Co warto wiedzieć o pogrzebie chrześcijańskim.

Co warto wiedzieć o pogrzebie chrześcijańskim.
Na progu wieczności
Piotr Krysa
Pogrzeb - święta tradycja w rygorach prawa
Wiara w duchy i dusze jest starsza niż cywilizacja. Przejście ze świata żywych do świata
martwych niemal dla wszystkich ludów Ziemi miało charakter niezwykle uroczysty. Przez
tysiąclecia ludzie wierzyli, że od nich zależy los zmarłego i dokładali wszelkich starań, aby
wyposażyć go jak najlepiej już na starcie w zaświaty. Nie bez powodu najtrwalszymi
budowlami starożytności okazały się właśnie grobowce. Dla katolika nie powinno to już mieć
takiego znaczenia, a kult zmarłych zatrąca wprost o herezję. Pogrzeb kościelny oprócz
należnego ciału - świątyni Ducha Świętego - szacunku wyprasza pomoc duchową zmarłym i
niesie żywym pociechę. Jest momentem, w którym polecamy swoich bliskich niebuÉ
Nie tylko dla nas, ale dla ludzi wielu kultur i wyznań, dusza jest czymś, co ożywia ciało, i
odchodząc, pozostawia je martwym. Ludzie przez wieki wierzyli, że nawet stan chwilowej
utraty przytomności sygnalizuje pobyt duszy poza ciałem. Nie bez powodu do dziś o
człowieku odzyskującym przytomność mówimy, że „przychodzi do siebie”. To nic innego jak
językowe świadectwo wiary w wędrówkę naszej duszy.
Tej tajemnicy zawsze towarzyszyła fascynacja iÉ lęk. Boimy się duchów, boimy się
horrorów, boimy się nocą przechodzić obok cmentarza. Niestety, nasza wiara nie jest już
chyba aż tak silna, jak w przypadku pierwszych chrześcijan, którzy uśmiechali się do śmierci.
Śmierć była dla nich ostatnim ziemskim krokiem na drodze do Chrystusa. My raczej boimy
się śmierci, a pogrzeb jest dla nas bardzo czarną uroczystością. Pogrzeb kościelny niesie
nadzieję. W jego liturgii powierzamy duszę zmarłego aniołom, które odprowadzają bliską
nam osobę do nieba.
Zaczynał od grobu
Lęki i fascynacje ludzką duszą przybrały na przestrzeni wieków najróżniejsze formy, stając
się niekiedy najtrwalszymi znakami zaginionych kultur. Archeolog, odkrywając grobowiec,
otwiera księgę, z której czyta historię życia i czasów pogrzebanego. Jest to możliwe właśnie
dzięki niezwykle silnemu kultowi zmarłych, jaki towarzyszył ludom od tysięcy lat. Niektórzy
badacze oceniają nawet, że jego początki sięgają wstecz aż 25 tysięcy lat, a jego echa
pobrzmiewają w obyczajowości po dziś dzień. Obyczaje pogrzebowe zmieniały się wraz z
epokami, ale coraz bardziej utrwalał się obraz świata, do którego dusze trafiają po śmierci.
W wielu religiach przedchrześcijańskich ludzie jakby przenosili porządek ziemski w
zaświaty. Egipcjanie w życie pozagrobowe wierzyli tak samo mocno jak my. Dla nich
również była to kraina o wiele szczęśliwsza od ziemskiej - dla jednych bardziej, dla innych
mniej. O tę wieczną szczęśliwość należało odpowiednio zadbać jeszcze na ziemi. Nie
przypadkiem Faraon, wstępując na tron, już pierwszego dnia swojego panowania wyznaczał
miejsce na swój grobowiec. Właściwie od tego momentu do jego budowy ruszała armia
złożona z tysięcy robotników, którzy przez dziesiątki lat wznosili dom dla zmarłego władcy,
nierzadko przypłacając to życiem. Pod nadzorem specjalnych „grobowych” inżynierów
pracowali nie tylko niewolnicy i rzemieślnicy, ale również chłopi, którzy musieli po pracy w
polu wspomagać budowę grobowca. Ten był najczęściej jedną ze słynnych piramid lub
równie pracochłonną wykutą w skale jaskinią. Jedne i drugie były niemal po brzegi
wypełnione dziełami sztuki i kosztownościami. Były wśród nich oczywiście przedmioty
codziennego użytku, które miały służyć zmarłemu po śmierci. Owe bogactwo miało zapewnić
faraonowi właściwe przyjęcie w zaświatach i zarazem odróżnić go od pośledniejszych
zmarłych.
W takich bogatych wnętrzach składano zabalsamowane ciało zmarłego. Balsamowanie zwłok,
które stało się w Egipcie niebywałą sztuką, nie służyło jedynie względom estetycznym.
Egipcjanie wierzyli, że dusza żyje jedynie do momentu, w którym ciało ulega rozkładowi.
Balsamowanie było niezwykle drogie i dostępne tylko dla najbogatszych. Biedacy najczęściej
chowali zwłoki swoich bliskich w gorącym pustynnym piasku, który zatrzymywał proces
rozkładu i dawał nadzieję na dłuższe trwanie duszy. Wierzyli także, że nawet wizerunek
poddanego namalowany w grobowcu swojego pana może jej zapewnić dłuższe trwanie.
Przebrać się za żałobnika
Tak odległy przykład pokazuje nie tylko, jak różni się wiara starożytnych Egipcjan od naszej,
ale także jak sprawa śmierci i wiara w życie pozagrobowe łączy ludzi przez tysiąclecia. Wiara
w reinkarnację odróżnia wprawdzie wiele religii pochodzenia azjatyckiego, ale także zakłada
prymat życia duchowego nad cielesnym. Kult zmarłych w wielu rejonach świata, Oceanii czy
Afryce, wśród plemion dopiero wchodzących w krąg oddziaływania naszej cywilizacji, nadal
jest jednym z najważniejszych elementów wiary. Wiele plemion nie tylko czci swoich
zmarłych, ale jak najbardziej wierzy w ich możliwość wpływania na losy żywych. Wiąże się z
tym wiele zabobonów, szamańskich obrzędów i czarów, z którymi na co dzień spotykają się
katoliccy misjonarze. Zgodnie przyznają, że ta sfera najtrudniej poddaje się ewangelizacji i
bardzo często wiele elementów lokalnych wierzeń trzeba wplatać w liturgię Kościoła, aby
została ona zaakceptowana.
W naszej obrzędowości również funkcjonuje wiele obyczajów pamiętających pogańskie
czasy. Nie bez powodu, mimo usilnych starań Kościoła, wielu katolikom początek listopada
najpierw kojarzy się z Zaduszkami, a dopiero potem dniem Wszystkich Świętych - czyli
wszystkich zbawionych. Zaduszki wywodzą się z obyczajów pogańskich Słowian, którzy
obchodzili je aż cztery razy w roku. W średniowieczu Kościół katolicki zmniejszył je
początkowo do dwóch dni, ale już w X wieku formalnie utrzymał tylko jedno święto - właśnie
Wszystkich Świętych. Jednak w Polsce Dzień Zaduszny oficjalne świętowano jeszcze w
drugiej połowie lat czterdziestych ubiegłego wieku. Nasi przodkowie z tą tradycją związani
byli znacznie bardziej i nie ograniczali się jedynie do modlitw za zmarłych, ale starali się
różnymi sposobami wyprosić dla nich lepszy los w niebie. Dawali na wspominki, wspomagali
dziadów cmentarnych, co tak wspaniale uwiecznił Adam Mickiewicz. Cmentarz, a dokładniej
groby ich bliskich były także miejscem uczty, z której resztki zostawiano dla dusz zmarłych.
Obyczaj palenia świec, które dla nas są symbolem nieśmiertelności duszy, również sięga
zamierzchłych czasów. Aż do XV wieku na grobach i skrzyżowaniach dróg palono ogniska,
przy których dusze mogłyby się ogrzać, ale także zbłąkane duchy mogły znaleźć dzięki nim
właściwą drogę.Ówcześni ludzie bali się duchów bardziej niż my i wierzyli, że w Zaduszki o
północy odwiedzają one swoich bliskich. Wcale nie do rzadkości należał prastary zwyczaj
przebierania się krewnych odwiedzających groby. Przebierali się, aby duchy ich nie
rozpoznały. Wielu badaczy doszukuje się w tym obyczaju początków dzisiejszego
przywdziewania żałobnego stroju.
Zmarłym też trzeba pomagać
Wiele obyczajów o charakterze pogańskim wydaje się być trwale wpisanych w polską
obyczajowość. Kościół katolicki szczególną uwagę przykłada jednak do pastoralnego
wymiaru pogrzebu. Zgodnie z nauczaniem, że święci w niebie i chrześcijanie na ziemi mogą
wspomóc dusze przebywające w czyśćcu, najważniejszym elementem pomocy jest Msza św.
ofiarowana za zmarłego. Powszechnie przyjęty jest zwyczaj odprawiania, oprócz Mszy
pogrzebowej, Mszy w rocznicę śmierci. Świadectwem pamięci o zmarłym jest również uczta
pogrzebowa popularnie zwana stypą. Traktuje się ją jako dobry uczynek wspomagający duszę
zmarłego. Jest to też okazja do wspólnej modlitwy krewnych i znajomych w tej intencji.
Zupełnie nie tak dawno, szczególnie na wsiach, w celu odmówienia wspólnej modlitwy za
zmarłego, gromadzono się aż przez trzy dni, a każde takie spotkanie kończyło się wspólnym
poczęstunkiem.
Czy ksiądz może odmówić pogrzebu?
Każdy człowiek należący przez chrzest do Kościoła ma prawo do chrześcijańskiego
pogrzebu. Takie samo prawo przysługuje katechumenom, czyli osobom przygotowującym się
do przyjęcia sakramentu chrztu. Kiedyś odmawiano prawa do pochówku samobójcom.
Obecnie fakt targnięcia się na własne życie, wobec tak silnej woli życia, jaka cechuje każdego
człowieka, jest, za opinią wielu psychologów i psychiatrów traktowany przez Kościół jako
czyn człowieka chorego. Samobójca ma więc prawo do katolickiego pogrzebu. Takie prawo
mają również nieochrzczone niemowlęta, chociaż nie odprawia się dla nich Mszy
pogrzebowej. Po prostu nie ma potrzeby wstawiać się za nie, bo nie zdążyły nagrzeszyć i na
pewno zostaną zbawione.
Pogrzeb kościelny nie jest jedynie znakiem przynależności do Kościoła, ale także duchową
pomocą i modlitwą w intencji zmarłego. Proboszcz może odmówić prawa do katolickiego
pogrzebu w kilku przypadkach. Chociaż sytuacje takie zdarzają się rzadko, to zawsze budzą
wiele kontrowersji. Protestujący często nie zdają sobie sprawy, że fakt odmowy wynika w
prostej linii z przepisów prawa kanonicznego, które obowiązuje proboszcza. Zaleca się
ponadto, aby z prawa do odmowy korzystać bardzo rozważnie i w przypadkach
przynoszących wyraźną szkodę duszpasterską.
Kościół, odmawiając takiego prawa, bynajmniej nie rozstrzyga o losie zmarłego, dba tylko,
aby nie wywołać publicznego zgorszenia. Według prawa kanonicznego, zasadniczo odmówić
można jedynie w kilku przypadkach - notorycznych apostatów, heretyków i schizmatyków,
osobom, które wybrały spalenie ciał z powodów przeciwnych wierze chrześcijańskiej,
osobom żyjącym w małżeństwach niesakramentalnych i innych jawnych grzeszników, którym
nie można przyznać pogrzebu bez publicznego zgorszenia wiernych. Nawet te osoby zyskają
takie prawo, jeśli przed śmiercią dadzą jakiś znak pokuty: poproszą o księdza (nawet, jeśli ten
nie zdąży przybyć), ucałują krzyż czy będą bili się w piersi. Akt pokuty muszą potwierdzić
wiarygodni świadkowie.
Urna czy trumna
W paragrafach mogących skutkować odmową prawa do pogrzebu wspomniana jest kremacja,
co może wprowadzić w błąd. Kościół zaleca jak najbardziej pogrzeb tradycyjny, ale nie
odmawia prawa do kremacji samej w sobie, czyli niezwiązanej z jawnie demonstracyjną
antykatolicką demonstracją. Można więc wybrać kremację i jak najbardziej liczyć na
obecność księdza przy pochówku. Kremacja, coraz bardziej popularna, w wielu
aglomeracjach miejskich stała się koniecznością. Powód był prosty - brak miejsca na
cmentarzach. Również wielu Polaków wybiera tę formę złożenia prochów w grobie. W
Poznaniu stanowią około 15 procent. Polskie prawo nie przewiduje jednak otrzymania urny
na własność. Na przykład po to, aby umieścić ją w domu, lub zakopać w ogrodzie.
Możliwości są dwie - szczątki zmarłego można w sposób tradycyjny pochować na cmentarzu
bądź w kolumbarium, w specjalnie murowanej niszy. Druga możliwość to rozsypanie
prochów w morzu. Innej nie ma.