było wtedy ostre słońce... jak powstawał film o

było wtedy ostre słońce... jak powstawał film o

BYO WTEDY OSTRE SOCE... JAK
POWSTAWA FILM O SIWCU
Maciej J. Drygas
„Kwartalnik Filmowy” 1993, nr 1
MACIEJ J. DRYGAS: ur. 1956 w odzi, w 1981 ukoczy wydzia reyserii WGIK (Moskwa), by
asystentem Krzysztofa Zanussiego (Constans, Z dalekiego kraju) i Krzysztofa Kielowskiego (Przypadek),
od 1988 czonek Studia Filmowego „Zodiak”. Autor scenariuszy: Surowy klimat (1985, niezreal.), Pora na
mio (1986, niezreal.), Grecka wyspa (1988, niezreal., druk.: „Dialog”, 1990, nr 6), Dzieci z hotelu Ameryka
(1990, zrealizowany w Litewskiej Wytwórni Filmowej w Wilnie, re.: Raimondas Banionis; druk.: „Dialog”
1991, nr 3). Zrealizowane filmy (scen. i re.): Falstart (1981, film dyplomowy), Psychoterapia (1984, film TV),
Usyszcie mój krzyk (1991, film dok.).
Latem 1989 r. przeczytaem w „Gazecie Wyborczej” wywiad z Zygmuntem Karczem, który
z Adamem Macedoskim zaoy w Krakowie wspólnot im. Ryszarda Siwca i Jana Palacha. By to ruch
majcy na celu szukanie paszczyzny, która mogaby czy Polaków i Czechów. To wanie z tego wywiadu
po raz pierwszy dowiedziaem si o samospaleniu Siwca. W tym czasie koczyem pisa dla litewskiego
reysera Raimondasa Banionisa scenariusz filmu fabularnego, którego akcja — co za dziwny zbieg
okolicznoci — ocieraa si o histori samospalenia osiemnastoletniego Litwina Romasa Kalanty.
W maju 1972 r. nieopodal budynku KGB w Kownie Kalanta obla si benzyn i podpali. Pozostawi
kartk z informacj, e ginie za wolno Litwy. I cho oficjalna propaganda usiowaa zdyskredytowa ten akt
(w gazetach ukazao si owiadczenie psychiatrów, e Kalanta by umysowo chory), pogrzeb Kalanty sta
si pretekstem do cigncych si prawie tydzie masowych demonstracji. Jego protest wpisa si
jednoznacznie w wiadomo litewskiego spoeczestwa, równie na emigracji: w USA powstay organizacje
modzieowe im. Kalanty, w Brazylii postawiono jego pomnik. Podobnie reagowali Czesi na wie
o samospaleniu Palacha. Tak wic, rozpoczynajc poszukiwanie ladów po Ryszardzie Siwcu, cay czas
odwoywaem si do moich spostrzee z kilkumiesicznej dokumentacji na Litwie, z coraz wikszym
zdumieniem przeciwstawiajc mit o czynie Kalanty — niepojtej zmowie milczenia wokó protestu Siwca. Nie
mylaem jeszcze o filmie, nie wiedziaem czy uda mi si zainteresowa producentów. Chciaem po prostu
pozna prawd — dla siebie samego, moe dla kilku przyjació.
Zaczem od archiwów gazet, które wychodziy w 68 roku. udziem si, e moe gdzie znajd
jak wzmiank. Przegldaem równie fotografie, które tego dnia zostay nie zakwalifikowane do druku.
Dopiero w kilka dni póniej w Centralnej Agencji Fotograficznej trafiem na pierwszy lad. Przegldajc
album ze zdjciami z doynek zauwayem puste miejsca po dwóch wycitych fotografiach. W archiwum
negatywów te dwie klatki równie byy wycite, a na kopercie widnia napis, e zdjcia usunito na prob
fotoreportera. Odnalazem tego czowieka. Potwierdzi, e na dwóch fotografiach rzeczywicie wida byo
poncego mczyzn. Nie zna jego nazwiska, nigdy nie usiowa wyjani, co naprawd zdarzyo si wtedy
na Stadionie Dziesiciolecia. Negatywy zlikwidowano na polecenie specjalnej komórki dziaajcej przy CAF,
komórki, która zajmowaa si cenzur fotografii, zanim te trafi do redakcji gazet.
Wyruszyem do Krakowa na spotkanie z Zygmuntem Karczem i Adamem Macedoskim.
Z zebranych przez nich informacji wynikao, e Ryszard Siwiec zajmowa miejsce w sektorze tu obok
trybuny honorowej, e w trakcie przemówienia Gomuki obla si rozpuszczalnikiem i ponc bieg w kierunku
I sekretarza PZPR. Bieg ze sztandarem, na którym widnia napis „Za nasz i wasz wolno”. Tu przed
trybun zosta zapany przez ludzi z Biura Ochrony Rzdu. Podobno przeraony Gomuka przerwa na
chwil swoje przemówienie, a SB zatrzymao najbliszych wiadków tego wydarzenia usiujc ich najpierw
zastraszy, a potem przekupi w zamian za milczenie. Wersja ta brzmiaa bardzo przekonujco, jednak, jak
si póniej okae, wyranie odbiegaa od prawdy.
Pierwsze wtpliwoci nasuny si po przesuchaniu nagrania transmisji radiowej z uroczystoci
doynkowych w 1968r., nagrania, które odnalazem w archiwum Polskiego Radia w Warszawie. Wielokrotnie
przesuchiwaem t tam, maksymalnie wzmacniajc dwik, z nadziej, e by moe usysz jaki krzyk,
szmer lub choby jak drobn pauz w przemówieniu Gomuki. Nic takiego si nie wydarzyo — I sekretarz
by w dobrej formie, a w intonacji komentujcych doynki sprawozdawców nie doszukaem si niczego
www.filmotekaszkolna.pl
szczególnego.
MOTYWACJE
Mniej wicej w tym czasie ówczesny szef Teatru Polskiego Radia — Henryk Rozen zaproponowa
mi, abym dokumentowa
histori Siwca równie z myl o s
uchowisku radiowym. Za
atwi
mi profesjonalny
magnetofon i kilka delegacji. Wyruszy
em do Przemyla na spotkanie z on Ryszarda Siwca — Mari
i córk Elbiet. Udostpni
y mi tam z nagraniem, którego Siwiec dokona
dwa dni przed wyjazdem na
doynki, skontaktowa
y ze znajomymi Siwca. Dziki nim pozna
em cz
owieka, który twierdzi
, e w pó
roku
po samospaleniu odway
si wys
a list do rozg
oni Radia Wolna Europa z informacj na temat protestu
Siwca.
Rodzina Siwca i jego znajomi potwierdzali wersj wydarze, któr ju wczeniej s
ysza
em od
Zygmunta Karcza. Niektórzy mówili o tajnej organizacji, o czarnej kuli, któr wylosowa
Siwiec. Ciekawe, e
o czarnej kuli mówiono mi równie na Litwie, kiedy dokumentowa
em histori Kalanty. Myl, e podobnie jak
w Kownie, tu w Przemylu — ludziom trudno by
o uwierzy, i na taki czyn cz
owiek móg
si zdecydowa
samotnie.
Kilka dni póniej, bdc jeszcze w Przemylu, wszed
em do biura „Solidarnoci”. Sekretarka
powiedzia
a mi, e zna osob, która by
a wtedy na stadionie. W ten zupe
nie przypadkowy sposób pozna
em
pierwszego wiarygodnego wiadka. Grayna N. siedzia
a na stadionie w sektorze tu obok bramy g
ównej,
a wic po przeciwnej stronie ni trybuna honorowa. Twierdzi
a, e ca
y dramat odbywa
si kilkanacie
metrów od niej, podczas doynkowych taców. Nastpnego dnia, szperajc w dokumentach Stronnictwa
Ludowego, odnalaz
em nazwisko i adres rolnika, który w 68 r. by
szefem delegacji z okrgu przemyskiego.
Pamita
jak Siwiec usi
owa
zdoby zaproszenie na doynki. By
o to do skomplikowane, bowiem sk
ad
delegacji zosta
ju wczeniej ustalony. W kocu dopisano Siwca do listy pod ostatnim numerem.
Rozmawia
em równie z lekark z rejonowej poradni, która powiedzia
a, e tu po protecie zjawili si u niej
funkcjonariusze SB, którzy wypytywali czy Siwiec nie leczy
si na chorob psychiczn. Byli troch
zawiedzeni, gdy ta t
umaczy
a im, e to by
zdrowy i silny mczyzna.
Opuszcza
em Przemyl pod wraeniem odnalezionych materia
ów. Dopiero tam zrozumia
em, e
zanim Siwiec podj
decyzj o tak desperackim protecie, najpierw przeby
d
ug drog, dojrzewajc do tego
czynu. Bdc absolwentem wydzia
u filozofii na uniwersytecie lwowskim, mia
po wojnie propozycje, aby
zosta nauczycielem historii. Odmówi
, bowiem nie chcia
uczy m
odziey nieprawdy. Nagrane przed
mierci pos
anie do przywódców na Kremlu, Kty do Gomu
ki, pozostawione notatki wiadczy
y o jego
niezwyk
ej wiedzy historycznej. By
y równie dowodem, e w przeciwiestwie do wikszej czci naszego
spo
eczestwa, które da
o si uwie idei socjalizmu o ludzkiej twarzy, Siwiec nigdy nie mia
z
udze. D
ugo
i dok
adnie obmyla
swój protest. Wydawa
oby si, e wybra
doskona
e miejsce i czas, e przewidzia
kady szczegó
, oprócz jednego: e jego czyn, cho dokona si w obecnoci stu tysicy ludzi, dziennikarzy,
fotoreporterów, przedstawicieli partii, pozostanie jednak bez rozg
osu. Wtedy zrozumia
em, e moim
obowizkiem jest zrealizowanie filmu dokumentalnego o tym cz
owieku i przez film nadanie sensu jego
mierci.
Zg
osi
em si z tym pomys
em do W
adys
awa Wasilewskiego, który zak
ada
w
anie przy Wytwórni
Filmów Owiatowych zespó
filmowy „Logos”.
Rozpocz
em kolejny etap poszukiwa. Najpierw wizyta w szpitalu Przemienienia Paskiego
w Warszawie, w którym przez cztery dni Siwiec umiera
. Rozmowy z lekarzami, personelem pielgniarskim.
Siwiec d
ugo by
przytomny. Opowiada
o swoim protecie. Dlaczego milczeli? — pyta
em. Potem rozmowa
z córk kuzyna Siwca, która by
a wtedy na stadionie. Z daleka widzia
a p
oncego mczyzn, ale dopiero
po latach dowiedzia
a si, e to by
jej wuj! Której nocy ludzie z warszawskiej rozg
oni radiowej umoliwili
mi po
czenie ze studiem G
osu Ameryki w Waszyngtonie. Tam czeka
Jan Nowak-Jezioraski. Potwierdzi
otrzymanie anonimowego listu z Polski. Pierwsza informacja o protecie Siwca zosta
a nadana w osiem
miesicy po jego mierci (patrz str. 84 — wypowiedzi Jana Nowaka-Jezioraskiego i cz
owieka, który
zawiadomi
Woln Europ — przyp. Red.).
Napisa
em podanie do ówczesnego ministra spraw wewntrznych z prob o udostpnienie mi
materia
ów SB. D
ugo nie by
o decyzji. Przez kilka miesicy wydzwania
em do jego sekretarki. W kocu
otrzyma
em zgod. Podczas pierwszej wizyty w Pa
acu Mostowskich pokazano mi teczk z materia
ami
operacyjnymi dotyczcymi sprawy Ryszarda Siwca. By
o tego zaledwie dwadziecia kilka stron. Niektóre
zas
onite bia
ymi kartkami. Tych nie wolno mi by
o oglda. Pilnowa
o mnie dwóch urzdników. Potem,
kiedy uda
o mi si ich namówi na ods
onicie jednej z kartek, przeczyta
em ostatni list, który Siwiec pisa
do
ony w pocigu na kilka godzin przed tragedi. Kopi tego przechwyconego przez SB listu pani Maria
otrzyma
a po dwudziestu trzech latach ode mnie. Nie mog
em zrozumie, dlaczego ten tekst by
przykryty
bia
kartk. Przecie od prawie roku ylimy wreszcie, jak wtedy czsto powtarzano, „we w
asnym domu”.
www.filmotekaszkolna.pl
SIEDEM SEKUND
Z materia
ów SB zorientowa
em si równie, e S
uba Bezpieczestwa nie prowadzi
a w sprawie
Siwca jakiego szalonego ledztwa. By
y to rutynowe dzia
ania i wkrótce sprawa zosta
a umorzona „wobec
mierci sprawcy”. Tak wic, oprócz inwigilacji najbliszej rodziny — SB, które, jak przypuszczam, samo by
o
zaskoczone tak form protestu, nie podj
o adnych kroków, eby spraw „uciszy”. Bo i nie musia
o. Nie
potwierdzi
a si informacja o wy
apywaniu wiadków tego zdarzenia, szantaowaniu ich i próbach
przekupienia. I to by
kolejny fakt, który mnie porazi
. Sta
o si dla mnie jasne, e cho Siwiec gin
publicznie, ludzie zebrani na stadionie kompletnie zignorowali jego protest. Dlaczego? By moe Siwiec
wyprzedzi
swój czas w tym sensie, e wicej pojmowa
ni inni.
Zrozumia
em wtedy, e realizacja dokumentalnego filmu o Siwcu daje szans, aby przez pryzmat
czynu Siwca spojrze równie na kondycj naszego spo
eczestwa w latach szedziesitych. Za
porednictwem „Teleekspresu” i „Gazety Wyborczej” zwróci
em si z apelem do wiadków. Otrzyma
em wiele
listów, telefonów. Niektórzy ludzie na pocztku nie chcieli ujawnia swoich nazwisk. Obawiali si, cho
prawd mówic nie wiedzia
em czego. Przez kilka tygodni jedzi
em po ca
ym kraju odwiedzajc wszystkich,
którzy zareagowali na mój apel. Wieczorami na rozrysowanym planie Stadionu Dziesiciolecia
umieszcza
em w poszczególnych sektorach nazwiska kolejnych wiadków, jakbym prowadzi
jakie
ledztwo. A przecie nie chodzi
o mi o szukanie winnych. Pragn
em tylko zrozumie, dlaczego ci ludzie
nigdy potem nie wracali pamici do tego tragicznego wydarzenia? Dlaczego heroizm Siwca okaza
si tak
daremny? Tylko Jan D. — straak, który gasi
Siwca — zwierzy
mi si, e kiedy kilka lat temu pozna
swoj
obecn on, opowiadali sobie najwaniejsze wydarzenia w ich yciu. Dla D. jednym z takich momentów
by
o samospalenie Siwca. Z ust cz
owieka, który czsto ma do czynienia z ofiarami poarów, takie
zwierzenie zabrzmia
o wstrzsajco.
Znajoma dokumentalistka Anna Górna poradzi
a mi, abym w archiwum WFD dok
adnie przeszuka
materia
y odrzucone z Polskiej Kroniki Filmowej. Kiedy obi
o jej si o uszy, e kto nakrci
ujcie p
oncego
Ryszarda Siwca. Nie znalaz
em niczego w katalogu odrzutów, cho prowadzony jest niezwykle skrupulatnie.
Po godzinie pracownica archiwum, która zacz
a szpera w pude
kach z tamami, przynios
a zwinit
miniaturow rolk, z przyczepion poó
k
kartk. By
a na niej wypisana o
ówkiem informacja: ujcie
p
oncego mczyzny. Autorem zdj by
operator PKF — Zbigniew Skoczek. Zanim obejrza
em to ujcie,
min
ponad tydzie. Tama musia
a zosta poddana odplenieniu i konserwacji.
Kiedy wreszcie nacisn
em peda
sto
u montaowego i przed moimi oczyma mign
o zaledwie
siedem sekund z tego dramatycznego wydarzenia, trudno mi by
o ukry emocje. Ja wiem, e to brzmi
patetycznie, ale ju od prawie roku y
em wy
cznie histori Siwca. Ten cz
owiek i jego kodeks moralny sta
si dla mnie bardzo bliski. Nie potrafi
em si ju zdystansowa od tego co robi. I cho w 68 roku mia
em
zaledwie 12 lat, czu
em si odpowiedzialny za jego los. Z przeraeniem pomyla
em, e to ujcie mog
oby
teraz zosta gdzie przypadkiem wyemitowane jako historyczna ciekawostka, tak jak to si zdarzy
o
z fotografi p
oncego Siwca, któr par miesicy wczeniej wydrukowa
y „Skandale” — gdzie midzy
zdjciem obnaonej kobiety a krzyówk... Pobieg
em do szefa archiwum WFD W
odzimierza Rek
ajtisa. Nie
musia
em mu d
ugo t
umaczy, zrozumia
wszystko w pó
s
owa. Natychmiast schowa
tam do sejfu,
z prawem wy
cznoci dla mojego przysz
ego filmu.
Kiedy mia
em ju zgromadzony prawie ca
y materia
zacz
em pisa scenariusz. Ponownie
przes
uchiwa
em nagrania dokonujc m.in. wyboru wiadków, których mia
em zaprosi na zdjcia. Brakowa
o
mi jednej osoby — cz
owieka, który w 68 roku piastowa
urzd ministra rolnictwa. Usi
owa
em zdoby choby
jego numer telefonu. W kocu uda
o si, zatelefonowa
em, lecz do spotkania nie dosz
o. Eks-minister
wyt
umaczy
mi, e jest chory, e w
anie idzie do szpitala. Potem mia
jecha do sanatorium. A ja musia
em
ze wzgldów organizacyjnych zaznaczy w scenariuszu, e odbd z nim rozmow. Wic po prostu
wpisa
em kilka wymylonych przez siebie zda: e wtedy by
o ostre, olepiajce s
oce i e on niczego nie
zauway
. Wiele miesicy póniej, gdy skoczy
em ju realizacj zdj, dosz
o wreszcie do spotkania.
Oczywicie, bez kamery. Zapyta
em czy pamita ten incydent na stadionie, sta
przecie na trybunie
honorowej, w pierwszym rzdzie. Odpowiedzia
mi, e w czasie wojny by
winiem gestapo, e Niemcy
uszkodzili mu wzrok, e od tego czasu nosi ciemne okulary, a wtedy by
o ostre s
oce, bijce prosto w twarz
i on, niestety, niczego nie zauway
.
* * *
Kiedy krci
em zdjcia na ulicy w centrum Toronto (trzej synowie i jedna z córek Siwca wyemigrowali
do Kanady i USA) podszed
do mnie nieznajomy przechodzie i spyta
o czym realizuj film. Powiedzia
em
mu, e bdzie to historia cz
owieka, który w 68 roku protestujc dokona
aktu samospalenia. Ów
Kanadyjczyk pokiwa
ze zrozumieniem g
ow: —Ach, o tym czeskim studencie — powiedzia
, jakby na
www.filmotekaszkolna.pl
dowód, e wie o kogo chodzi, po czym obróci si na picie i odszed. Obok mnie sta Wit Siwiec.
Z kamienn twarz dugo patrzy w lad gincego w tumie przechodnia...
NAGRODY ZA USYSZCIE MÓJ KRZYK:
SREBRNY SMOK — MIDZYNARODOWY FESTIWAL FILMÓW KRÓTKOMETRAOWYCH,
KRAKÓW 1991
WYRÓNIENIE SPECJALNE — AGOWSKIE LATO FILMOWE 1991
SREBRNA SESTERCJA — FESTIWAL FILMÓW DOKUMENTALNYCH W NYON,
SZWAJCARIA 1991
NAGRODA GÓWNA — FESTIWAL MEDIÓW, ÓD 1991
FELIX 91
NAGRODA MODYCH IM. STANISAWA WYSPIASKIEGO 1991
NAGRODA IM. ANDRZEJA MUNKA ZA NAJLEPSZY DEBIUT, 1992
(PO RAZ PIERWSZY W HISTORII TEJ NAGRODY
ZOSTA UHONOROWANY FILM DOKUMENTALNY)
GRAND PRIX — MIDZYNARODOWY FESTIWAL FILMÓW DOKUMENTALNYCH W MELBOURNE,
AUSTRALIA 1992
GOLDEN GATE AWARD W SEKCJI FILM I VIDEO MIDZYNARODOWY FESTIWAL FILMOWY W SAN
FRANCISCO USA, 1993
www.filmotekaszkolna.pl