(Pogrzeb chrześcijański)

Pogrzeb chrześcijański
- obowiązujące normy postępowania
Ks. dr Benedykt Glinkowski (Archidiecezja Poznańska)
Ks. dr Aleksander Sobczak (Archidiecezja Poznańska)
Grzebanie zmarłych
Pogrzeb chrześcijański nie udziela zmarłemu ani sakramentu, ani sakramentaliów; zmarły
znajduje się już poza porządkiem ekonomii sakramentalnej. Pogrzeb jest jednak
obrzędem liturgicznym Kościoła.
Kodeks Prawa Kanonicznego zawiera podstawowe normy dyscyplinarne dotyczące
pogrzebu, ale należy je również uzupełnić odpowiednimi normami liturgicznymi.
Obrzędy pogrzebu (Ordo Exsequiarum) liturgii rzymskiej proponują trzy formy pogrzebu,
odpowiadające trzem miejscom ich sprawowania (dom, kościół i cmentarz). Bierze się
również pod uwagę - dla rodziny ma to szczególne znaczenie - jakie są zwyczaje lokalne,
czego wymaga kultura i pobożność ludowa.
Katechizm Kościoła Katolickiego zwraca uwagę na następujące elementy towarzyszące
obrzędowi
pogrzebu:
- pozdrowienie wspólnoty - obrzęd pogrzebu rozpoczynamy w duchu wiary, kierując do
bliskich zmarłego słowa pocieszenia, a jednocześnie warto wykorzystać okazję na
zwrócenie uwagi na to, co przekracza perspektywy "tego świata" i na doprowadzenie
wiernych do prawdziwych perspektyw wiary w Chrystusa Zmartwychwstałego - liturgia
słowa - wymaga ona szczególnego przygotowania, tym bardziej, że w zebranej
wspólnocie mogą znajdować się wierni, którzy rzadko uczestniczą w liturgii, a także
ewentualni przyjaciele zmarłego nie będący chrześcijanami. Wygłaszana homilia nie
powinna przypominać pochwalnej mowy pogrzebowej, lecz ukazywać misterium śmierci
chrześcijańskiej w świetle Chrystusa Zmartwychwstałego - ofiara eucharystyczna - przez
celebrację Eucharystii wspólnota wiernych, a szczególnie rodzina zmarłego uczy się żyć w
łączności z tym, który "zasnął w Panu", przyjmując Ciało Chrystusa, którego zmarły nadal
jest żywym członkiem, modląc się za niego i z nim - pożegnanie zmarłego - żegnając
zmarłego Kościół poleca go Bogu i to przede wszystkim należy podkreślić, a nie fakt, że
"oddaje się go ziemi".
Prawo do pogrzebu
Wierni zmarli powinni otrzymać pogrzeb kościelny, zgodnie z przepisem prawa. Kanon
określa, że pogrzeb kościelny jest prawem każdego wiernego, który odchodzi z tego
świata. Prawo to oczywiście rodzi automatycznie obowiązek Kościoła celebrowania tego
obrzędu. Jak to jeszcze dostrzeżemy w dalszych rozważaniach, prawo to może zostać w
pewnych konkretnych przypadkach ograniczone. Pogrzeb kościelny, w którym Kościół
wyprasza duchową pomoc zmarłym, okazuje szacunek ich ciału i równocześnie żywym
niesie pociechę nadziei, należy odprawiać z zachowaniem przepisów liturgicznych.
Prawo do pogrzebu kościelnego na pierwszym miejscu przysługuje wszystkim wiernym
zmarłym.
Prawodawca kościelny rozpatruje również innego rodzaju przypadki. Co do pogrzebu,
katechumeni są zrównani z wiernymi. Ordynariusz miejsca może zezwolić na pogrzeb
kościelny dzieci, których rodzice mieli zamiar je ochrzcić, a jednak zmarły przed chrztem.
Ochrzczonym przynależnym do jakiegoś Kościoła lub wspólnoty kościelnej niekatolickiej,
można pozwolić na pogrzeb kościelny według roztropnego uznania ordynariusza miejsca,
jeśli nie ma ich własnego szafarza; chyba, że się ustali, iż mieli przeciwną wolę.
Odnośnie samego sposobu grzebania, Kościół na pierwszym miejscu zaleca pochówek
ciał do ziemi, nie zabrania jednak kremacji, jeśli nie została wybrana z pobudek
przeciwnych nauce chrześcijańskiej.
Miejsce nabożeństwa pogrzebowego
Nabożeństwo pogrzebowe za każdego wiernego winno być z reguły odprawione w jego
własnym kościele parafialnym.
Każdy jednak wierny albo ci, do których należy troska o pogrzeb zmarłego, mogą wybrać
inny kościół na pogrzeb, za zgodą tego, kto nim zarządza, i po zawiadomieniu własnego
proboszcza.
Jeśli śmierć nastąpiła poza własną parafią i nie przeniesiono do niej zwłok ani nie został
zgodnie z prawem wybrany inny kościół pogrzebu, nabożeństwo należy odprawić w
kościele parafii, gdzie śmierć nastąpiła, chyba, że prawo partykularne wyznacza inny
kościół.
Nabożeństwo pogrzebowe za biskupa diecezjalnego winno być odprawione w jego
własnym kościele katedralnym, chyba, że wybrał on inny kościół.
Nabożeństwo pogrzebowe za zakonników lub członków stowarzyszenia życia
apostolskiego ma być z reguły odprawione we własnym kościele lub kaplicy. Jeśli instytut
lub stowarzyszenie są kleryckie, odprawia je przełożony, w pozostałych wypadkach
kapelan.
Miejsce pochowania zmarłego
Podobnie jak w przypadku nabożeństwa pogrzebowego, również odnośnie miejsca
pochówku, każdemu wolno wybrać cmentarz pogrzebania, chyba, że prawo partykularne
postanawia inaczej. Jeśli parafia posiada własny cmentarz, na nim powinni być grzebani
wierni zmarli, chyba, że inny cmentarz został zgodnie z prawem wybrany przez samego
zmarłego albo przez tych, do których należy zajęcie się pogrzebem zmarłego.
Po pogrzebie należy sporządzić akt w księdze zmarłych, zgodnie z postanowieniami
prawa partykularnego.
Ewentualne wyróżnienia towarzyszące ceremonii pogrzebu
Prócz wyróżnień, których źródłem może być urząd liturgiczny lub święcenia, oraz poza
honorami należnymi władzom świeckim stosownie do przepisów liturgicznych, w
obrzędach pogrzebowych nie należy okazywać szczególnych względów prywatnym
osobom lub stanowiskom ani w ceremoniach, ani w zewnętrznej okazałości.
Odmowa pogrzebu kościelnego
Kodeks Prawa Kanonicznego określa wypadki, w jakich wierny zostaje pozbawiony prawa
do pogrzebu kościelnego. Pogrzebu kościelnego powinni być pozbawieni: notoryczni
apostaci, heretycy i schizmatycy; osoby, które wybrały spalenie swojego ciała z motywów
przeciwnych wierze chrześcijańskiej; inni jawni grzesznicy, którym nie można przyznać
pogrzebu bez publicznego zgorszenia wiernych.
Pierwsza grupa ludzi nie budzi raczej wątpliwości. Ci, którzy porzucili wiarę
chrześcijańską, dopuścili się herezji lub schizmy, postawili siebie poza Kościołem i dlatego
nie mają prawa do pogrzebu kościelnego. W naszych polskich warunkach czasami
zdarzają się odejścia katolików do innych wyznań, lub jeszcze częściej do różnego rodzaju
sekt, np. do Świadków Jehowy. Wówczas osoby takie pozbawiają siebie prawa do
pogrzebu kościelnego. Czasami jednak zdarzają się sytuacje, że jakiś ochrzczony
notorycznie nie uczestniczy w sakramentach Kościoła (Spowiedź św., Eucharystia...).
Notoryczne jednak nie praktykowanie nie jest dowodem na apostazję. Duszpasterz
powinien przy nadarzającej się okazji upewnić się, że człowiek ten nie chce mieć nic
wspólnego z wiarą i Kościołem, np. w czasie odwiedzin kolędowych. Powinien również
odnotować fakt ten w kartotece parafialnej, albo jeszcze lepiej sporządzić dokument
pisany stwierdzający stan faktyczny z podpisem zainteresowanej osoby. Bez takiego
upewnienia się, duszpasterz nie ma prawa odmawiać pogrzebu, argumentując, że osoba
ta nie praktykowała. Jest to tym bardziej zrozumiałe, że Kościół czasami pozwala również
na pogrzeb kościelny osoby z innego wyznania chrześcijańskiego. Duszpasterz może
jednak w inny sposób zaznaczyć dezaprobatę Kościoła wobec tego rodzaju
postępowania, np. poprzez mniej okazałą ceremonię pogrzebową, czy przez odpowiednią
homilię.
Drugą grupę stanowią ci, którzy wybrali spalenie swojego ciała z motywów przeciwnych
wierze chrześcijańskiej, a więc np. dla zamanifestowania swojej niewiary w
zmartwychwstanie, życie wieczne itp., właściwie wykluczyli siebie z grona członków Ludu
Bożego i dlatego nie przysługuje im prawo do pogrzebu.
Wiele trudności w ocenie mogą przysporzyć przypadki osób określone ogólnie jako "jawni
grzesznicy". Mówiąc o tej grupie osób, należy mieć na uwadze przede wszystkim tych,
którzy jawnie i publicznie żyli w związkach niesakramentalnych, w konkubinacie itp.
W przypadku konkubinatu, gdy nie istniała żadna przeszkoda do zawarcia małżeństwa,
sprawa wydaje się stosunkowo prosta. Zainteresowane osoby wykazują najczęściej złą
wolę, nie chcąc zawrzeć prawdziwego małżeństwa. Duszpasterz posiada, więc prawo do
odmowy pogrzebu lub odprawienia w sposób mniej uroczysty samej ceremonii.
W przypadku innego rodzaju związków niesakramentalnych sprawa się komplikuje.
Zmarły, który pomimo tego, że trwał w takim związku, utrzymywał jednak kontakt z
Kościołem, modlił się, a nawet miał szczerą wolę zawarcia sakramentalnego związku
małżeńskiego - znajduje się, więc w innej sytuacji. Ostatecznie decyzja należy tutaj do
proboszcza, który przecież najlepiej zna miejscową sytuację. W przypadku ślubów
cywilnych, jeśli osoby takie nie mogą zawrzeć ślubu kościelnego z powodu przeszkody
poprzedniego węzła, nie powinno to być jedynym motywem odmowy pogrzebu
kościelnego.
Powinny na to złożyć się jeszcze inne, dodatkowe elementy, np. notoryczne
niepraktykowanie, nieprzyjmowanie kolędy, nieuczęszczanie dzieci na lekcje religii.
Kanon 1184 § 1 podkreśla bardzo ważny element - odmawia się pogrzebu tylko
wtedy, gdy dana osoba nie wyraziła przed śmiercią żadnych oznak pokuty. Sytuacja
zmienia się zasadniczo, gdy ktoś przed śmiercią wyspowiadał się i otrzymał
rozgrzeszenie. Do oznak pokuty można zaliczyć jednak również: prośbę o kapłana, nawet
gdyby nie zdążył przybyć, ucałowanie krzyża, wzbudzenie aktu żalu, uczynienie znaku
krzyża itp. O oznakach pokuty może zaświadczyć nawet jedna wiarygodna osoba. Dlatego
duszpasterz przed odmową pogrzebu powinien upewnić się, czy czasami nie było
jakichkolwiek
oznak
pokuty.
Gdy powstaje jakaś wątpliwość, należy się zwrócić do miejscowego ordynariusza, do
którego decyzji należy się dostosować.
Pozbawienie pogrzebu zawiera w sobie także odmowę odprawienia Mszy świętej
pogrzebowej. Nie oznacza to jednak, że nie wolno odprawiać za tego zmarłego
jakiejkolwiek Mszy św. Wolno, a nawet należy odprawiać Msze św. w intencji tego
zmarłego, ale nie może to być Msza św. pogrzebowa.
Należy również pamiętać, że odmowa pogrzebu kościelnego nie może wiązać się z
odmową miejsca na cmentarzu parafialnym, chyba, że w danej miejscowości znajduje się
inny cmentarz, np. komunalny. Każdy człowiek ma prawo do pogrzebu, chociażby nie
odbywał się on według ceremonii kościelnej i w obecności kapłana. Tak więc, zarządca
cmentarza wyznaniowego nie może zabronić pogrzebu na tym cmentarzu według innych
rytów religijnych, czy świeckich. Nie może być jednak zmuszany do sprawowania
pogrzebu kościelnego osoby, która powinna być go pozbawiona.
f. Pogrzeb samobójców
Kwestia pogrzebu samobójców nie jest w sposób bezpośredni podejmowana w
obowiązującym Kodeksie Prawa Kanonicznego. W związku z tym odwołujemy się do
Instrukcji liturgiczno-duszpasterskiej Episkopatu Polski o pogrzebie i modlitwach za
zmarłych z 5 maja 1978 roku. Instrukcja ta w numerze 13 stwierdza: Według
powszechnego zdania psychiatrów samobójcy nie są w pełni odpowiedzialni za swój czyn.
Dlatego nie odmawia się im pogrzebu katolickiego, jeżeli w ciągu życia okazywali
przywiązanie do wiary i Kościoła. Uczestnikom takiego pogrzebu należy wyjaśnić sytuację.
Zacytowany przepis odnosi się do tych, którzy zanim odebrali sobie życie należeli do
grona ludzi, których moglibyśmy określić jako praktykujący katolicy. Fakt targnięcia się na
własne życie odbieramy jako skutek jakiegoś stanu patologicznego i w związku z tym nie
tylko nie odmawiamy im katolickiego pogrzebu, lecz także nie czynimy żadnych różnic w
celebracji samej ceremonii. Oczywiście korzystamy z okazji czy to podczas homilii czy w
innym stosownym czasie, by uświadomić wiernym, ze fakt odebrania sobie życia przez
osobę, której pogrzeb ma miejsce, był podyktowany brakiem pełnej świadomości czy
stanem chorobowym o podłożu psychiatrycznym.
W swej dalszej części Instrukcja poucza, że: Samobójcę, który przed zamachem na
własne życie dawał zgorszenie, należy traktować jako jawno grzesznika.
W takiej sytuacji już możemy mówić o ewentualnej odmowie pogrzebu katolickiego lub
przynajmniej ograniczeniu uroczystego celebrowania samej ceremonii. Czynimy to
jednak nie z tego powodu, że dana osoba popełniła samobójstwo, ale dlatego, że jej życie
było przeciwne duchowi chrześcijańskiemu i do samej śmierci trwała w oddaleniu od Boga
i Kościoła manifestują to również przez fakt zadania sobie śmierci.
Tak więc w przypadku samobójców powinny dodatkowo weryfikować się elementy
omawiane już w kan. 1184 § 1. Odprawienie bowiem takiej osobie pogrzebu identycznego
jak każdemu innemu katolikowi żyjącemu w duchu religijnym byłoby zgorszeniem dla
wspólnoty miejscowego Kościoła. Czasami zgorszenie dawane za życia przez samobójcę
polega na alkoholizmie, a przez to również na braku praktyk religijnych. W związku z tym
jednak, że zarówno samobójstwo, będące efektem jakiegoś zaburzenia psychicznego, jak
i alkoholizm, który jest chorobą, nie powinny być jedynym motywem odmowy pogrzebu.
KKK 1684.
KKK 1686.
Por. KKK 1687.
Por. KKK 1688.
Por. KKK 1689.
Por. KKK 1690.
Kan. 1176 § 1.
Kan. 1176 § 2.
Kan. 1183 § 1-3.
Por. kan. 1176 § 3.
Kan. 1177 § 1; por. także kan. 102:
§ 1. Zamieszkanie stałe nabywa się takim przebywaniem na terytorium jakiejś parafii lub
przynajmniej diecezji, które albo jest połączone z zamiarem pozostania tam na stałe, jeśli
nic
stamtąd
nie
odwoła,
albo
trwało
przez
pełnych
pięć
lat.
§ 2. Tymczasowe zamieszkanie nabywa się przez takie przebywanie na terenie jakiejś
parafii lub przynajmniej diecezji, które albo jest połączone z zamiarem pozostania tam
przynajmniej przez trzy miesiące, jeśli nic stamtąd nie odwoła, albo przedłużyło się
rzeczywiście
do
trzech
miesięcy.
§ 3. Stałe lub tymczasowe zamieszkanie na terenie parafii nazywa się parafialnym; na
terenie diecezji - chociażby nie w parafii - diecezjalnym.
Kan. 1177 § 2.
Kan. 1177 § 3.
Kan. 1178.
Kan. 1179.
Por. kan. 1180 § 2.
Por. kan. 1180 § 1.
Kan. 1182.
Por. Obrzędy pogrzebu. Wprowadzenie teologiczne i pastoralne nr. 20.
Por. kan. 751: Herezją nazywa się uporczywe, po przyjęciu chrztu, zaprzeczanie jakiejś
prawdzie, w którą należy wierzyć wiarą boską i katolicką, albo uporczywe powątpiewanie o
niej; apostazją - całkowite porzucenie wiary chrześcijańskiej, schizmą - odmowa uznania
zwierzchnictwa Biskupa Rzymskiego lub utrzymywania wspólnoty z członkami Kościoła,
uznającymi to zwierzchnictwo.
Por. kan. 1184 § 1.
Por. Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r., (pr. zb.), t. 3, Lublin 1986, s.
367.
Kan. 1184 § 2.
Kan. 1185.
Źródło: tekst pobrano ze stron internetowych
http://www.archpoznan.org.pl