotowaniach mających
na celu powołanie nowej konspiracyjnej organizacji o nazwie „NIE” (Niepodległość). („W związku z rozszyfrowaniem
znacznej części struktur AK i Państwa Podziemnego przez polskich komunistów i sowiecki wywiad nowa, całkowicie odrębna i
zakonspirowana organizacja wojskowo-polityczna o charakterze nie masowym, ale kadrowo-sztabowym, miała zapewnić ciągłość
funkcjonowania Polskiego Podziemia w przypadku prześladowania niezawisłych władz polskich przez wkraczające wojska sowieckie. Na czele
„NIE stanął gen. Emil Fieldorf „Nil”, wycofany do tego zadania z dowództwa Kedywu i Kierownictwa Walki Podziemnej” (Kronika dziejów..,
s. 316).
28 listopada – rozpoczęcie konferencji „wielkiej trójki” (Rosja, Anglia, USA) w Teheranie. Obrady trwały do 1
grudnia. Ustalono taktykę walki z siłami III Rzeszy. Polskę, będącą wiernym sojusznikiem aliantów, oddano we
władanie Stalina. „Wielka Trójka, bez udziału przedstawicieli polskiego rządu, ustaliła, że wschodnia granica Polski będzie po
wojnie przebiegać mniej więcej wzdłuż linii wytyczonej przez pakt Ribbentrop - Mołotow, natomiast zachodnia miała oprzeć się
na Odrze i Nysie, zapewniając Polsce szeroki dostęp do Bałtyku - z portami w Gdańsku i Szczecinie. (Postulat przesunięcia polskiej
granicy zachodniej (po klęsce III Rzeszy) na linię Odry i Nysy zgłaszał od początku swego istnienia Związek Jaszczurczy. Koncepcja ta,
podobnie jak wiele innych nośnych haseł, została „przejęta” przez komunistów). Ustalono także, że Polska będzie musiała zachować
„przyjazne stosunki” z ZSRR, co w praktyce oznaczało zgodę na sowiecką dominację nad Warszawą. Podobnie do sowieckiej
strefy wpływów, bez udziału zainteresowanych, włączono Rumunię, Bułgarię, Węgry, częściowo Austrię i Jugosławię, a także już bezpośrednio jako zdobycz ZSRR - państwa bałtyckie, północną część Prus Wschodnich z Królewcem i japońskie Wyspy
Kurylskie. Ustne uzgodnienia wielkiej trójki” pozostawały na razie utajnione. Decyzje podjęte w Teheranie praktycznie
przesądziły o powojennym losie Polski i całej środkowowschodniej Europy, gdyż ostatecznie zakładały zajęcie całego obszaru
przez Armię Czerwoną i polityczną dominację ZSRR”. (Kronika dziejów.., s. 316).
W listopadzie – do szczytu doszło napięcie pomiędzy (kierującymi się niezrozumiałymi dla PPP „ambicjami”) kilkoma
dowódcami z Komendy Okręgu „Jodła” a stacjonującym w Górach Świętokrzyskich „Ponurym”. „Zarzut, że Ponury
przerasta znaczeniem Okręg był oraz większą kością niezgody (...) Okręg nie zezwolił na rozpuszczenie wojska na zimowe kwatery po wsiach
pod pretekstem, że będzie ono potrzebne do odbioru licznych, spodziewanych zrzutów. Ponury więc postanowił wysłać do wsi patrole
aprowizacyjne. Nie otrzymał zgody. Ponury poprosił więc o dostarczenie zgrupowaniom żywności przez Okręg, a odpowiedź była negatywna.
Wedy w Ponurym coś pękło. Wysłał do komendanta Obwodu patrol, który pana majora - tak jak stał, w bryczesach, kapciach i koszuli związał,
przyprowadził do lasu. Tam Ponury kazał go przywiązać do drzewa i powiedział: - Słuchaj sztabowy byku. To nie jest wojsko Ponurego, to jest
wojsko Armii Krajowej. I ja tego wojska zagłodzić nie dam. Każecie mi kupić prowiant, a żołdu od dwóch miesięcy nie wypłacacie. Będziesz tu
stał przywiązany do drzewa, żarł surową kapustę jak my wszyscy tak długo, aż Okręg przyśle aprowizację. Nazajutrz rano przyjechały do lasu
wyładowane prowiantem wozy, a Ponury otrzymał rozkaz natychmiastowego przekazania dowództwa zgrupowaniami porucznikowi „Nurtowi”,
sam zaś miał się bezzwłocznie zameldować w Warszawie. Odszedł z tamtego terenu nie tylko on, ale i całe dowództwo Okręgu” (C.
Chlebowski.., s.15).
Utworzoną w połowie 1942 roku komórkę BIP – Grupa ‘N’ – (dywersja i propaganda p-ko III Rzeszy) rozszerzono dodając
komórki: ‘L’ (sprawy litewskie), ‘R’ (Rosja), ‘B’ (Białoruś), a w grudniu 1943 dodano jeszcze komórkę do spraw
komunistycznych – ‘K’. Całość otrzymała nową nazwę – Grupa ‘D’. (Kwartalnik hist. Karta nr 32, 2001, s. 86).
1 grudnia – „Rozporządzenie bojowe” dowódcy Brygady im. Stalina: „Ściśle tajne – egzemplarz nr 9 Ujawnienie w
czasie trwania operacji będzie karane. Rozporządzenie bojowe Do dowódcy i komisarza oddziału partyzanckiego im.
Ryżaka brygady im. Stalina, 30 listopada 1943 roku, godz. 15.00. W celu wykonania rozkazu szefa Centralnego
Sztabu Ruchu Partyzanckiego przy Kwaterze Głównej Dowództwa Armii czerwonej generała-lejtnanta
Pononmarienko i pełnomocnika Centralnego Sztabu Ruchu Partyzanckiego przy Kwaterze Głównego Dowództwa i
KC KP(b) na obwód baranowicki generała-majora Płatona, 1 grudnia 1943 roku, punktualnie o godzinie 7 rano we
wszystkich miejscowościach rejonów przystąpić do rozbrajania polskich legionistów „partyzantów”. Odebraną broń i
dokumenty zarejestrować, a wszystkich legionistów razem z odebrana bronią dostarczyć do polskiego obozu
Miłaszewskiego w rejonie wsi Nestorowicze w rejonie Iwienieckim. Jeżeli podczas rozbrajania legioniści będą
stawiać opór, należy użyć siły aż do i rozstrzelania. W przypadku użycia broni przez polskich legionistów
„partyzantów” rozstrzeliwać na miejscu. Z chwilą otrzymania niniejszego rozkazu, natychmiast roześlijcie go ściśle
poufnymi listami do dyspozycji w rejony operacyjne wszystkich grup, plutonów, kompanii z poleceniem wykonania.
Rozkaz należy trzymać w ścisłej tajemnicy. Za ujawnienie rozkazu przez jakąkolwiek grupę będą osobiście
odpowiadać dowódcy oddziałów. Dowódca Brygady im. Stalina Komisarz Brygady im. Stalina (-) płk Gulewicz (-)
ppłk Muraszow Szef Sztabu Brygady (-) ppłk Karpow. (Odbito 10 egz.”). (Tekst jest tłumaczeniem oryginalnego egzemplarza
rozkazu skierowanego do sowieckiego oddziału partyzanckiego im. Ryżaka. Zgodnie z rozkazem, Sztab Zgrupowania Iwienieckiego zaprosił
wszystkich polskich oficerów na „naradę” 1 grudnia rano. W drodze wszystkich aresztowano i rozbrojono – tekst za: W. Grzybowski, L.
Kołosowski, „Powstańcy Warszawy spod kresowych stanic”, w: Biuletyn Informacyjny Św. Związku Żołnierzy AK, nr 6/7 z 2004 r., s. 16).
37
9 grudnia – w Warszawie - gestapo aresztowało ukrywającego się inż. Kazimierza Czerniewskiego ps. Korebka,
producenta suchedniowskich stenów.
15 grudnia – utworzony 21 lipca 1943 r. 2 Korpus Polski gen. Andersa rozpoczął ewakuację z Palestyny do Włoch
(transport trwał do poł. kwietnia 1944). W skład Korpusu wchodziły: 3 Dyw. Strzelców Karpackich, 5 Kresowa Dyw. Piechoty, 2 samodzielna
Bryg. Pancerna oraz grupa artylerii). (W Palestynie, Syrii, Iraku i Egipcie pozostały oddziały „drugiego rzutu” Armii Polskiej na Wschodzie.
Dowodził nimi gen. M. Karaszewicz-Tokarzewski. Na tym terenie nadal działały polskie szkoły, szpitale, archiwa).
24 grudnia – Na łamach londyńskiej „Polski Walczącej” ukazał się art. emisariusza z kraju - Jana Karskiego Kozielewskiego; po raz pierwszy została użyta nazwa Polskie Państwo Podziemne.
Pod koniec 1943 nowy Komendant Główny NSZ płk Kutcjusz ps. Morski, Żegota, w związku z toczącymi się
rozmowami o scaleniu wszystkich sił zbrojnych Podziemia, wysłał dwóch kurierów do polskich władz w Londynie.
Byli to: mjr Stanisław Żochowski ps. Orłowski - szef Sztabu NSZ oraz Tadeusz Salski. Naczelny Wódz gen.
Sosnkowski przesłał do krajowego dowódcy AK gen. Bora Komorowskiego „wytyczne włączenia NSZ do AK”.
Komendant Główny AK utajnił przed Sztabem NSZ treść tych porozumień i uzgodnienia scaleniowe ustalono na
innych niekorzystnych dla NSZ warunkach. Wspomniane wytyczne dotarły nieco później do władz NSZ. W
konsekwencji - zerwanie zawartych porozumień.
31 grudnia – narada kilkunastu działaczy PPR z przedstawicielami innych, mało znaczących, ugrupowań
komunistycznych; - postanowiono o powołaniu tzw. Krajowej Rady Narodowej. Przewodniczącym - agent NKWD Bolesław Bierut, jego z-cą wywodzący się z prosowieckiego odłamu PPS - Edward Osóbka Morawski. Ta
efemeryczna KRN miała w zamierzeniach stanowić przeciwwagę dla rozbudowanych struktur PPP). (We władzach KRN
min. zasiadał agent NKWD Michał Rola-Żymierski, zdegradowany przed wojną gen., usunięty karnie z WP za nadużycia).
W grudniu – w podziemnym kolportażu AK ukazała się broszura „Polska karząca” – zbiór 24 reportaży Sławomira
Dunin-Borkowskiego.
W końcu 1943 – w ramach BIP uruchomiono wydział ‘Antyk’ (‘R’) mający na celu prowadzenie propagandy
antykomunistycznej. Szefem wydziału został por. Tadeusz Żenczykowski.
Na przełomie 1943 // 1944 – w Warszawie – z inicjatywy BIP powołano Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze.
(W tym okresie wydawano – w skali miesięcznej – około 250 tys. czasopism, 65 tys. broszur i blisko 120 tys. Propagandowych ulotek).
W okresie XII.1943 – V.1944 – z inicjatywy utworzonego 26.X.1943 Społecznego Komitetu Antykomunistycznego
wydawano broszury, ulotki, plakaty w ilości przekraczającej 400 tys. egz.
ROK 1944
1 stycznia – będąca sowiecką agenturą na ziemiach polskich KRN powołała zbrojną org. Armia Ludowa (zjednoczenie
GL oraz innych, drobnych, oddziałów komunistycznych) (Szefem został agent NKWD - M. Rola-Żymierski, któremu Stalin „nadał” stopień
generała. Przez cały czas swego istnienia AL otrzymywała uzbrojenie, rozkazy oraz finanse od swych moskiewskich mocodawców).
Stefania Gierowska została wyznaczona na komendantkę Wojskowej Służby Kobiet na obwód kielecki AK.
(Starówka, t.1, s.141; Stefania Gierowska prowadziła pierwszy punkt kontaktowy SZP w Kielcach. Podlegała bezpośrednio pod szefa II
Oddziału Komendy Okręgu Kielce - Radom SZP por. Zygmuntowi Szewczykowi ps. Bartek (S. Skwarek, Ziemia niepokonana. Kielecczyzna w
walce 1830-1945, s. 381).
4 stycznia – na tereny przedwojennej RP (w okolicy Sarn, na północnym Wołyniu) wkroczyły oddziały armii
bolszewickiej (z marszu rozpoczynają się represje, aresztowania, gwałty, rabunki, morderstwa, wywózki w głąb Rosji). ‘Po przekroczeniu
przez Armię Czerwoną granicy polsko-sowieckiej na Wołyniu (w nocy z 3 na 4.I.1944 r.) oddziały AK przystąpiły do realizacji planu tzw.
powstania strefowego – akcji ‘Burza’, która trwała tam do końca lipca 1944 r. Główny ciężar walk spoczywał na powstałej w lutym 1944 r. 27
Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK, w której szeregach walczyło 7,5 tys. żołnierzy. Do maja 1944 r. jednostka ta operowała na Wołyniu,
następnie jej pododdziały przez Polesie przeszły na Lubelszczyznę. Tam zostały rozbrojone przez A. Cz. Wielu żołnierzy kontynuowało na
Lubelszczyźnie walkę konspiracyjną w strukturach AK. Żołnierze ci zostali skoncentrowani w pasie od Przemyśla do Jarosławia. W efekcie
powstało liczące ok.1,5 tys. żołnierzy Zgrupowanie Oddziałów Partyzanckich ‘Warta’, które istniało do maja 1945 r.’. (Atlas Polskiego
Podziemia Niepodległościowego 1944-1956, s.XXXV).
Tego samego dnia angielski minister spraw zagranicznych Eden przekazał sowieckiemu ambasadorowi w Wielkiej
Brytanii polskie memorandum dotyczące podjęcia rozmów ustalających współdziałanie PPP z Armią Czerwoną.
(Sowieci w dn. 11 stycznia odrzucili to memorandum). Do klęski Niemców pod Stalingradem i załamania się ofensywy niemieckiej na
wschodzie, polscy komuniści właściwie większej aktywności nie przejawiali. Dopiero ze zbliżeniem się frontu bolszewickiego do
granic Polski, zaczęli wzmacniać swoje działanie, przez niszczenie najbardziej wartościowego elementu polskiego. Cały ich
wysiłek w Kraju skierowany był przeciw NSZ i AK. Bojówki PPR napadały na domy członków NSZ i AK, rozstrzeliwały bez
sądu (Komunistyczne tajne placówki rozpracowywały społeczeństwo polskie, zostawiając listy do przyszłej likwidacji z
nadejściem wojsk rosyjskich (...). Na terenie kielecko – radomskim oddziały leśne PPR i AL. czy GL, wykonywały akcje,
które pociągały za sobą represje ze strony Niemców na ludności polskiej. Wspólnie z oddziałami zrzutków sowieckich,
tropiły i napadały na pojedynczych żołnierzy AK i NSZ, lub na mniejsze oddziały tych organizacji, likwidując na miejscu
przez rozstrzelanie dowódców i partyzantów”. W: A. Bohun Dąbrowski, Byłem dowódcą Brygady Świętokrzyskiej.., s. 80).
„Na terenach zajętych w styczniu 1944 r. przez Armię Czerwoną, w marcu i kwietniu 1945 r. w wyniku działań NKWD i UB
rozbite zostały m.in. sztaby Okręgu Łódź i Okręgu Kraków AK., ciężkich strat (także wśród kadry oficerskiej) doznały siatki
podziemne na Zach. Mazowszu, na Pomorzu, Śląsku i Kielecczyźnie’ (Atlas Pol. Podziemia Niepodległościowego.., s. XXXVII).
7 stycznia – Kielce - w okolicy skrzyżowania ul. Bodzentyńskiej z Wesołą został zastrzelony przez niemiecką
żandarmerię Zdzisław Krzemień ps. Cygan, fotograf, członek bojówki miejskiej AK kierowanej przez Aleksandra
Włodarczyka. (Maszynopis Feliksa Łacha w posiadaniu autorów).
38
9 stycznia – w miejsce Krajowej Reprezentacji Politycznej skupiającej przedstawicieli stronnictw politycznych
powołano Radę Jedności Narodowej (PPS, SL, SN, SP, po 1 przedstawicielu SD, org. Racławice, Ojczyzna, duchowieństwa i
spółdzielczości); na czele RJN - Kazimierz Pużak (PPS).
20 stycznia – premier Mikołajczyk wyraził przed władzami brytyjskimi wstępną zgodę na ograniczoną rewizję
polskiej granicy wschodniej z IX 1939 r.
22-23 stycznia – prosowiecka KRN opowiedziała się za granicą wschodnią proponowaną przez Stalina.
28 stycznia – na kwaterze w Milejowicach - na mocy rozkazu kontrwywiadu KG AK został aresztowany przez por.
Eugeniusza Kaszyńskiego ps. Nurt”, który dowodził Zgrupowaniami leśnych z AK w Górach Świętokrzyskich, ppor.
Jerzy Wojnowski ps. Motor. Był on szefem taborów Zgrupowań, „Wachlarzowcem”, uczestnikiem rozbicia więzienia
w Pińsku oraz - niestety - agentem gestapo. Po przesłuchaniu, z wyroku sądu Podziemia, został rozstrzelany.
1 lutego – udany zamach AK na niemieckiego generała policji i SS dystryktu warszawskiego - Franza Kutscherę;
zginął z rąk chłopców z „Parasola”; tego samego dnia zostali zgładzeni dwaj inni funkcjonariusze III Rzeszy:
Wilhelm Lubbert oraz dr Albrecht Eitner. (W. Libbert - kierownik warszawskiego Urzędu Pracy (Arbeitsamtu), inicjator ulicznych
łapanek i poboru do przymusowej pracy w Niemczech. Dr Albrecht Eitner - adwokat, generalny powiernik nieruchomości pożydowskich;
najpewniej funkcjonariusz niemieckiego wywiadu wojskowego (Abwehra).
2 lutego – Rząd RP zatwierdził wytyczne akcji „Burza”.
10 lutego – emisariusze z kraju: Jan Nowak- Jeziorański oraz Jan Karski - Kozielewski gośćmi angielskiej Izby
Gmin.
Podziemna Rada Jedności Narodowej powołała Społeczny Komitet Antykomunistyczny („Antyk”). Szefem
został przedstawiciel PPS - Franciszek Białas. (W pierwszej odezwie „Antyku” wskazywano na agenturalny i uzurpatorski charakter
PPR. AL. i KRN. Odezwę podpisały 24 stronnictwa działające w niepodległościowym Podziemiu).
22 lutego – premier Churchill po raz pierwszy publicznie poparł stanowisko Stalina w sprawie polskiej granicy
wschodniej.
W lutym – Warszawa - „... w gruzach getta, wraz z kilkudziesięcioma więźniami Pawiaka, został zamordowany
wybitny mody dowódca AK, jeden z „Kamieni na szaniec”, Maciej Bittner („Maciek”). Uczestnik akcji pod
Arsenałem, Celestynowem, Sieczychami. Rok wcześniej, z wyroku Polski Podziemnej, z Tadeuszem Zawadzkim
("Zośką") zastrzelili gestapowskiego kata oberscharfuhrera Schultza”. (Specjalny dodatek Rzeczpospolitej z dn. 12-13.VI.2004,
s. 9; „Maćka” złapano przypadkowo w ulicznej obławie. Miał 21 lat. Był dowódcą I Kompanii Batalionu „Zośka”, odznaczony Krzyżem Orderu
Virtuti Militari i trzykrotnie Krzyżem walecznych. Żołnierz nad żołnierzami”).
„W połowie lutego 1944 r. Ponury wyjechał na Nowogródczyznę”. (C. Chlebowski, 900 dni.., s. 15).
Na początku lutego przystąpiono do formowania litewskich oddziałów specjalnych działających przy dowództwie
niemieckim. Na czele stanął generał Plechavicìus (Plechowicz) pochodzący z polskiej ziemiańskiej rodziny osiadłej
na Żmudzi, były oficer kawalerii w armii carskiej. ‘Zacięty wróg bolszewików, awanturniczy typ niekarnego watażki
(..). Okres sowiecki na Litwie spedził jako emigrant w Niemczech”. 16 lutego wezwał przez kowieńskie radio
‘Litwinów, mężczyzn w wieku od 18 do 40 lat, do ochotniczego zaciągu (..) zaznaczył, że oddziały będą pod jego
wyłącznym dowództwem, ich głównym zadaniem będzie walka z partyzantką bolszewicką oraz bandami, terenem zaś
operacyjnym Litwa. W razie gdyby zaszła konieczność, oddziały te będą użyte do obrony granic Litwy’. (Sprawozdanie
nr 7 BIP komendy Okręgu Wileńskiego AK {‘Wiano’} dla Komendy Głównej AK {‘Kongo’} za okres od 15 lutego 1944 do 1 marca 1944. W:
Kwartalnik historyczny Karta, nr 32, Warszawa 2001, art. Starcia polsko – litewskie autorstwa Jarosława Wołkonowskiego, s. 71-72).
7 marca – scalenie Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ) z AK; rozkazem gen. Bora Komorowskiego NSZ zostały
uznane za organizację legalną; w wyniku niezbyt zrozumiałej polityki niektórych przedstawicieli władz Podziemia
dochodzi w szeregach NSZ do rozłamu - poza strukturami PPP pozostają oddziały wywodzące się z NSZ; występują
pod nazwą Związek Jaszczurczy. (A. Bohun Dąbrowski, Byłem dowódcą...s. 69; podczas realizacji prac scaleniowych NSZ z AK
pomimo ustaleń, że Komendant Główny NSZ płk Kurcjusz zostanie z-cą gen. Bora, ten bez porozumienia się z kierownictwem politycznym
NSZ, mianował na to miejsce płk Lesińskiego. Do władz NSZ dotarły ustalenia scaleniowe z Londynu mające inną treść. Umowa została
zerwana. „Gen. Bór potępił NSZ i wraz z przedstawicielem Delegatury Rządu na Kraj prof. Piekałkiewiczem wydali oświadczenie o
nielegalności NSZ”).
15 marca - reprezentująca PPP Rada Jedności Narodowej wydała deklarację programową „O co walczy naród
polski” zawierającą obraz powojennej RP.
16 marca – Prezydium Rady Najwyższej ZSRR wyraziło oficjalną „zgodę” na utworzenie „Armii Polskiej” w Rosji.
24 marca – podczas odprawy dowództwa brytyjskiej 8 Armii gen. Anders wyraził gotowość wzięcia udziału w
natarciu na niemieckie pozycje na wzgórzu Monte Cassino.
26 marca – Wołyń - licząca ok. 6 tys. żołnierzy 27 Wołyńska Dywizja AK weszła w kontakt z jednostkami Armii
Czerwonej.
Wiosną 1944 r. – „W lasach znajdowało się już sporo różnych oddziałów partyzanckich. Komenda Okręgowa NSZ
na Obszar Kielecko-Radomki wydala następujący rozkaz: „Ze względu na sytuację młodzieży polskiej, która jest
niszczona przez Niemców, należy w każdym powiecie stworzyć po plutonie jako bazę do schronienia najbardziej
zagrożonego elementu. Wyposażyć w broń i amunicję. Unikać otwartej walki i różnych brawurowych wyczynów,
które przynoszą więcej szkody niż korzyści. Dzisiaj każda kropla polskiej krwi jest na wagę złota, a nasi wrogowie
niech niszczą siebie nawzajem. Na tym tylko skorzysta interes czysto polski”. (A. Bohun- Dąbrowski..., s. 91; „Kwiecień i
maj 1944r. były miesiącami, w których organizowały się i szkoliły nasze oddziały partyzanckie. W tym czasie komuniści zaczęli napadać
39
na nasze oddziały i naszych ludzi w terenie, mordując bez z żadnej przyczyny, tylko dlatego, że należeli do NSZ. Na taką akcję,
wydaliśmy naszym oddziałom rozkaz przeciwdziałania komunistycznym zamierzeniom zastraszenia i niszczenia sił”).
W Oświęcimiu – działacze Podziemia powołali do życia Radę Wojskową Obozu. Na jej czele stanęło 2 więźniów z
grupy por. Witolda Pileckiego – Henryk Bartosiewicz i Bernard Swierczyna. Z utworzonej przez austriackich
komunistów Kampfgruppe Auschwitz weszli do Rady – Herman Langbein i Józef Cyrankiewicz.
Na początku kwietnia – Okręg wojskowy V NSZ Kielce - Radom dostał ściśle tajny rozkaz KG NSZ: „Wobec
zmienionej sytuacji polityczno-wojskowej na ziemiach polskich, plan operacyjny „Z” NSZ nie może być wykonany.
Wobec tego sens istnienia i tworzenia oddziałów leśnych przestaje być rzeczą realną i pożyteczną. Zmieniamy
okupację niemiecką na sowiecką. Rozkazuję wszystkie oddziały leśne NSZ natychmiast rozformować i przejść do
bardzo ścisłej konspiracji”. Podpisano: KG NSZ gen. Żegota. (A. Bohun..., s. 91-92; Po otrzymaniu tego rozkazu Bohun pojechał
do KG NSZ. Gen „Żegota” przyjął za słuszne nast. argumenty: „1. Prawie wszyscy partyzanci byli zdekonspirowani i dlatego będą trudności w
zamelinowaniu ich; 2. Teren mocno nasycony przez komunę, która w krótkim czasie zniszczyłaby nasz element rozproszony; 3. Partyzanci
przyzwyczajeni do życia w oddziałach leśnych i czujący się w zgrupowaniu bezpieczniej, opuściliby nasze szeregi wstępując do oddziałów
innych organizacji”. KG NSZ poleciła utrzymać oddziały leśne w Górach Świętokrzyskich w „dotychczasowej formie”. Oddziały te miały
być przede wszystkim bazą dla wszystkich zdekonspirowanych członków NSZ a także jako przeciwdziałanie terrorowi komuny i Gestapo. W
razie ruszenia frontu bolszewickiego na zachód, wszystkie oddziały leśne mają przejść na Śląsk, gdzie przy pomocy miejscowych komórek NSZ
i ZJ zostaną rozformowane i zamelinowane (...) w parę tyg. później przyszła wiadomość o nagłym zgonie gen. Żegoty-Kurcjusza. Na jego
miejsce został wyznaczony (...) płk Kmicic”).
12 kwietnia – Rozkaz nr 5 Komendanta Okręgu Wileńskiego AK ppłk. Aleksandra Krzyżanowskiego ‘Wilka’:
Do Oddziałów Partyzanckich
Mimo niejednokrotnych rozkazów i wytycznych dawanych na odprawach lub nawet przed frontem oddziałów, stwierdziłem, że
nie wszyscy dowódcy i żołnierze należycie je zrozumieli i nie stosują ich po mojej myśli.
W związku z tym zarządzam: 1. Żołnierz Polski walczy tylko z wrogiem, który jest uzbrojony i stawia opór. 2. Bez mego
rozkazu nie wolno przekraczać granic okręgu. Wyjątek mogą tylko stanowić warunki bezpieczeństwa oddziału. 3.
Bezwzględnie zabraniam odbierać siłą broni z sieci konspiracyjnej. 4. Ludność cywilna bez różnicy narodowości,
wyznania (Polak, Litwin, Białorusin, Żyd, katolik) musi być traktowana jednakowo i sprawiedliwie. Żadne nadużycia w
stosunku do ludności cywilnej nie mogą mieć miejsca. Ich życie i mienie musi być ochraniane przez A(rmię) P(olską).
Bezwzględnie zakazuję przeprowadzania przez oddziały partyzanckie wszelkiej akcji o charakterze politycznym, np.:
wysiedlania ludności tak miejscowej, jak i napływowej, zamykania szkół, niszczenia pomocy szkolnych. 5. U ludności
cywilnej w miarę konieczności mogą być rekwirowane tylko środki żywnościowe za sprawiedliwą zapłatą. Żywić i
zaopatrywać się zasadniczo należy z majątków upaństwowionych, biorąc tylko rzeczy i artykuły niezbędne, których
odbiór należy kwitować. Bezmyślne niszczenie mienia i inwentarza jest niedopuszczalne. 6. Każda zdobycz wojenna staje
się własnością skarbu państwa i z tego względu nie wolno jej traktować jako prywatnej własności oddziału, a tym
bardziej- jednostki. Ze zdobytej gotówki jak i materiału należy rozliczyć się. Przywłaszczenie będzie karane jako
pospolita grabież. 7. Jeniec musi być traktowany należycie, w myśl przepisów prawa międzynarodowego. Wróg ranny
musi być opatrzony i pozostawiony opiece ludności miejscowej. Żołnierz Polski, który źle się obchodzi z jeńcem lub
rannym wrogiem będzie karany do kary śmierci włącznie. 8. Jeniec lub zaaresztowany, który popełnił zbrodnię w
stosunku do Armii Polskiej lub ludności cywilnej, musi być oddany pod Sąd Wojskowy Specjalny (WSS) i ukarany na
podstawie wyroku sądu. 9. Każdy ujęty konfident, szpieg, zdrajca itp. Winien być skazywany wyrokiem WSS na karę
śmierci. Bezwzględnie zakazuję stosowania samosądu nawet na podstawie zeznań świadków. Każda sprawa musi być
rozpatrzona przez WSS. 10. Dowódcom oddziałów partyzanckich polecam zorganizowanie niezwłocznie przy Oddziałach:
a) Wojskowego Sądu Specjalnego (1 oficer, 1 podoficer i 1 szereg.); b) Komisji Gospodarczej (1 oficer, 1 podoficer,
wyznaczeni przez d-cę oddziału i 1 szeregowy z wyboru) dla prowadzenia całokształtu gospodarki pieniężnej i
materiałowej. 11. Dowódców oddziałów partyzanckich czynię odpowiedzialnymi za wprowadzenie tego rozkazu w życie.
Ambicją każdego d-cy i żołnierza musi być troska o imię Żołnierza Polskiego i Honor własnego oddziału. 12. Rozkaz
powyższy polecam odczytać przed frontem wszystkich oddziałów partyzanckich. (Kwartalnik historyczny Karta nr 32, 2001, s.
75-76).
13 kwietnia – w nocy z 13 na 14 kwietnia w Denkówku k. Ostrowca Św., rozkazem dowódcy oddziału Armii
Ludowej Stefana Szymańskiego (ps. Osa i Góra), zaatakowano i rozstrzelano czterech żołnierzy Armii Krajowej:
Jerzego Skwarka, Józefa Mazura, Czesława Kędziora, Mariana Błażejewskiego. Ocalały z napadu Bogdan
Nowakowski, jako piąty żołnierz AK, złożył stosowne zeznania dla Okręgowej Prokuratury Wojskowej w
Warszawie. Jak udało się ustalić, w 1945 roku Szymański dowodził plutonem egzekucyjnym powołanym w celu
likwidacji żołnierzy Armii Krajowej. Z odtajnionych akt UOP wynika, że Szymański przez PPR skierowany został do
resortu bezpieczeństwa. Od 21 lutego 1945 do 21 lutego 1946 roku pracował jako zastępca Wydziału WUBP w
Kielcach, skąd przeniesiono go na stanowisko zastępcy naczelnika Wydziału WUBP w Gdańsku. (Echo Dnia,
26.XI.1998).
17 kwietnia – 7 osobowa akowska grupa dow. przez Zygmunta Firleja opanowała na pół godziny urząd hodowli
zwierząt mający siedzibę na kieleckim Rynku. (Hist. Kielc, s. 379).
18 kwietnia – w walce z Niemcami w rejonie Włodzimierza Wołyńskiego ginie dow. 27 Wołyńskiej Dyw. Piech. AK
- Jan Wojciech Kiwerski ps. Oliwa. Wbrew wcześniejszym ustaleniom (26.III) oddziały sowieckie nie udzieliły
Polakom żadnej pomocy. Wobec beznadziejnej sytuacji, w obliczu całkowitego otoczenia polskich oddziałów,
zastępca poległego „Oliwy” - major Szturmberg-Rychter podjął decyzję o przebiciu się przez siły niemieckie. W
początkach czerwca resztki 27 Dywizji przekroczyły linię Bugu; część przebiła się na tyły sowieckiego frontu (zostali
tam aresztowani).
40
23 kwietnia – Wileńszczyzna – ‘na ruinach zamku Trockiego w obecności komisarza okr. Wilno-powiat, Wulffa,
została podniesiona litewska flaga obok niemieckiego hakenkreutza’ (Przegląd oficjalnej prasy litewskiej z kwietnia 1944,
wykonany przez BIP Okręgu Wileńskiego AK. W: Kwartalnik historyczny Karta, nr 32, 2001, s. 73).
26 kwietnia – dekret Prezydenta RP o tymczasowej organizacji władz na terenach polskich.
W kwietniu – Płk A. E. Fieldorf otrzymał ‘najtrudniejsze z dotychczasowych zadań – stworzenie poza strukturami
AK tajnej organizacji ‘Niepodległość’ pod kryptonimem ‘NIE”, która miała podjąć działania na wypadek drugiej
okupacji sowieckiej i zapobiegać wynarodowieniu społeczeństwa polskiego. Założenia organizacji ‘Niepodległość’
sformułowane zostały w dwóch podstawowych dokumentach, Statucie i Instrukcji ‘NIE’. Wyznaczony na nowe
stanowisko ‘Nil’ przestał pełnić funkcje dowódcy >Kedywu< KG AK i – głęboko zakonspirowany – nie brał udziału
w Powstaniu Warszawskim’. (Biuletyn IPN nr 5-6…, s.161).
Pod koniec kwietnia – dowódca ośrodka dywersyjnego AK w Szczuczynie (Nowogródzkie) Jan Piwnik ps. Ponury
„przygotował uderzenie na tamtejszą żandarmerię i wielki magazyn broni. Nieszczęśliwy przypadek spowodował, że
agronom gminny zobaczył ślady na podwórku niedokończonej szkoły i będąc pewnym, że to zaczaiła się sowiecka
partyzantka, powiadomił niemiecką żandarmerię. Ta zaś przygotowała zasadzkę, w której zginęło lub zostało zabitych
22chłopców, a 19 następnych - których aresztowano - zamordowano w Mińsku”. (C. Chlebowski, 900 dni.., s.15).
1 maja – dokonano generalnej reorganizacji sił zbrojnych Nowogródzkiego Okręgu AK - odtworzono przedwojenny
77 lidzki pp. Nowa formacja liczyła osiem batalionów. Dowódcą 7 baonu został legendarny dowódca z Gór
Świętokrzyskich - Jan Piwnik ps. Ponury.
3 maja – w oparciu o dekret Prezydenta RP Delegat Rządu na Kraj powołuje Krajową Radę Ministrów
(krajowa część Rządu RP). Przewodniczącym KRM został wicepremier Jan Stanisław Jankowski.
4 maja – Meldunek dowódcy 3 Brygady Partyzanckiej AK por. Gracjana Fróga ‘Mocarnego’ o starciu z litewskim
310 batalionem Vietine Rinktine’ (VR) we wsi Pawłowo 4 maja 1944: ‘W dniu 4 maja 44 o godz.14,30 otrzymałem
meldunek, że kolumna złożona ze 160 Litwinów pomaszerowała na Turgiele. Litwini nie dochodząc do Turgiel
zatrzymali się we wsi Pawłowo, podpalając wieś i mordując cywilną ludność. Po zaalarmowaniu oddział natychmiast
ruszył do akcji. Na odgłos strzałów Litwini rzucili się do tak panicznej ucieczki, że wsi nie zdołano na czas otoczyć.
Litwini zdołali umknąć pozostawiając na placu 4 zabitych. Wzięto do niewoli dowódcę litewskiego oddziału w
stopniu kapitana zawodowego oraz 3 żołnierzy. Po przesłuchaniu ze względu na nieludzkie i bandyckie obejście się z
ludnością cywilną wsi Pawłowo jeńcy w liczbie 3 osób, łącznie z kapitanem, dowódcą wyprawy, zostali rozstrzelani.
Jeden z nich został wypuszczony wolno, celem zawiadomienia towarzyszy, że w wypadku mordowania bezbronnej
ludności cywilnej odpowiedzialność poniosą za to wszyscy Litwini, którzy wpadną w nasze ręce’. (Kwartalnik
historyczny Karta, nr 32, 2001, s. 77-78).
8 maja – W rejonie Ejszyszek na Wileńszczyźnie – ‘AK stanowiła siłę zbrojną współdziałającą z Aliantami.
Charakterystyczna jest wymieniona w dokumencie nr 18 walka 6 Brygady, która miała miejsce 8 maja w rejonie
Ejszyszek. Dowódca tej brygady otrzymał na początku maja 1944 zadanie wysadzenia na rzece Uła mostu
kolejowego na linii Wilno-Grodno na sygnał radiowy nadany z Londynu. Akcja ta miała być zsynchronizowaną z
wysadzeniem desantu alianckiego w Normandii, aby nie dopuścić do przerzutu wojsk niemieckich koleją z frontu
wschodniego na zachód. Dowódca 6 Brygady miał krążyć wokół mostu na odległość nie większą niż kilkanaście
kilometrów, aby mógł go osiągnąć w ciągu jednego dnia. Poza tym miał zakaz wprowadzania do ewentualnych walk
całości sił 6 Brygady, gdyż podstawowym zadaniem było wysadzenie mostu. Kiedy 8 maja brygada weszła do
litewskiej wsi Koniawa, na skutek donosu została zaatakowana przez oddział plechawicziusowców. Walka trwała
cały dzień. Strona polska straciła wówczas 14 ludzi – osłabiona zakazem użycia pełnych sił’. (Kwartalnik hist. Karta nr 32,
2001, s. 87).
12-13 maja – nieudane natarcie na Monte Cassino polskich jednostek wojskowych dow. przez gen. Andersa.
17-18 maja – drugie, tym razem zwycięskie, polskie natarcie na wzgórze Monte Cassino. Otwarcie drogi na Rzym.
20 maja – w bagnach nad Bugiem patrol AK znalazł wystrzeloną z niemieckiego poligonu mieszczącego się w
widłach Wisły i Sanu (Blizna) niewybuch rakiety V-2. Cenne dla aliantów znalezisko zostało przetransportowane 25
lipca drogą lotniczą do Londynu. (Akcja ta jest oceniana jako jedna z najbardziej efektownych działań wywiadu Podziemia w skali całej
okupowanej Europy).
Wezwanie do Litwinów – ulotka wydana 20 maja 1944 przez Komendanta Okręgu Wileńskiego AK ppłk
Aleksandra Krzyżanowskiego ‘Wilka’ (Kwartalnik historyczny, trwającego już blisko 5 lat, Karta nr 32, 2001, s. 82-83: ‘Jako
dowódca polskich Oddziałów Partyzanckich, działających na terenie Okręgu Wileńskiego, wzywam całe społeczeństwo litewskie
do zaprzestania ostrego kursu antypolskiego na terenie Wilna i Ziemi Wileńskiej. Cały wysiłek administracji, policji i Saugumy
[Bezpieczeństwo] litewskiej w przeciągu tych tragicznych lat był skierowany przeciwko społeczeństwu polskiemu, znajdującemu
się w ciężkich zmaganiach z kolejnym najeźdźcą. Policja i Sauguna litewska walczyła zajadle z każdym objawem polskości,
dostarczając na Łukiszki i na Ponary oraz do innych więzień i miejsc kaźni tysiące patriotów polskich – inteligencji, młodzieży,
chłopów i robotników.
Znamy dobrze te miejsca tortur, bestialskiego bicia i znęcania się nad uwięzionymi. Znamy dobrze śmierć głodową w
więzieniach i obozach koncentracyjnych. Znane są nam też i wynotowane nazwiska sprawców tych zbrodni, wołających pomstę
do nieba. (..) Na całe zaś społeczeństwo litewskie spada moralna i fizyczna odpowiedzialność za to, że nigdy nie potępiło tych
zbrodniarzy, a milcząco przyglądało się mordowaniu kwiatu Narodu Polskiego.
41
Szczególnie jaskrawy obraz zaistniał w przeciągu ostatnich trzech lat, tj. od chwili okupowania tych ziem przez Niemców, kiedy
po wymordowaniu Żydów rękami litewskich siepaczy uwaga tych zbrodniarzy skierowała się przeciwko Polakom. Dziesiątki
tysięcy młodzieży polskiej zostało wyłapanych rękami policji litewskiej i skierowanych na front lub na roboty do Niemiec. Przez
Łukiszki i inne więzienia przewinęło się w okresie tych trzech tragicznych lat kilkanaście tysięcy Polaków. Niemcy wydawali
rozkazy, zaś policja i Sauguna litewska skwapliwie wykonywała te zarządzenia z cichą aprobatą społeczeństwa litewskiego.
Czekaliśmy, że nastąpi opamiętanie, lecz miara naszej cierpliwości przebrała się. Jako dowódca Polskich Oddziałów
Wojskowych, walczących z bandytyzmem i próbami wyniszczenia Narodu Polskiego na tych ziemiach, stawiam ultymatywne
żądania: 1. Policja litewska i Sauguma (obecnie gestapo), jak również urzędnicy litewscy muszą natychmiast zaprzestać
wysługiwania się Niemcom na odcinku walki z Polakami. Muszą bezwzględnie ustać wszelkie łapanki, areszty polityczne, branie
zakładników, walka z naszym ruchem niepodległościowym, torturowanie i bicie uwięzionych, wyłapywanie naszych żołnierzy
idących do Oddziałów Polskich, rozmyślne wygładzanie [głodzenie] uwięzionych, łapownictwo i tym podobne zbrodnie. 2.
Społeczeństwo litewskie musi rozpocząć zdecydowaną walkę ze zbrodniarzami pochodzącymi z jego środowiska, za których
ponosi moralną odpowiedzialność, milcząco przyglądając się tym zbrodniom. Żądam natychmiastowego rozpoczęcia akcji
pacyfikującej stosunek Litwinów do Polaków, ażeby w przyszłości nie miały miejsca takie wypadki, jak masowe mordowanie
niewinnej ludności polskiej i białoruskiej przez żołnierzy gen. Plechavicìusa.
Cierpliwość nasza skończyła się. Jeżeli administracja, policja i Sauguma litewska nie zrozumie tego wezwania i nie zaniecha
takich metod walki, ostrzegam, że zostanie zastosowany jak najostrzejszy kurs w stosunku do całej litewskiej policji, Sauguny i
administracji, i przy pomocy stojącej do mej dyspozycji Polskiej Siły Zbrojnej zniszczę w najbliższym czasie gniazdo
zbrodniarzy. Jeżeli chcecie mieć walkę bezpardonową – to ją mieć będziecie! Uprzedzam tylko, że będą zastosowane zupełnie
inne metody walki, niż w walce z oddziałami Plechavìciusa. Tam mieliśmy do czynienia z żołnierzem częściowo wcielonym
przymusowo do szeregów. Wy – policjanci i saugumiści litewscy jesteście zbrodniarzami, którzy dobrowolnie i ochotniczo
stanęli do walki z polskością na tej ziemi. Pamiętajcie, że granica Litwy jest stąd niedaleko i również za jej słupami granicznymi
potrafimy poszukać odwetu! Społeczeństwo zaś litewskie wzywam, niech zmusi swoich synów i namówi do walki z istotnymi
bandytami, a nie ze społeczeństwem polskim i jego żołnierzami, którzy dobrowolnie i ideowo stanęli w obronie życia i mienia
obywateli ziemi bez różnicy narodowości i wyznania’.
22 maja – Kreml - podczas wizyty delegacji KRN - Stalin uznał powołaną przez siebie formację „za jedyne
przedstawicielstwo narodu polskiego”.
2 czerwca – masowe aresztowania mieszkańców Chęcin. Garus, Przewodnik, s. 30).
5-14 czerwca – wizyta premiera Mikołajczyka W USA.
11 czerwca – Kielce - władze niemieckie aresztowały podczas prowadzenia tajnego kompletu Mieczysława
Pogorzelskiego z uczniami (uczeń Wacław Kuliński został zakatowany w kieleckim gestapo, nauczyciela wywieziono do Gross-Rosen).
(LO im. J Śniadeckiego.., s. 22).
14 czerwca - z okrążenia w lasach janowskich wydostało się część oddziałów AK i grupy AL. Wydarzenie to nazywane często największą antypartyzancką akcją niemieckiego okupanta - zakończyło się przemarszem leśnych
oddziałów do Puszczy Solskiej. (Niemiecka akcja przeciwko zgrupowaniom partyzanckim w kasach janowskich i Puszczy Solskiej
(Lubelszczyzna) datowana jest na czas 5 - 25 czerwca).
15 czerwca – Kielce - udany zamach na szefa siatki konfidentów F.H. Wittka; podczas wykonywania wyroku poległ
dow. akcji Kazimierz Smolak „Nurek”, żoł. AK - dow. O. Dywersyjno - Bojowego „Perkun”, kawaler K. VM; poległ
wówczas również drugi uczestnik zamachu - żoł. KPN - AK Roman Kacperowicz „Szarada”. (Starówka, t.1, s. 166-167;
Hist. Kielc, s. 379 - 383; Starówka t.3, s. 62, 189, 191).
15-16 czerwca – na Nowogródczyźnie, pod Jewłaszami, poległ legendarny „Ponury” (Jan Piwnik). (Do stopnia majora
został awansowany pośmiertnie).
18 czerwca – występująca w Podziemiu PPS pod kryptonimem WRN wraca do swojej nazwy PPS.
Tego dnia ukazuje się 1 nr „Robotnika” (wznowienie pisma - przedwojennego organu PPS).
Działająca zbrojnie Gwardia Ludowa - WRN otrzymuje nazwę „Oddziały Wojskowe Pogotowia Powstańczego
Socjalistów” (OWPPS). (W. Czapska-Jordan, WRN PPS..., s. 37-38).
22 czerwca – Stalin poinformował w Moskwie delegację kadłubowej Krajowej Rady Narodowej z Polski, że należy
rozpocząć przygotowania do powołania nowego rządu polskiego i opracowania jego programu przez KRN i ZPP.
Kierowało tym Centralne Biuro Komunistów Polskich w Moskwie.
25 czerwca – pod Osuchami w Puszczy Solskiej - największa klęska oddziałów AK w walce z okupantem
niemieckim; w okrążeniu Leśnych z AK i BCH poległo kilkuset żołnierzy.
W czerwcu – na zlecenie Kierownictwa Walki Podziemnej i Organizacji Małego Sabotażu „Wawer” powstał
krótkometrażowy film dokumentalny „Robota wawerska”. (Film przedstawiał warszawskie osiągnięcia OMS (rysunki, nalepki,
plakaty, napisy itp.).
Na początku lata - zaplecze polityczne i część dowództwa NSZ przeniosły się do Częstochowy. Przystąpiono tam do
stworzenia organu dowodzenia NSZ na ziemiach okupowanych jeszcze przez Niemców. Utworzono Radę Polityczną
„Zachód” i komendę główną NSZ „Zachód” z gen Boguckim na czele. Władzom tym podlegały okręgi wojskowe
NSZ znajdujące się na zachód od frontu bolszewickiego.
‘Deszczowy czerwiec 1944 roku. Przez uliczki Sienna ciągnęła kolumna wozów naładowana wszelkim dobrem. Byli
to Niemcy z Gozdawy, Janowa, Kadłubka, Ludwikowa, Hieronimowa i Nowej Wsi, uchodzący w asyście żandarmów
przed zbliżającym się wschodnim frontem (..) pozostawili przykre wspomnienia, choć tak głęboko byli zakorzenieni
w polskiej ziemi (od XVIII wieku). Cieszyli się pełnią praw obywatelskich, jakie gwarantowała im Polska
42
Rzeczpospolita. A jednak? Jednak przez 5 lat byli pomocnikami Gestapo w gnębieniu ościennej polskiej ludności.
Gwoli sprawiedliwości trzeba przyznać, że byli i tacy Niemcy, którzy pomagali Polakom (..)’. (Jerzy Falkiewicz ‘Orlik’,
Głos Sienna. Zmienne koleje wojny, w: Życie Powiśla – pismo społ.-kult. regionu lipskiego nr 4/2005, s. 61).
7-13 lipca – walki o zdobycie Wilna; Powstanie Wileńskie z udziałem AK. W walkach powstańczych brał udział
harcerski Związek Bojowników Niepodległości w sile kompanii (180 ludzi). Wilno zostało wyzwolone w dużej
mierze polskimi rękami. (Wileńskim zgrupowaniem AK dowodził płk Aleksander Krzyżanowski ps. Wilk. Po zdobyciu Wilna Rosjanie
rozkazali jednostkom AK opuszczenie miasta. 16 lipca płk Krzyżanowski - zaproszony na rozmowy - został wraz z innymi polskimi oficerami
aresztowany. Rozpoczęła się masowa wywózka w głąb Rosji żołnierzy AK).
11 lipca – żołnierze AK z warszawskiego batalionu „Parasol” przeprowadziły w Krakowie zamach na dowódcę
policji i SS gen. Wilhelma Koppego (przeżył).
12 lipca – rozkaz dowództwa AK o zakończeniu scalania oddziałów BCh z AK.
15 lipca – Stalin nakazał przygotowanie w Moskwie przez Wandę Wasilewską (przewodniczącą ZPP) i Edwarda
Osóbkę-Morawskiego (wiceprzewodniczącego KRN) memoriału uzasadniającego potrzebę utworzenia
Tymczasowego Rządu Polskiego.
W drugiej połowie lipca – lotnictwo sowieckie zbombardowało Warszawę (brak informacji (?) lub inne względy
powodowały, że bomby padały także na cele cywilne).
16-17 lipca – sowieci aresztowali oficerów AK ze sztabu Okręgu Wilno i Podokręgu Nowogródek. (W efekcie
bezprawnych poczynań NKWD na zajmowanych ziemiach polskich do bolszewickiej niewoli wzięto tysiące żołnierzy AK i ludności cywilnej).
18 lipca – 2 Korpus Polski gen. Andersa zdobył (bez zniszczenia miasta) Ankonę.
Tego dnia - po raz pierwszy od bitwy pod Lenino (!) - polskie oddziały formowane w Rosji uczestniczyły w
działaniach bojowych nad Bugiem.
20 lipca – w wyniku obrad CBKP, ZPP i KRN poprzestano na zaproponowaniu powołanie Delegatury KRN dla
Terenów Wyzwalanych. Stalin zmienił nazwę jako zbyt „londyńską” na Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego
(PKWN), jako organ wykonawczy KRN.
‘Rok 1944 okazał się przełomowy dla losów powojennej Polski. 20 lipca 1944 r. w Moskwie został powołany
Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, dwa dni później sowieckie radio ogłosiło jego manifest, który
stwierdzał (! Prawem Kaduka, red.), iż Krajowa Rada Narodowa jest jedynym legalnym źródłem władzy w Polsce, a
PKWN legalną, tymczasową władzą wykonawczą. Było to jednoznaczne z podważeniem legalności Rządu RP
na uchodźstwie’. (Grzegorz Sado, O Polskę biało-czerwoną. Ksiądz Stanisław Domański ps. Cezary (1914-1946), IPN. Wyd. Jedność,
Kielce 2009, s. 42; dalej – G. Sado, O Polskę biało-czerwoną..).
20-29 lipca – w ramach akcji „Burza” oddziały AK wyzwoliły samodzielnie na terenach Lubelszczyzny 7
miejscowości oraz 11 wspólnie z wojskami sowieckimi (NKWD z marszu, zaraz po akcji, przystępowało do aresztowań oficerów i
żołnierzy AK).
22 lipca – Lubartów i Kock opanowane przez AK.
Manifest PKWN - oficjalna data wydania manifestu w dniu 22 lipca była specjalnie wybrana przez Rosjan z
Komisariatu Spraw Zagranicznych i aprobowana przez Stalina uważającego Warszawę za gniazdo wichrzycieli. Była
to dokładnie rocznica II traktatu rozbiorowego Polski 22 lipca 1793 roku, podpisanego na Sejmie w Grodnie przez
Johanna Jakuba Sievers'a, ambasadora carycy Katarzyny II, dla uświetnienia rocznicy urodzin jej wnuczki Olgi. Był
to kapitalny przykład, jak komunistyczne państwo, zdominowane przez Rosję, nawiązywało w dyplomacji do
wielkoruskiej tradycji carskiej. Później, w wydanym także w Moskwie, polskim Dzienniku Ustaw ogłoszono
antydatowaną rzekomą „ustawę” Krajowej Rady Narodowej w Lublinie w dniu 21 lipca 1944 roku o powołaniu
PKWN. Manifest programowy Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego do narodu polskiego został
wydrukowany znacznie wcześniej. (L. Dzikiewicz, PKWN-atrapa suwerenności Polski, w: Biuletyn Informacyjny Św. Związku
Żołnierzy AK, nr 6/7 z 2004 roku, s. 43).
23-27 lipca – walki AK o polski Lwów. Podobnie jak w Wilnie, zdobyte w dużej mierze polskimi rękoma miasto,
przejęli w niepodzielne władanie Rosjanie. Zaproszonych na rozmowy przedstawicieli PPP aresztowano. Masowe
aresztowania i wywózki Polaków.
25 lipca – sowieckie spec - oddziały przystąpiły do rozbrajania 27 Wołyńskiej Dywizji AK.
Tego dnia gen. Bór Komorowski przesłał depeszę do NW w Londynie sugerując - na wypadek rozpoczęcia
powstańczych walk - wsparcie walczących przez desant polskiej Brygady Spadochronowej i akcji lotnictwa bombardującego podwarszawskie lotniska niemieckie. Pomimo starań władz polskich, powiązani już wieloma
układami (od Teheranu) z Rosją, wiedzący o bestialstwach sowieckich wobec PPP, Anglicy odmówili takiej
formy pomocy.
Lublin – Delegat Rządu RP na województwo lubelskie – Władysław Cholewa – ogłosił w imieniu swoich
zwierzchników objęcie władzy przez podległą sobie Delegaturę Okręgową w zajętym przez Rosjan mieście. (Podobnie
działo się w innych miejscowościach np. w Zamościu, gdzie próbował w imieniu Rządu RP objąć władzę Antoni Wiącek ps. Marian Chłopecki,
Janusz Sandomierski. Kończyło się też podobnie – aresztowaniem przez NKWD).
„W tym czasie, do Okręgu Wojskowego V-Kielce (NSZ, red.), zaczęły napływać wiadomości z W-wy możliwości
wybuchu powstania w stolicy. Na odprawie sztabu Okręgu V (...) doszliśmy do decyzji, że należy natychmiast ogłosić
ochotniczą mobilizację członków NSZ i przekształcić istniejący już pułk 204 w większą jednostkę. W pierwszym
rzędzie chodziło nam o to, ażeby wyprowadzić naszych ludzi z samego miasta Kielce przed ewentualnym
43
wywołaniem powstania (...). Opracowałem z płk Olgierdem, Komendantem Okręgu V-go, rozkaz przyszłej
mobilizacji okręgu NSZ Kielce - Radom, wyznaczając rejon koncentracji miejscowości Zagnańsk, na dzień 6 sierpnia
1944r.”. (2.VIII doszło „w Kielcach do spotkania miejscowych władz AK i NSZ. W czasie rozmowy, dowódca Okręgu AK, zaproponował
nam wspólne wywołanie powstania w Kielcach (...)”. (A. Bohun - Dąbrowski, Byłem dowódcą.., s. 76-77).
26 lipca – Moskwa - utworzony tam przez Stalina „PKWN” podpisuje z marszu - z rozkazu swego mocodawcy porozumienie, którego treści przekazywały w sowieckie ręce sądownictwo w strefie działań wojennych. (Na tej
wymuszonej, bezprawnej, propagandowej podstawie NKWD aresztowało i wywoziło w głąb Rosji tysiące żołnierzy AK i niemniej liczne
tysiące spośród ludności cywilnej (gł. przedstawicieli inteligencji). Część z rozbrojonych przez sowietów żołnierzy AK, chcąc uniknąć
wywózki, wstępowało do armii Berlinga. Jednym z nich był Janusz Chorążak ‘Arab”, żołnierz 5 Brygady Partyzanckiej AK ‘Łupaszki’, później
4 Brygady ‘Ronina’. W kwietniu 1945 r., wraz z kolegami, zdezerterował z armii mającej sowieckie dowództwo i realizującej cele Moskwy. –
W: Karta nr 32, 2001, s. 104).
Tego dnia do Chełma i Lublina wkroczyły oddziały 1 Armii gen. Berlinga.
27 lipca – łamiąc poprzednie zobowiązania sowieci aresztują tysiące żołnierzy AK - Obszaru Lwów.
Podpisanie przez Wiaczesława Mołotowa i Edwarda Osóbkę-Morawskiego (przewodniczącego PKWN) tajnego
układu pomiędzy PKWN i Rządem sowieckim w sprawie definitywnego ustalenia granic pomiędzy ZSRR a
Polską na linii Curzona, bez Wilna i Lwowa. Podpisano także odrębny traktat, w którym PKWN powierzył Armii
Czerwonej wojenny nadzór nad terytorium tworzonej Polski Ludowej. Nadzór miał odtąd realizować tajny
namiestnik Rosji na Polskę gen. płk. NKWD Iwan Sierow, zastępca Ławrentija Berii. (L. Dzikiewicz, PKWN-atrapa
suwerenności Polski, s. 44).
’27 lipca działacze PKWN zostali przerzuceni radzieckimi samolotami na Lubelszczyznę, do Chełma. Polska zgodnie
z planami Józefa Stalina miała zostać całkowicie podporządkowana ZSRR. Natomiast zasadniczym celem
komunistów stała się likwidacja podziemia wojskowego i politycznego oraz >przekonanie< Polaków do władzy
Polskiej Partii Robotniczej i PKWN’. (J. Wołoszyn, Charakterydtyka niemieckiej i sowieckiej polityki terroru wobec społeczeństwa i
podziemia zbrojnego na Lubelszczyźnie w latach 1939-1947, (w: Podziemie zbrojne na Lubelszczyźnie wobec dwóch totalitaryzmów 19391947, pod red. S. Poleszaka i A. Puławskiego, W-wa 2002, s. 19-20, w: G. Sado, O Polskę biało-czerwoną.., s. 42).
28 lipca – aresztowani żołnierze i podoficerzy AK Okręgu Wilno o Podokręgu Nowogródek zostają wywiezieni do
Kaługi, gdzie starano się z nich sformować rezerwowy pułk Armii Czerwonej. (Po odmówieniu przysięgi zostali rozbrojeni i
aresztowani).
29 lipca – sowieckie patrole dotarły na przedmieścia Warszawy (Praga).
Nadająca z Moskwy radiostacja ZPP wzywała mieszkańców stolicy do rozpoczęcia walk powstańczych.
30 lipca – podobnie jak na innych terenach ziem polskich zajmowanych przez sowieckie oddziały – na
Lubelszczyźnie rozbrojono i po części aresztowano żołnierzy 3 Dywizji Piechoty AK.
31 lipca – sowieckie czołgi zajęły Otwock i Radzymin, otaczając polską stolicę od południowego-wschodu.
Tego dnia został wydany oficjalny rozkaz Stalina nakazujący rozbrajanie wojsk AK, aresztowanie oficerów oraz
wcielanie podoficerów i żołnierzy do tzw. armii Berlinga. Na terenach zajętych przez Rosjan (białostockie,
lubelskie i część warszawskiego) pozostało wiele oddziałów zbrojnych PPP. Wobec nastawienia NKWD i UB do
grup niepodległościowych żołnierze ci byli w zasadzie skazani - w momencie wejścia Rosjan - na śmierć lub
wywózkę w głąb Rosji, co też w większości równało się zagładzie. Grupy AK próbowały samodzielnie (lub we
współpracy z A. Cz.) walczyć z Niemcami;
„W tym okresie NSZ uważał Sowiety za wroga nr 1, i pragnąc zachować żywe siły, rezygnował z prowadzenia
zaczepnej walki z pobitymi już Niemcami, przechodząc do nowej konspiracji przeciwko Rosji”. (A. Bohun - Dąbrowski,
byłem dowódcą.., s. 71; „Środowisko polityczne „Szaniec”, na podstawie powziętej od początku istnienia org. koncepcji przyłączenia Ziem
Zachodnich po Odrę i Nysę Łużycką, poleciło Komendzie Głównej Związku Jaszczurczego przygotowanie planu operacyjnego „Z”, pod
kierownictwem ppłk Wacława III (T. Boguszewski), szefa III-go Oddz. Sztabu Gł. (...) Przewidywane były koncentracje trzech grup
operacyjnych na terenie Generalnej Guberni, które po załamaniu się armii niemieckiej, miały zostać przerzucone na zachód, z zadaniem
opanowania wytyczonego w planach terenu. (...) Wobec niemożliwości wykonania zasadniczego wariantu planu „Z”, dowództwo NSZ w 1944r.
podobno przyjęło jeden z kolejnych wariantów, który zawierał: „Rosja sowiecka zajmuje całą Polskę, oddziały NSZ w miarę możliwości
przesuwają się na zachód, aby dołączyć do zachodnich aliantów” (T. Boguszewski: Zeszyty do Historii Narodowych Sił Zbrojnych, cz. III, s.
34, 43); w: A. Bohun - Dąbrowski, Byłem dowódcą.., s. 71-72). ‘Tak więc, aktualnie, kwalifikujemy Niemcy i Rosję Sowiecką
bardzo podobnie – jako dwie imperialistyczne, zaborcze potęgi, walczące o panowanie nad światem’ (A. Rawicz, O co
walczą Narodowe Siły Zbrojne, Warszawa 1943 r.; w: Niezależna Gazeta Polska, Warszawa, 3 lipca 2009, dodatek IPN, s. VI).
W Warszawie Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze wydrukowały ostatni nr Biuletynu Informacyjnego . (Był to
rekordowy w warunkach wojennych nakład - ok. 100.000 egz.; główny kolportaż 1.VIII).
1 sierpnia – wybucha Powstanie Warszawskie; walki trwają 63 dni (do 2.X); alianci zachodni przyjęli wobec
Powstania co najmniej dziwną postawę; można powiedzieć, że latem 1944 roku bliższy był im rosyjski sojusznik od
wiernego przez całą wojnę sojusznika polskiego. Polska została zdradzona... (Kilka oddziałów leśnych z kielecczyzny
wyruszyło na pomoc walczącej stolicy. W rejonie Warki zostały rozbite i powróciły (w uszczuplonych stanach) na teren Gór Świętokrzyskich.
„Jednym z takich oddziałów był oddz. kpt Katarzyny, dość nawet dobrze uzbrojony; po drodze jednak trafił na silną obsadę niemiecką na rzece
Pilicy i po próbach sforsowania jej, zmuszony był wycofać się z dużymi stratami w ludziach i sprzęcie” (A. Bohun - Dąbrowski.., s. 79).
15 sierpnia – kieleckie – ‘(..) na leśnej polanie niedaleko wsi Siodła, kapitan Henryk Peszko ‘Wicher’, nasz kapelan,
odprawił Maszę polową. Zbudowaliśmy ołtarz, dookoła stanął 1 i 2 batalion 4 pułku piechoty (..) około tysiaca
chłopa! To był wyjątkowy dzień. Bo Święto Żołnierza, bo Wniebowzięcie NMP, bo oczekiwaliśmy mianowania nas
pułkiem Legionów AK. Następnego dnia ruszyliśmy na pomoc powstańczej Warszawie. (…) Państwo Podziemne
44
działało bardzo sprawnie. Od sołtysa wsi do Delegata Rządu. Każda instytucja miała wyznaczony cel. Gdyby
nie to, zniszczyłby nas głód i terror (..) Niemcy musieli się liczyć z naszymi akcjami odwetowymi. I liczyli się. (…)
Już po wybuchu Powstania Warszawskiego, spotkałem się z ‘Nurtem’ z polecenia dowódcy 4 pp Leg. AK. I
spotkałem podchorążego z Wilna. Powiedział mi, że wojska radzieckie od razu po walkach – wspólnych z nami! –
rozbrajały żołnierzy AK i wywoziły w głąb Rosji. Zameldowałem to pułkownikowi Mularczykowi ‘Żorowi’ (..)’. (Ze
wspomnień ‘Andrzeja’ – Henryka Pawelca, człowieka od specjalnych zadań w Okręgu kielecko-radomskim AK).
20 sierpnia – Warszawa – na mocy dekretu Prezydenta RP (z 26.IV.44) powołano do życia Krajową
(odpowiednik PPP).
Radę Ministrów
23 sierpnia – Bezprawny komunistyczny dekret, w oparciu o którego treści ‘rozciągnięto drakońskie przepisy
wojskowego kodeksu karnego na ludność cywilną’ (G. Sado, O Polskę biało-czerwoną… s. 42-43).
24 sierpnia –‘komuniści wydali dekret wymierzony w Polskie Państwo Podziemne. Stwierdzał on, iż wszystkie
tajne organizacje wojskowe funkcjonujące na terenie Polski ulegają rozwiązaniu. Nie wzięto pod uwagę tego, że
istniał polski rząd w Londynie, któremu AK w dalszym ciągu była podporządkowana’. (G. Sado, O Polskę biało-czerwoną.,
s. 42).
31 sierpnia – Bezprawny komunistyczny dekret o karze ‘dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych
zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami’ oraz ‘dla zdrajców narodu polskiego’ (G. Sado, O Polskę
biało – czerwoną…, s. 42)
6 września – Mielec – podobnie jak na innych terenach, w powiecie mieleckim ogłoszono ‘‘Plan akcji ‘Burza’.
28 września – do Moskwy, w celu przeprowadzenia rozmów, przybyła delegacja Krajowej Rady Narodowej i
Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego w składzie: Bolesław Bierut, Edward Osóbka-Morawski, generał
Michał Rola-Żymierski oraz Andrzej Witos.
Tegoż dnia płk A. E. Fieldorf ‘został awansowany do st. gen. bryg. i odznaczony Złotym Krzyżem Orderu
Wojennego VM >za całokształt pracy konspiracyjnej na najbardziej eksponowanych kierowniczych stanowiskach i za
wybitną postawę i gotowość podjęcia najcięższych zadań, którym zawsze podołał<’. (Biuletyn IPN nr 5-6.., s. 161).
29 września – kolacja wydana przez Stalina w jego mieszkaniu. Ze strony radzieckiej, oprócz Stalina, uczestniczyli w
niej także: Mołotow, Mikojan, Beria i prawdopodobnie Malenkow. Pod koniec kolacji Stalin i Mołotow
przeprowadzili z Bierutem „rugatielnyj razgawor”. Treść rozmowy, wg relacji Bieruta zaraz po powrocie do Lublina,
przytacza w swych „Pamiętnikach” Wł. Gomułka: „Brutalnie zwymyślanie Bieruta (...) odnosiło się faktycznie do całego
kierownictwa partii. Musieliśmy więc dokonać gwałtownego zwrotu na tym odcinku działalności partii i PKWN. Ze
zrozumiałych względów prawdziwe przyczyny tego zwrotu nie mogły być ujawnione. Znało je tylko wąskie grono ludzi z
centralnego kierownictwa partii”. (Co z tą suwerennością, czyli kto tu rządzi. Z pamiętników Władysława Gomułki, w: Biuletyn
Informacyjny Św. Związku Żołnierzy AK, nr 6/7 z 2004 roku, s. 46).
30 października –„Największą rolę w zwalczaniu niepodległościowego podziemia odegrał dekret z 30 października
1944 r. o ochronie państwa, który kompetencji sądów wojskowych poddawał osoby cywilne, oskarżone o wrogą
działalność skierowaną przeciwko władzy ludowej. Za taką uważano np. utrudnianie reformy rolnej, udzielanie
pomocy członkowi nielegalnego związku, a nawet posiadanie bez zezwolenia radia. Wszystkie te przepisy
wprowadzone przez PKWN, obowiązywały z mocą wsteczną, bo już od 15 sierpnia 1944 r.’. (G. Sado, O Polskę biało –
czerwoną, s. 43).
W październiku – Po demobilizacji Kieleckiego Korpusu Legionów Armii Krajowej jeden z żołnierzy ‘Szaraków’, z
placówki AK w Siennie – Jerzy Falkiewicz ps. Orlik – napisał ‘Modlitwę Akowską’:
Pani Jasnogórska, Królowo i Orędowniczko nasza,
Ty, co widziałaś łuny historii na świętej tej ziemi,
pożary, zgliszcza i krew serdeczną zmieszaną ze łzami,
będącą zaczynem bohaterstwa, poświęcenia i odwagi
w walce o wolność i godność narodu, o Pani,
otocz zbawiennym płaszczem utrudzonych żołnierzy,
niosących Tobie i ojczyźnie gorące serca w darze
Panno Święta, Częstochowska pocieszycielko i nadziejo nasza,
Skrwawionej i zdradzonej Armii Patronko,
Uproś u Syna dla przyszłych pokoleń łaskę wiary,
Czerpiąc moc i siłę z bolesnych dziejów i sławy’.
(Życie Powiśla – pismo społeczno-kulturalne regionu lipskiego nr 4/2005, s. 61)
Gen. bryg. A. E. Fieldorf ps. Nil, komendant org. ‘NIE’ odrzucił propozycję objęcia stanowiska szefa sztabu KG AK.
Został wyznaczony przez gen. bryg. Leopolda Okulickiego ps. Niedźwiadek na zastępcę szefa KG.
‘W drugiej połowie grudnia 1944 r. - w domu działacza OPW (Obóz Polski Walczącej, patrz notka z 25.VIII.1942),
przedwojennego posła na Sejm Romana Tomczaka, w Podkowie Leśniej odbył się zjazd piłsudczyków, w wyniku
którego doszło do zjednoczenia KON (Konwent Organizacji Niepodległościowych) i OPW oraz powołania Centrum
Państwowo-Narodowego. (Biuletyn IPN nr 5-6, 2008, s. 91).
23 grudnia - ‘Z przechwyconej przez wywiad brytyjski depeszy nadanej do Moskwy 23 grudnia 1944 r. wynikało, że
tylko brak wystarczającej ilości broni powstrzymywał komunistów w Polsce centralnej przed rozpoczęciem
masowej i otwartej walki z oddziałami niepodległościowymi. Tego problemu nie mieli komuniści na Kresach
45
Wschodnich, gdzie poza Wołyniem, rozpoczęli jawną eksterminację ludności polskiej i polskich oddziałów
partyzanckich’. (Dodatek Specjalny IPN, w: Niezależna Gazeta Polska, Warszawa, 3 lipca 2009, karta II).
‘W konspiracji piłsudczykowskiej w kraju w latach 1939-1947 znajdowały się osoby o różnym wykształceniu,
przynależności zawodowej i pozycji społecznej – oficerowie Wojska Polskiego, posłowie i senatorowie RP, urzędnicy
państwowi, adwokaci, literaci, dziennikarze, lekarze, nauczyciele, pracownicy fizyczni. Znaczna ich część
uczestniczyła w walce o niepodległość Polski w czasie I wojny światowej i była zaangażowana w działalność
polityczną w dwudziestoleciu międzywojennym, byli jednak i tacy, których młodość przypadła na czasy niepodległej
Rzeczypospolitej. (..) Ich losy stanowią przykład piłsudczyków, którzy zapłacili wysoką cenę za przeciwstawianie się
totalitaryzmem – niemieckiemu i sowieckiemu’. Przykładem może być postać wybitnego piłsudczyka sprzed wojny, z
czasu wojny i okresu sowieckiej okupacji – Wacława Lipińskiego, o którym, na koniec tej części kalendarium,
przytaczamy fragment życiorysu w oparciu o szkic biograficzny autorstwa p. Marka Gałęzowskiego z Warszawy: ur.
28.IX.1896 w Łodzi; z ruchem niepodległościowym związany od czasów gimnazjalnych; w składzie rodzącego się
skautingu i Polskich Drużyn Strzeleckich; żołnierza 5 pp. 1 Bryg. Leg. Pol.; czynny w POW; obrońca polskiego
Lwowa; uczestnika wojny z bolszewikami; odznaczonego za tę wojnę Krzyżem VM V klasy, Krzyżem
Niepodległości, czterokrotnie Krzyżem Walecznych. Absolwent prawa (UJ); mjr WP (1927); pracownik Wojskowego
Biura Historycznego; skarbnik Instytutu Badania Najnowszej Historii Polski (IBNHP); sekretarz wydawanej przez ten
Instytut „Niepodległości”; autor wielu prac historycznych, z których najbardziej znaną pozostaje Walka zbrojna o
niepodległość Polski w latach 1905-1918. Po przekształceniu IBNHP w Instytut im. Marszałka J. Piłsudskiego –
dyrektor tej instytucji. Docent lwowskiego Uniw. im. Jana Kazimierza. Ppłk (1939); szef propagandy Dowództwa
Obrony Warszawy. „Jeszcze w oblężonej Warszawie, wraz z gen. Michałem Tokarzewskim-Karaszewiczem,
Mieczysławem Niedziałkowskim i Stefanem Starzyńskim, był inicjatorem powołania organizacji konspiracyjnej,
kontynuującej walkę z okupantami. Po kapitulacji pozostał w stolicy na piastowanym przed wojną stanowisku
dyrektora Instytutu Józefa Piłsudskiego, ale w końcu listopada 1939 r., zagrożony aresztowaniem przez gestapo,
opuścił miasto i udał się do Zakopanego. Utrzymywał kontakty z SZP, kilkakrotnie przyjeżdżał do Warszawy. W
marcu 1940 r. przedostał się na Węgry z zamiarem udania się do Francji i wstąpienia do armii polskiej. Jako
piłsudczyk nie otrzymał przydziału służbowego i pozostał przymusowo na Węgrzech, gdzie włączył się w życie
polskiego uchodźstwa. (…). W Budapeszcie Lipiński publicznie zwalczał pogląd o odpowiedzialności piłsudczyków
za klęskę wrześniową. Jednym z elementów tej działalności stała się napisana przez niego broszura Wojna polskoniemiecka. Kampania wrześniowa w Polsce w r. 1939. Wobec sporu ideowego z kierującym OPW Julianem
Piaseckim, ostatecznie nie znalazł się w składzie przywódców piłsudczykowskich na Węgrzech. Wiosną 1942 r.
wrócił do kraju i związał się z grupą piłsudczyków, skupionych wokół pisma >Myśl Państwowa<, później został jego
redaktorem. Współtworzył następnie KON, wszedł skład Wydziału Politycznego ZG KON, najprawdopodobniej był
również twórcą nazwy tego ugrupowania. Należał do głównych przedstawicieli myśli politycznej piłsudczyków w
latach wojny. Swoim poglądom dawał wyraz w pismach KON i broszurach: Pakt polsko-rosyjski, Polityka
Piłsudskiego i Becka oraz Bilans czterolecia, uzasadniając konieczność walki z Niemcami i ostrzegając przed
zagrożeniem Polski ze strony ZSRS.
Został aresztowany przez gestapo 23 lutego 1944 r. zwolniony po 3 miesiącach, najprawdopodobniej ze względu na
antysowieckie stanowisko KON - czego dowodziły znalezione przy nim listy do delegata rządu i dowódcy AK. Do
pracy w podziemiu, ze względu na dekonspirację, już nie wrócił. Wybuch Powstania Warszawskiego zaskoczył go w
majątku Jastrzębiec pod Grodziskiem. Jesienią 1944 r. przebywał w Zakopanem i w Krakowie, gdzie napisał list do
Prezydenta RP Władysława Raczkiewicza, omawiający sytuację polityczną Polski po klęsce Powstania i stanowiący
swoisty epilog jego publicystyki politycznej czasów wojny. Pod koniec czerwca 1945 r. przedstawił szefowi BIP
Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj, Kazimierzowi Moczarskiemu, projekt stworzenia Centralnego Komitetu
Narodowego, skupiającego przedstawicieli poszczególnych ugrupowań podziemia niepodległościowego. Projekt ten
nie został jednak przez DSZ podjęty. Kilka miesięcy później uczyniły go aktualnym prześladowania przez
komunistów podziemia. Lipiński nie zaniechał rozszerzania kontaktów politycznych. W lipcu 1945 r. poznał w
warszawie Włodzimierza Marszewskiego, członka ZG SN i jednego z najczynniejszych powojennych działaczy ruchu
narodowego. Podczas rozmowy o aktualnej sytuacji politycznej Marszewski wyraził chęć wymiany poglądów
również z innymi ważniejszymi działaczami piłsudczykowskimi. Do rozmów doszło w sierpniu 1945 r. w Krakowie.
Jesienią 1945 r. Lipiński rozpoczął ścisłą współpracę z Marszewskim, doprowadzając w marcu 1946 roku, w
porozumieniu ze Zrzeszeniem WiN, do powołania porozumienia organizacji podziemnych, które we wrześniu tego
roku nazwano Komitetem Porozumiewawczym Organizacji Demokratycznych Polski Podziemnej (KPODPP).
Był autorem pierwszej wersji Memoriału do Rady Bezpieczeństwa ONZ (rozszerzonego później o poprawki innych
działaczy podziemia), w którym wykazał całkowite uzależnienie polski od ZSRS, informował zachodnią opinię
publiczną o łamaniu umów międzynarodowych przez TRJN, domagał się interwencji dyplomatycznej i
międzynarodowej kontroli wyborów do sejmu oraz umożliwienia startu w nich wszystkim siłom politycznym w
kraju. W marcu 1946 r. powołał Stronnictwo Niezawisłości Narodowej, które jako organizacja piłsudczykowską
reprezentował w Komitecie, wydawał pismo konspiracyjne ‘Głos Opozycji’. Zdecydowanie opowiadał się za
46
kontynuowaniem walki o niepodległość, niezależnie od rozwoju sytuacji międzynarodowej, nawet w
wypadku włączenia polski do ZSRS. Swoje poglądy opierał na wierze w nieuchronny konflikt między ZSRS a
demokracjami Zachodu, który zakończyłby się korzystnym rozstrzygnięciem sprawy polskiej. W czerwcu 1946 r.
wezwał do bojkotu referendum. Uważał, że zostało ono narzucone społeczeństwu przez >quislingowski rząd
agentury moskiewskiej w czasie, gdy więzienia i obozy koncentracyjne pełne są naszych najbliższych<, wobec
czego >nie czas na komedię głosowania, które zresztą nie będzie mieć żadnego znaczenia, dopóki na ziemiach
naszych panuje zbrojna przemoc Moskwy<. Planowany sposób przeprowadzenia glosowania porównywał do
>wyborów< w ZSRS i województwach polskich, zajętych przez to państwo po 17 września 1939 r. Opowiadał się za
bojkotem wyborów do Sejmu Ustawodawczego, przewidując, że zostaną one sfałszowane. W pierwszych dniach
stycznia 1947 r. napisał list do Stanisława Mikołajczyka, zawierający wezwanie do bojkotu. Został aresztowany
przez funkcjonariuszy MBP 7 stycznia 1947 r. Sądzony w procesie KPODPP i III ZG WiN w grudniu 1947 r. w
warszawie, zachował postawę bohaterską i bezkompromisową, >jako Polsk, jako obywatel i jako człowiek< nie
przyznał się do winy. Został skazany na karę śmierci, zamienioną następnie na dożywotnie więzienie. Przebywał w
wiezieniu mokotowskim, a później we Wronkach, gdzie zmarł w niewyjaśnionych do dziś okolicznościach 4 kwietnia
1949 r., najprawdopodobniej zamordowany na polecenie władz komunistycznych’. (Biuletyn IPN nr 5-6, 2008, s. 147, 153,
154 -156).
W Kielcach, w mieście znanym ongiś i w czasie ostatniej wojny w skali całego kraju z patriotyzmu, zepchniętych
po 1945 do roli podrzędnej mieściny, zaludnionej przez przywiezione bolszewickimi decyzjami tabuny ‘fornali’
awansowanych na „władców” nowego reżimu, zaczęło się dziać bardzo źle. Wkrótce bowiem po zajęciu Kielc przez
sowieckie wojska nasze miasto stało się siedzibą bardzo silnej i groźnej (głównie nieprzewidywalną głupotą
bezmyślnego posłuszeństwa – patrz np. 4.VII.1946) grupy uderzeniowej UB - NKWD (potem SB - KGB). Patriotyzm
rdzennych mieszkańców stłumiono, stłamszono, porozdzierano rodzinnie, pokaleczono, spychając gdzieś do piwnic,
kanałów... Niepokornych tępiono bez żadnej litości. Większość milczała w zastraszeniu. Kto mógł, uciekał w inne
tereny lub na Zachód. Część się załamała i poszła na kolaborację, zdradzając ideały PPP.
W każdej dzielnicy pobudowano choć jeden blok dla pracowników resortu bezpieki; zwożono przeszkolonych na
speckursach (m.in. w Ostrowcu i Starachowicach). W każdym bloku mieszkał choć jeden donosiciel. W każdym
zakładzie (biurze, fabryce, szkole, warsztacie. knajpie...) znaleziono lub osadzono choć jednego kapusia. W oświacie
wprowadzono odgórnie sowiecki model - nie tyle nauczania, co tresury bierności, uległości, donosicielstwa i
służebności. Na przykładach pokazywano, że wszelki opór jest nieopłacalny. Patriotyzm niszczono systematycznie
wykonując „sumiennie” polecenia Kremla. Bohaterską przeszłość ośmieszano lub starano się przemilczeniem
wymazać z pamięci. W literaturze królowała - mająca wspaniałego Ojca - zaprzedana bolszewikom Wanda
Wasilewska oraz grupa piszących, kupionych „do służby” jeszcze w czasie sowieckiej okupacji polskiego od zawsze
Lwowa. Polska istniała z nazwy, ale nie istniała jako państwo niezależne, suwerenne. Kielce, podobnie jak i inne
miejscowości, zaczęły z wolna promieniować narzuconą całemu krajowi czerwienią o azjatyckiej - obcej naszej
kulturze - tonacji. Doły cmentarne na Piaskach (i nie tylko) zapełniały się bezimiennymi patriotami.
Niestety - do dzisiaj - nikt za te zbrodnie nie odpowiedział, a ustawieni materialnie moskiewscy służalcy (częstokroć
o polskich rodowodach) mają się o wiele lepiej niż Ci, którzy walczyli o Niepodległość.
Ściśle tajny „Informator MSW” (opr. w 1964r.) ujawnia, że do 1956 roku działało na polskich ziemiach ok. 300
podziemnych organizacji antykomunistycznych.
„(...) Zanim stąd odejdę, proszę Was abyście całe to duchowe dziedzictwo, któremu na imię Polska,
raz jeszcze przyjęli z wiarą, nadzieją i miłością” (Jan Paweł II, homilia wygłoszona 10.VI.1979 r. na Błoniach Krakowskich).
Wychowani w duchu patriotyzmu i chrześcijańskiego miłosierdzia staraliśmy się odszukać jakieś sensowne
wytłumaczenie postawy tych, którzy poszli na współpracę z okupantami: niemieckim i sowieckim. Braliśmy pod
uwagę walkę o przeżycie, o los najbliższych, a także nieco inne warunki egzystencji pod tymi dwoma okupacjami. W
jakimś stopniu pomagała to niezrozumiałe zrozumieć lektura „Przewodnika po Podziemiu z lat 1939-1945” autorstwa
Stefana Korbońskiego. Jednak do dziś trudno jest pojąć dlaczego Polak kolaborujący z Niemcami zasługuje w
powszechnej opinii na potępienie, a ten - współpracujący z mocodawcami Kremla jest godzien współczucia i
zrozumienia zawiłości sytuacji, w której przyszło mu żyć, donosić na bliźnich, na tym zarabiać, czasem katować, a
nawet bezkarnie niszczyć (domiary, podpalenia, rabunki, pobicia) czy zabijać wskazanych przez mówiących po
polsku wysłanników Moskwy. Aż prosi się o przywołanie głęboka myśl zamordowanego przez UB w 1984 r. śp. ks.
Jerzego Popiełuszki: „Wiary i ideałów nie wolno sprzedawać za przysłowiową miskę soczewicy”.
O ideały Polskiego Państwa Podziemnego walka trwała również po 1989 r. Utrzymali się przy władzy ‘starzy,
zasłużeni’ w niszczeniu polskości. Nie zachowano ciągłości prawno-ustrojowej z II RP. Nie przywrócono (do dziś)
obywatelstwa polskim uchodźcom politycznym. Majątek, wypracowany przez pokolenia przeszedł – na mocy niby
prawa – w ręce ‘zasłużonych w budowie PRL i w zwalczaniu opozycji niepodległościowej’. Kombatanci SPRAWY, z
rodzinami, żyli i nadal dożywają swych dni w ubóstwie, ‘zwyciężyła’ tzw. ‘poprawność polityczna’ i popierana przez
wielu polityków (!) walka z historyczną prawdą. Nie potrafimy zapomnieć słów marszałka Senatu, odpowiedzialnego
47
za kontakty z Polakami mieszkającymi za granicą – prof. o nazwisku Stelmachowski – wypowiedziane w
kontraktowym parlamencie RP: ‘witamy czwartą Rzeczypospolitą…’.
Daj Panie Boże, by 70 rocznica utworzenia Polskiego Państwa Podziemnego doczekała się mocnego prawdą
historyczną nagłośnienia, choćby w takiej skali jak obchodzona niedawno rocznica 1989 roku. Daj Panie Boże,
by dało się przekazać zagubionym historycznie obywatelom III RP tyle treści, by potrafiły one odkłamać
„historyczną prawdę” o Polskim Państwie Podziemnym, pozostawioną przez PRL w spadku.
„Chylę czoło przed armią Czerwoną za wyswobodzenie Polski, a jeszcze większy hołd składam tym żołnierzom
Armii Polskiej, którzy zginęli z rąk żołnierzy Armii Czerwonej” (z mowy gen. Okulickiego na procesie w Moskwie; w: J.
Garliński, Politycy i Żołnierze.., s. 245-246).
Dalszą walkę (na szeroko rozumianych frontach) mamy zamiar przedstawić naszym Czytelnikom w numerze,
nad którym już teraz pracujemy, a planujemy jego opublikowanie najpóźniej w 75 rocznicę utworzenia
Polskiego Państwa Podziemnego. Zdając sobie sprawę z wielości materiału, który już został w ostatnich latach
wydany, {głównie z inicjatywy IPN - znienawidzonego przez postkomunistów i wszelkiego rodzaju byłych
kolaborantów, ich rodzin, a także tych ‘mądrych historycznie inaczej’}, - podchodzimy do tego zamiaru z dużą
nieśmiałością i całym bagażem skromności cechującym współczesne środowiska piłsudczykowskie.
Oby Miłosierny Pan Bóg był łaskaw dać nam zdrowie i siły pozwalające na realizację tego zamierzenia.
Kończąc, zachęcamy zainteresowanych do lektury książek autorstwa p. Marka Gałęzowskiego: ‘Wierni
Polsce’, liczący 949 stron tom 1. – ‘Ludzie konspiracji piłsudczykowskiej 1939-1947, LTW, Biblioteka
‘Niepodległości’, Warszawa 2005; liczący 849 stron tom 2. – ‘Publicystyka piłsudczykowska w kraju 19401946, LTW, Biblioteka ‘Niepodległości’, Warszawa 2007. Polecamy również opracowania dotyczące mało
znanej historii Kresów Wschodnich w czasie II wojny oraz strat polskiej inteligencji autorstwa prof.
Krzysztofa Jasiewicza, pracownika naukowego Instytutu Studiów Politycznych PAN (m.in. Lista strat ziemiaństwa
polskiego 1939-56, Warszawa 1995).
Projekt okładek: Mateusz Józef Witek.
REDAGUJE ZESPÓŁ:
P. J. Witek, G. Witek, J. Korczyński oraz współpracownicy z kraju i z zagranicy.
Adres redakcji: ul. Dębowa 2/45, 25-539 Kielce; tel.: 698-538-385
e-mail: [email protected]; "Oleandry"
w internecie – strona otwiera się po wpisaniu w wyszukiwarkę: Oleandry – Biuletyn Piłsudczyków
PISMO UKAZAŁO SIĘ
W 70 ROCZNICĘ POLSKIEGO PAŃSTWA PODZIEMNEGO
Fot.: Józef W. Stalin i Joachim von Ribbentrop,
Moskwa, sierpień 1939 r.
48

numer 32 - OLEANDRY - Biuletyn Zwišzku Piłsudczyków Oddział w

Transkrypt

Podobne dokumenty

Zygmunt Berling

Wizyta studyjna oficerów z Chin - Dowództwo Generalne Rodzajów

Kazanie ks. prał. płk Marka Kwiecińskiego podczas Mszy świętej w

Nazwa ulicy KOD SMS Nazwa ulicy KOD SMS

Aktualności 2014-08-27 SIERPNIOWE STARCIA

wielkie święto związku w ostrowie wlkp.