Misarn okladka 1.cdr - Program Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL

Spis treści
Wprowadzenie.................................................................................................. 3
Rozdział I. Nauka bez barier........................................................................... 8
1.1. Uniwersytet Warszawski.................................................................................8
1.2. Uniwersytet Jagielloński.............................................................................. 11
1.3. Akademia Górniczo-Hutnicza...................................................................... 12
Rozdział II. Dostęp do Internetu................................................................... 13
2.1. Fundacja Pomocy Matematykom i Informatykom
Niepełnosprawnym Ruchowo............................................................................ 14
2.2. Kafejki internetowe....................................................................................... 15
Rozdział III. Deprywacja materialna i rynek pracy............................................. 15
3.1. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Gdańsku....................................... 15
3.1. Powiatowy Urząd Pracy w Poznaniu............................................................ 17
3.3. Spółdzielnia socjalna „Www Promotion”..................................................... 17
3.4. Program „Cyfenter” – Walia.........................................................................19
Rozdział IV. Aktywność sportowa................................................................ 21
4.1. Integracyjne Stowarzyszenie Rehabilitacyjno-Sportowe „Culani”...............21
4.2. Fundacja Aktywnej Rehabilitacji..................................................................23
4.3. Stadiony bez barier......................................................................................24
4.4. Luterańska Organizacja Sportowa..............................................................24
4.5. Organizacja BlazeSports.............................................................................25
Rozdział V. Turystyka..................................................................................... 26
5.1. Organizacja Phab England..........................................................................27
5.2. Turystyka bez barier w Polsce.....................................................................28
5.3. Przewodniki turystyczne..............................................................................28
Rozdział VI. Opieka zdrowotna..................................................................... 29
6.1. Fundacja dla Dzieci Niepełnosprawnych „Nadzieja”..................................29
6.2. Akcja „Apteka bez barier”...........................................................................30
Rozdział VII. Edukacja seksualna................................................................. 31
7.1. Planned Parenthood Federation of America................................................32
7.2. Outsiders......................................................................................................32
Rozdział VIII. Organizacje religijne.............................................................. 33
8.1. Integracyjna Grupa „Caritas”.......................................................................33
8.2. Duszpasterstwo Akademickie „Węzeł”.......................................................34
8.3. Integracja niepełnosprawnych na gruncie wspólnot żydowskich..............37
1
Rozdział IX. Organizacje społeczne............................................................. 38
9.1. Związek Harcerstwa Polskiego....................................................................38
9.2. Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej........................................................40
Rozdział X. Dyskoteki, kluby......................................................................... 40
10.1. Kluby muzyczne dostosowane do osób niepełnosprawnych w Polsce...40
10.2. Clubbing niepełnosprawnych w Wielkiej Brytanii......................................42
Rozdział XI. Sztuka bez barier...................................................................... 43
11.1. „Apteka Sztuki”...........................................................................................44
11.2. Fundacja Krzewienia Kultury Artystycznej Osób Niepełnosprawnych.....44
Rozdział XII. Restauracje. Kawiarnie. Puby................................................. 45
12.1. Restauracja „Moliere”.................................................................................46
12.2. Kampania społeczna „Tutaj jest OK”.........................................................46
Rozdział XIII. Transport................................................................................. 48
13.1. Transport osób niepełnosprawnych na terenie Gdyni...............................48
13.2. Do sklepu po zakupy – The National Federation of Shopmobility UK......49
13.3. Wycieczki do kina, teatru i parku – Disabled Alternative
Road Travel Service (DART)...............................................................................49
13.4. Dworce kolejowe........................................................................................50
13.5. Szkolenie kierowców autobusowych w Warszawie................................... 51
Podsumowanie............................................................................................... 53
Bibliografia..................................................................................................... 54
Raporty:.......................................................................................................... 54
Strony internetowe:........................................................................................ 54
Ustawy:........................................................................................................... 56
Artykuły, książki:............................................................................................ 56
2
Wprowadzenie
Problem niepełnosprawności dotyczy 6 mln dorosłych Polaków. Jest to grupa szczególnie narażona na proces wykluczenia społecznego. Informują o tym różne dokumenty strategiczne, raporty, które stanowią próbę dostosowania polskiej polityki społecznej do warunków zachodnioeuropejskich. Opracowania te wskazują przy tym
na wiele problemów społecznych istniejących we współczesnym świecie. W końcu próbują prognozować sytuację gospodarczą i socjalną w Polsce oraz zawierają propozycje określonych rozwiązań, działań. W „Narodowej Strategii Integracji Społecznej” (NSIS) z 2003 r. zjawisko „wykluczenia społecznego” definiuje się
w następujący sposób: Wykluczenie społeczne to brak lub ograniczenie możliwości
uczestnictwa, wpływania i korzystania z podstawowych instytucji publicznych i rynków, które powinny być dostępne dla wszystkich, a w szczególności dla ubogich
[NSIS 2003:26]. Inna definicja „wykluczenia społecznego” znajdująca się w tej samej
Strategii brzmi: Wykluczenie społeczne to sytuacja uniemożliwiająca lub znacznie
utrudniająca jednostce lub grupie, zgodne z prawem pełnienie ról społecznych, korzystanie z dóbr publicznych oraz infrastruktury społecznej, gromadzenie zasobów i zdobywanie dochodów w godny sposób [ibidem: 32]. Definicja ta wskazuje, że problemu społecznej ekskluzji nie można ograniczać do biedy. Dotyczy ona bowiem także
tych sytuacji, kiedy jednostka nie może wypełniać swojej roli społecznej lub korzystać z dóbr publicznych. Za przykład mogą tu posłużyć bariery architektoniczne, które w przypadku osób niepełnosprawnych przyczyniają się do procesu marginalizacji.
Przeciwieństwem ekskluzji jest integracja społeczna, na którą składają się działania wspólnotowe oparte na zasadach dialogu, wzajemności i równorzędności, których
celem jest dążenie do społeczeństwa opartego na demokratycznym współuczestnictwie, rządach prawa i poszanowaniu różnorodności kulturowej, w którym obowiązują
i są realizowane podstawowe prawa człowieka i obywatela oraz skutecznie wspomaga
się jednostki i grupy w realizacji ich celów życiowych [ibidem: 45].
Narodowa Strategia Integracji Społecznej wskazuje także, które grupy społeczne
są szczególnie narażone na wykluczenie. Wymienia się tutaj tych, którzy:
• żyją w złych warunkach materialnych (ubóstwo),
• zostają dotknięci niekorzystnymi procesami społecznymi, wynikającymi z masowych i dynamicznych zmian gospodarczych i rozwojowych (dezindustrializacja,
kryzysy, gwałtowne upadki branż),
• nie zostali wyposażeni w odpowiedni kapitał życiowy, który umożliwiałby im osiągnięcie normalnej pozycji społecznej, odpowiedniego poziomu kwalifikacji oraz
pozwoliłby na założenie rodziny,
• nie mają dostępu do określonych instytucji pozwalających na wyposażenie
w kapitał życiowy – taka sytuacja ma miejsce w wyniku niedorozwoju instytucji
3
publicznych z uwagi na brak priorytetów i celów, brak środków publicznych oraz
niską efektywność funkcjonowania,
• doświadczają przejawów dyskryminacji, zarówno w skutek niedorozwoju prawodawstwa, jak i uprzedzeń i stereotypów,
• mają cechy uniemożliwiające im pełne korzystanie z powszechnych zasobów
społecznych ze względu na zaistnienie: niesprawności, uzależnienia, długotrwałej choroby albo innych cech indywidualnych,
• są przedmiotem destruktywnego działania innych osób, np. przemocy, szantażu
bądź indoktrynacji [Ibidem: 28].
Ważne informacje dotyczące integracji społecznej osób niepełnosprawnych zawiera „Strategia polityki społecznej na lata 2007-2013”. Za jeden z priorytetów
uznano tu rehabilitację zawodową i społeczną członków tej grupy. Inne cele skierowane w stosunku do osób niepełnosprawnych to:
1. t worzenie warunków do większej aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych jako podstawy społecznej integracji i poprawy warunków ich życia,
2. zapewnienie osobom niepełnosprawnym dostępu do usług społecznych,
3. r eforma systemu rentowego,
4. usprawnienie systemu rehabilitacji na rzecz utrzymania możliwości aktywności
zawodowej,
5. rozwijanie całościowych systemów pomocy osobom obarczonym nietypowymi
rodzajami niepełnosprawności, wymagającym kompleksowych i systemowych
działań ze strony państwa (chodzi tutaj o schorzenia mało znane profesjonalistom i społeczeństwu),
6. kształtowanie pozytywnych postaw wobec osób niepełnosprawnych [„Strategia
Polityki Społecznej”, 2006: 24-37].
W perspektywie europejskiej ważną rolę w kształtowaniu stosunku społeczeństw
do kwestii osób niepełnosprawnych odgrywa „Deklaracja madrycka” przyjęta podczas Europejskiego Kongresu na rzecz Osób Niepełnosprawnych w marcu 2002 r. Stwierdza się tu między innymi, że bariery tkwiące w społeczeństwie
przyczyniają się do dyskryminacji i wykluczenia. W Deklaracji można przeczytać,
że sposób, w jaki zorganizowane są nasze społeczeństwa, prowadzi często do tego,
że osoby niepełnosprawne nie mogą korzystać w pełni z przysługujących im praw
człowieka i są wykluczane z życia społecznego [„Deklaracja madrycka” 2002:3]
Inny dokument – „Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie niepełnosprawności i rozwoju” z dnia 19 stycznia 2006 r. – zwraca uwagę, że omawiana
grupa społeczna znajduje się w wyjątkowo trudnej sytuacji, zwłaszcza w krajach
słabo rozwiniętych bądź rozwijających się, i z tego powodu narażona jest na zjawisko wykluczenia społecznego. W rezolucji podkreśla się problem deprywacji
4
materialnej: ludzie niepełnosprawni w krajach rozwijających się, a w szczególności niepełnosprawne kobiety i dzieci, należą często do osób najuboższych, znajdują się w najgorszym położeniu, są społecznie wykluczone i często nie mają dostępu do pomocy rozwojowej [za www.europarl.europa.eu]. Wskazuje się na szacunki
Banku Światowego, według którego aż 20% najuboższych ludzi to osoby niepełnosprawne. Regulacja zwraca także uwagę, że w strategiach rozwojowych Unii
Europejskiej należy zwrócić szczególną uwagę na problem dyskryminacji tej grupy
społecznej. Zagadnienie to – zgodnie z założeniami rezolucji – jest równie ważne
co wykluczanie ludzi ze społeczeństwa ze względu na: płeć, wiek, rasę, przynależność etniczną czy orientację seksualną [ibidem: www.europarl.europa.eu].
Na problem dyskryminacji zwraca także uwagę „Konwencja praw osób niepełnosprawnych” przyjęta przez Organizację Narodów Zjednoczonych 13 grudnia 2006 r. Podkreśla się tu rolę integracji społecznej. Jak można przeczytać w konwencji: Państwa-Strony uznają prawo wszystkich osób niepełnosprawnych do życia
w społeczności i do dokonywania wyborów na równi z innymi obywatelami, oraz
podejmą skuteczne i stosowne działania, aby ułatwić osobom niepełnosprawnym
korzystanie z wyżej wymienionego prawa oraz ich pełną integrację i uczestnictwo
w życiu społecznym [www.unic.un.org.pl]. Państwa, które decydują się na przyjęcie
konwencji powinny zagwarantować, że osoby niepełnosprawne:
• będą mieć szansę na równi z innymi obywatelami do wyboru miejsca zamieszkania – chodzi tutaj zarówno o decyzję, gdzie, jak i z kim mają mieszkać,
• będą mieć dostęp do bogatego zakresu usług wspierających ich codzienne funkcjonowanie – chodzi tutaj m.in. o indywidualną opiekę gwarantującą integrację
ze społeczeństwem oraz przeciwdziałającą izolacji społecznej,
• będą posiadać dostęp do usług i obiektów [ibidem: www.unic.un.org.pl].
Interesujących danych na temat stosunku społeczeństwa do osób niepełnosprawnych dostarczają badania społeczne. Wydaje się, że istnieje duża przepaść
między deklaracjami Polaków a ich rzeczywistymi działaniami i zachowaniami. Wynika to chociażby z badania CBOS-u „Postawy wobec niepełnosprawnych”, realizowanego w 2007 r. Aż dwie trzecie respondentów (65%) twierdzi, że jest
gotowa do udzielenia bezinteresownej pomocy sąsiedzkiej osobie niepełnosprawnej, jednak jedynie 6% badanych w takiej pomocy uczestniczy. Jest to wynik gorszy
niż ten, jaki uzyskano w sondażu z roku 2000. Respondenci uzależniają także swoją
pomoc od schorzenia osoby. W największym stopniu Polacy są uprzedzeni do chorych psychicznie i upośledzonych umysłowo, najmniejszy dystans zachowują w stosunku do ludzi cierpiących na choroby układu krążenia. W zdecydowanej większości respondenci byli także zdania, że opieka nad osobami niepełnosprawnymi
oraz wspomaganie ich w codziennych obowiązkach powinna należeć do rodziny
5
(94%). Dalej wskazywano na: służbę zdrowia (75%), pracowników pomocy społecznej (67%). Znacznie rzadziej wymieniano natomiast: przyjaciół, znajomych (23%),
organizacje religijne (9%) lub innych niepełnosprawnych (6%) [Komunikat z badań
CBOS, 2007:2-3].
Interesujących danych dostarcza także badanie przeprowadzone przez
Wrocławski Sejmik Osób Niepełnosprawnych w 2005 r. Respondentów
poproszono m.in. o dokończenie zdań dotyczących niepełnosprawności. Analizując wyniki, można dojść do przekonania, że niepełnosprawność postrzegano
poprzez: konieczność udzielania pomocy, uzależnienie od opieki, odmienne spostrzeganie rzeczywistości, ograniczone możliwości finansowe, korzyści materialne i możliwość wykorzystywania orzeczeń o niepełnosprawności oraz oczekiwanie
normalnego funkcjonowania w społeczeństwie w zakresie kontaktów społecznych
i pracy [„Raport WSON”, 2005)].
Niniejsze opracowanie – zawierające dobre praktyki w zakresie integracji społecznej – dotyczy przede wszystkim młodzieży niepełnosprawnej
ruchowo, lecz sprawnej intelektualnie. Można wyróżnić dwa rodzaje działań
skierowanych do tej grupy. Pierwsze, bliższe autorowi opracowania, koncentrują się na pełnej integracji osób niepełnosprawnych ruchowo z innymi osobami, pełnosprawnymi lub posiadającymi inny typ niepełnosprawności. Jest to podejście najbardziej egalitarne i najbardziej efektywne z punktu
widzenia integracji społecznej. Drugi nurt – inspirowany prawdopodobnie w sposób implicite filozofią postmodernistyczną – w większym stopniu kładzie nacisk
na różnicę. Działania koncentrują się tu na konkretnej grupie niepełnosprawnych
i na poczuciu odmienności ich doświadczenia. Hasłem staje się tutaj: „Różnorodność w równości”.
W opracowaniu poświęcono miejsce instytucjom publicznym, organizacjom pozarządowym oraz firmom prywatnym, które zajmują się problemami młodych osób
niepełnosprawnych ruchowo, bądź w jakimś zakresie świadczone przez nich usługi
są dostępne dla tej grupy społecznej.
Należy zaznaczyć zarazem, że kolejność przedstawianych praktyk nie odzwierciedla ich istotności dla integracji społecznej osób niepełnosprawnych, gdyż trudno
określić wagę poszczególnych obszarów dla tego procesu.
6
Dobre praktyki…
7
Rozdział I. Nauka bez barier
Ważnym elementem w procesie integracji społecznej jest edukacja. We współczesnym
społeczeństwie informacyjnym, w którym coraz istotniejszą rolę odgrywa wiedza, tworzenie barier w podejmowaniu nauki przyczynia się do poszerzania obszaru społecznego wykluczenia. Zjawisko to w szczególnym stopniu dotyczy tych grup społecznych,
które ze względów ekonomicznych, społecznych bądź zdrowotnych mają utrudnione
możliwości kształcenia się. Różne dokumenty strategiczne zdają się dostrzegać ten
problem. Jak można przeczytać w „Strategii rozwoju edukacji na lata 2007-2013”
[SRE]: promowanie włączania osób niepełnosprawnych w nurt edukacji w sposób
sprzyjający ich rozwojowi wymaga przełamywania barier społecznych i psychologicznych. W systemie edukacji musi znaleźć się miejsce dla dzieci i młodzieży oraz dorosłych o różnym stopniu i formie niepełnosprawności, a także dzieci i młodzieży z zaburzeniami zachowania (niedostosowanych społecznie) [SRE: 37].
1.1. Uniwersytet Warszawski
Przykładów w zakresie integracji niepełnosprawnych studentów dostarcza także
Uniwersytet Warszawski (www.bon.uw.edu.pl). W 2007 r. placówka ta otrzymała nagrodę specjalną w konkursie architektonicznym „Warszawa bez barier”,
organizowanym przez Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji oraz Urząd Stołeczny
Miasta Warszawy. W ramach uczelni 23 budynki dostosowane są do potrzeb
osób niepełnosprawnych, a dodatkowo 12 budynków zaadaptowano częściowo.
Na Uniwersytecie funkcjonuje wypożyczalnia sprzętu komputerowego i innych
urządzeń wspomagających edukację niepełnosprawnych studentów. Bibliotekę Uniwersytecką oraz Bibliotekę Wydziału Prawa i Administracji wyposażono w specjalne komputery oraz oprogramowanie niezbędne dla osób niewidomych, słabo widzących, z niesprawnymi rękoma. W ramach uczelni wiele
stanowisk komputerowych zostało przystosowanych dla niepełnosprawnych. Uniwersytet dysponuje także Biblioteką Książek Cyfrowych. Można w niej znaleźć
książki audio i tekstowe – wszystkie w formie elektronicznej. Jednostka ta ułatwia
dostęp do wiedzy przede wszystkim osobom niewidomym lub słabo widzącym.
Uniwersytet realizował programy wychodzące naprzeciw potrzebom niepełnosprawnych studentów. W maju 1999 r. Władze uczelni zatwierdziły dokument
„Uniwersytet dla wszystkich”, który określał kierunek systematycznych i długofalowych działań na rzecz usunięcia barier utrudniających niepełnosprawnym korzystanie z oferty uczelni. W tym samym roku doszło do podpisania porozumienia między Uniwersytetem Warszawskim a Państwowym Funduszem Rehabilitacji
Osób Niepełnosprawnych w zakresie współdziałania przy realizacji projektu „Uniwersytet dla wszystkich”. Na jego mocy program był wprowadzany w życie w latach
8
1999-2003. Najważniejszym celem tego przedsięwzięcia stało się przełamanie
określonych stereotypów społecznych. Założono, że w wyniku działań podjętych w ramach programu studiowanie osób niepełnosprawnych przestanie być uznawane za coś wyjątkowego, a stanie się czymś całkowicie normalnym. Inny projekt
– „Studiujemy razem” – realizowany w latach 2003-2005 – skierowany do pracowników Uniwersytetu, miał za zadanie przełamać pewne stereotypy funkcjonujące
w środowisku akademickim oraz przyczynić się do likwidacji dyskryminacji i marginalizacji studentów niepełnosprawnych. W ramach przedsięwzięcia
przeszkolono 90 osób. Szkolenia dotyczyły takich zagadnień, jak: różne typy niepełnosprawności, praca ze studentami mającymi szczególne potrzeby, umiejętności niezbędne do pracy z takimi osobami. Zajęcia rozwiały wiele lęków związanych
z problemem niepełnosprawności. W ramach programu wydano także publikację
zatytułowaną: „Uniwersytet dla wszystkich. Osoby niepełnosprawne na Uniwersytecie Warszawskim”, która zawiera m.in. informacje dotyczące wsparcia udzielanego
studentom i pracownikom przez Biuro ds. Osób Niepełnosprawnych UW.
Obecnie Uniwersytet uczestniczy w takich przedsięwzięciach, jak: „Per linguas mundi ad laborem (Przez języki świata do pracy)”, oraz „Rozwój umiejętności
życiowych młodych, intelektualnie sprawnych, ale ruchowo niepełnosprawnych
MISARN”. Pierwszy z programów jest skierowany do osób niewidomych i słabo
widzących. Uczelnia realizuje go w partnerstwie z takimi instytucjami, jak: Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Akademia Pedagogiki Specjalnej, Katolicki Uniwersytet Lubelski oraz Polski Związek Niewidomych. W ramach projektu przewidziano:
• bezpłatne kursy języka angielskiego dla osób z dysfunkcją wzroku – zakłada się tutaj, że znajomość tego języka przyczyni się do łatwiejszego uzyskania
zatrudnienia przez niepełnosprawne osoby; zajęcia prowadzą specjalnie do tego
przygotowani lektorzy; uczestnikom zaproponowano także udział w warsztatach
dotyczących komunikacji interpersonalnej, tworzenia indywidualnych planów
działania w zakresie rozwoju kariery zawodowej,
• podyplomowe studia dla nauczycieli języka angielskiego pracujących
z osobami z dysfunkcją wzroku.
Drugi z projektów realizowany jest przez następujące podmioty: Fundacja
na rzecz Studentów i Absolwentów Uniwersytetu Warszawskiego Universitatis Varsoviensis, Centrum Informacji Społecznej, Instytut Rozwoju Służb
Społecznych, Polskie Towarzystwo Chorób Nerwowo-Mięśniowych, Zakład
Elektroniki Profesjonalnej „ASM”, Uniwersytet Warszawski (Biuro ds. Osób
Niepełnosprawnych). Główny cel tego przedsięwzięcia to wypracowanie kompleksowego systemu przeciwdziałania dyskryminacji młodych osób niepeł9
nosprawnych ruchowo, ale intelektualnie sprawnych. Chodzi także o zwiększenie szans edukacyjnych i życiowych, w tym oczywiście również zawodowych,
młodych ludzi z tej grupy.
Działania podejmowane przez Uniwersytet Warszawski przyczyniły się do zwiększenia liczby studentów niepełnosprawnych korzystających z oferty uczelni. Ilustruje to chociażby poniższy wykres.
Wykres. Liczba studentów niepełnosprawnych kształcących się na Uniwersytecie Warszawskim w latach 1996/1997-2007/2008.
Wykres na podstawie danych zawartych na stronie Biura Osób ds. Niepełnosprawnych
Uniwersytetu Warszawskiego, www.bon.uw.edu.pl.
Liczba niepełnosprawnych studentów wzrosła z 40 w roku akademickim 1996/1997
do 918 w roku akademickim 2007/2008. Taka dynamika nie byłaby możliwa, gdyby
nie działania podejmowane przez uczelnię.
Sukcesy Uniwersytetu Warszawskiego w zakresie integracji studentów niepełnosprawnych z uczelnią wynikają przede wszystkim z:
•o
dpowiednich, przemyślanych, systematycznych i długookresowych działań
podejmowanych zarówno w obszarze infrastrukturalnym (np. likwidacja barier
architektonicznych, zakup odpowiedniego sprzętu komputerowego), jak i społecznym (szkolenia skierowane do pracowników akademickich),
• współpracy z innymi podmiotami, w tym: Państwowym Funduszem Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, organizacjami pozarządowymi, innymi uczelniami,
instytucjami państwowymi, samorządowymi,
• innowacyjnych pomysłów, np. stworzenie Biblioteki Książki Cyfrowej.
10
1.2. Uniwersytet Jagielloński
Na gruncie edukacyjnym duże osiągnięcia w zakresie wspierania niepełnosprawnych studentów i studentek ma Uniwersytet Jagielloński. Od 1999 r. funkcjonuje tutaj, jako jedno z pierwszych, biuro do spraw osób niepełnosprawnych
(www.bon.uj.edu.pl). Pracuje w nim zespół profesjonalistów przygotowanych
do pracy ze studentami mającymi szczególne potrzeby. Oprócz pracowników etatowych w biurze są też asystenci i współpracownicy. Jednostka ta stale utrzymuje kontakt z lektorami z Jagiellońskiego Centrum Językowego. Prowadzone
są kursy z zakresu języka angielskiego, przygotowane dla studentów mających
szczególne potrzeby edukacyjne. Ważnym elementem funkcjonowania biura jest
indywidualizacja podejścia do osób niepełnosprawnych. Informacje o stanie
zdrowia traktowane są jako poufne. Osoby niepełnosprawne rozpoczynające
studia na Uniwersytecie Jagiellońskim mogą liczyć tutaj na wsparcie, które
ma wyrównać ich szanse edukacyjne. Biuro podejmuje się organizowania egzaminów w formie alternatywnej, tzn. uwzględniającej ograniczenia wynikające z niepełnosprawności. Ważnym elementem działalności tej jednostki jest poradnictwo
zawodowe, dzięki któremu zdolności, umiejętności oraz ograniczenia kandydata
dostosowane są do istniejącej oferty edukacyjnej. Funkcjonuje tu również doradztwo w zakresie wykorzystania nowoczesnych rozwiązań technologicznych
w procesie uczenia się. Dodatkowo, biuro gwarantuje szkolenia komputerowe
przystosowane do indywidualnych potrzeb oraz wymogów procesu dydaktycznego. Przyznaje także specjalne stypendia, które stanowią dodatkową pomoc materialną przyznawaną na podstawie orzeczenia o niepełnosprawności.
Działalność tej jednostki uczelnianej nie ogranicza się do uprzednio zasygnalizowanych działań. Wiąże się ona także z nawiązywaniem współpracy z innymi parterami, odnoszącymi sukcesy w tym obszarze. Uniwersytet Jagielloński podpisał umowę z duńskim Uniwersytetem w Aarhus dotyczącą zwiększenia
dostępności obu uczelni do potrzeb studentów niepełnosprawnych. Dzięki specjalnym programom oraz strategiom kompensującym ograniczenia fizyczne
lub psychiczne, uczelnie mogą oczekiwać od studentów z tej grupy takich samych
zobowiązań, jakie nakładają na pozostałych. Współpraca pomiędzy uniwersytetami dotyczy także wymiany doświadczeń związanych ze stosowaniem nowoczesnych technologii wspierających. Władze uczelni z Krakowa podjęły decyzję inicjującą powstanie Europejskiego Centrum Doskonałości, które stanie się swoistą
placówką zajmującą się badaniami oraz refleksją nad kształceniem osób o szczególnych potrzebach edukacyjnych.
11
1.3. Akademia Górniczo-Hutnicza
Interesujące działania podejmuje także Zrzeszenie Studentów Niepełnosprawnych istniejące od 1999 r. przy Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie
(www.zsn.agh.edu.pl). Aktywność tej organizacji rozpoczęła się wówczas, gdy uczelnia podjęła szereg inicjatyw skierowanych do osób niepełnosprawnych. Mamy tutaj
do czynienia z odgórnym procesem powstawania podmiotu społecznego. Zazwyczaj dzieje się odwrotnie, tj. władze uczelni zaczynają wprowadzać zmiany dopiero
w wyniku nacisku grup marginalizowanych, takich, których potrzeby są ignorowane.
Głównym celem zrzeszenia staje się pomoc kierowana do kandydatów oraz studentów o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Przedsięwzięcie prowadzone jest
przez osoby, które same są niepełnosprawne, a tym samym szczególnie rozumieją
osoby w podobnej sytuacji. Po drugie, istotne jest tu tworzenie przyjaznej atmosfery już na samym początku, kiedy to osoba niepełnosprawna stara się o przyjęcie
do Akademii Górnico-Hutniczej. Jej poczucie alienacji zmniejsza się, gdy natrafia
na grupę ludzi gotowych jej pomóc. Kolejnym krokiem staje się adaptacja studenta na uczelni. Zrzeszenie skoncentrowane jest na nauce samodzielności, kreatywności, radzenia sobie ze swoimi ograniczeniami. Organizacja istotną rolę odgrywa
także w stosunku do ludzi pełnosprawnych, łamie bowiem pewne stereotypy związane z niepełnosprawnością, pokazuje, że istniejące bariery można przełamywać.
Główne zadania zrzeszenia to:
• działanie na rzecz integracyjnego ruchu studenckiego,
• w yrównywanie szans osób niepełnosprawnych w dostępie do uczelni i wykształcenia wyższego,
• działania dotyczące integracji oraz adaptacji, skierowane zwłaszcza to studentów I roku,
• pomoc w rozwiązywaniu problemów niepełnosprawnych studentów,
• gromadzenie materiałów, przepisów prawnych, publikacji dotyczących niepełnosprawności,
• prowadzenie dyżurów, informowanie o stypendiach, pomoc w wypełnianiu wniosków,
• organizacja życia kulturalnego i rozrywkowego niepełnosprawnych studentów,
• pomoc w znajdywaniu stażu, praktyki i zatrudnienia.
Zrzeszenie zajmuje się organizacją: ognisk integracyjnych dla studentów
I roku (październik), letnich obozów integracyjno-adaptacyjnych, kursów
języka migowego (wraz z Polskim Związkiem Głuchych), zajęć rehabilitacyjnych, aktywności sportowej (siłownia, siatkówka, koszykówka na wózkach, wioślarstwo), wycieczek, wyjść na spektakle teatralne. Zrzeszenie współpracuje
także z Uczelnianą Radą Samorządu Studenckiego AGH. Wszelkie działania władz
Akademii dotyczące osób niepełnosprawnych są inspirowane przez tę organiza12
cję bądź przez nią opiniowane. Chodzi tutaj przede wszystkim o likwidację stereotypów, barier architektonicznych i komunikacyjnych. Zrzeszenie organizuje także Ogólnopolskie Spotkania Studentów Niepełnosprawnych, a także, dzięki
pomocy Fundacji Studentów i Absolwentów AGH Academica, występuje o środki
finansowe z innych instytucji. Członkowie sami piszą i realizują projekty.
W ślad Akademii Górniczo-Hutniczej poszli niepełnosprawni studenci innych krakowskich uczelni, przede wszystkim Politechniki Krakowskiej oraz Uniwersytetu Ekonomicznego. W listopadzie 2007 r. doszło do podpisania porozumienia
między tymi trzema uczelniami. W dokumencie zobowiązano się do zwiększenia
możliwości integracji, zdobycia wyższego wykształcenia i zatrudnienia przez osoby niepełnosprawne. Wskazuje się tu również, że wspólne działania, kooperacja
są bardziej zasadne. Stwierdza to A. Wójtowicz z biura AGH ds. osób niepełnosprawnych: Przykładowo mamy na AGH ośmiu studentów na wózkach, na politechnice i Uniwersytecie Ekonomicznym jest ich kilku. Chcielibyśmy zorganizować sekcję koszykówki dla tych osób, ale ośmiu naszych studentów to za mało, by stworzyć
drużynę. Jeśli zaprosimy kolegów z pozostałych uczelni, problem będzie rozwiązany
(www.zsn.agh.edu.pl).
Rozdział II. Dostęp do Internetu
W ostatnich latach coraz więcej publikacji poświęconych jest wykluczeniu cyfrowemu. Oznacza ono całkowity brak lub niewystarczający dostęp do nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT od ang. Information and
Communication Technologies). W „Strategii kierunkowej informatyzacji Polski
do roku 2013” (SKIP) jest napisane, że istotne znaczenie dla społeczeństwa polskiego ma rozwój zasobów cyfrowych. Chodzi tu o elektroniczne biblioteki, cyfrowe
archiwa, wirtualne muzea etc. Wskazuje się także, iż wsparciem powinny zostać
objęte projekty dotyczące edukacji na rzecz społeczeństwa informacyjnego. Stwierdza się, że bez zainicjowania radykalnych działań należy spodziewać
się głębokiego deficytu wysoko wykwalifikowanych kadr z jednej strony, z drugiej
zaś powstania dużych grup społecznych podlegających wykluczeniu cyfrowemu,
czyli praktycznie pozostających poza życiem gospodarczym i społecznym. Dotyczy to w szczególności bezrobotnych, ludzi starszych, niepełnosprawnych oraz imigrantów [SKIP 2005:19. Koresponduje to z wynikami badań w ramach „Diagnozy
Społecznej” z roku 2007. Pokazują one, że grupą szczególnie zagrożoną wykluczeniem cyfrowym są właśnie niepełnosprawni. Jak pisze Dominik Batorski: Dla
wielu spośród tych osób komputery i Internet mogłyby być znakomitym narzędziem
zwiększającym możliwości uczestnictwa w życiu społecznym, dostępu do edukacji,
podejmowania pracy czy uczestnictwa w kulturze. Internet mógłby przyczynić się
13
do wyrównania szans takich osób, jednak pod warunkiem, że będą one z Internetu
korzystać. Niestety, osoby niepełnosprawne znacznie rzadziej korzystają z nowych
technologii. Zaledwie kilkanaście procent z nich korzysta z komputerów i Internetu.
Wśród pozostałych osób użytkownicy występują kilka razy częściej. Również szansa
na to, że osoba będzie posiadała telefon komórkowy jest znacznie mniejsza [„Diagnoza Społeczna” 2007:281-282].
2.1. Fundacja Pomocy Matematykom i Informatykom Niepełnosprawnym
Ruchowo
Działania w zakresie wyrównywania różnic w dostępie osób niepełnosprawnych
do Internetu podejmuje Fundacja Pomocy Matematykom i Informatykom Niepełnosprawnym Ruchowo, działająca od 1990 r. (www.idn.org.pl). W 1996 r.
instytucja ta stworzyła pierwszy w Polsce interaktywny węzeł Internetu dla Niepełnosprawnych. Dzięki temu zapewniono tej grupie społecznej możliwość zdobywania informacji, wiedzy, wymianę myśli. Wraz z rozwojem społeczeństwa informacyjnego pojawiły się także oferty pracy dla osób pracujących w domu z wykorzystaniem
ICT. Fundacja prowadzi również szkolenia w zakresie ECDL (Europejski Certyfikat
Umiejętności Komputerowych). Ten kurs, prowadzony przez Internet, skierowany
jest przede wszystkim do tych osób, które z powodu choroby bądź trudnych warunków finansowych nie są w stanie dojeżdżać do ośrodka. Szkolenie obejmuje siedem
modułów, w tym: podstawowe techniki informatyczne, użytkowanie komputerów,
przetwarzanie tekstów, arkusze kalkulacyjne, bazy danych, grafika menadżerska
i prezentacyjna, usługi w sieciach informatycznych. W wyniku kursu osoba niepełnosprawna może uzyskać Europejski Certyfikat Umiejętności Komputerowych.
Fundacja prowadzi także inne szkolenia, np. Warsztaty Aktywizacji Zawodowej
– przygotowujące do telepracy; w ramach nich osoba uczy się: korzystać z poczty elektronicznej, budować strony internetowe, obsługiwać bazy danych i programy
do obróbki grafiki komputerowej; wiedza z zakresu posługiwania się komputerem
połączona jest z zajęciami dotyczącymi poradnictwa zawodowego.
Uczestnicy tych zajęć kontynuują swoją edukację na wyższym szczeblu, który
obejmuje: nabywanie nowych umiejętności informatycznych, naukę języka angielskiego, rozwijanie umiejętności społecznych.
Fundacja prowadzi także w każdą niedzielę Internetowe Forum Integracji,
w trakcie którego osoby niepełnosprawne pod okiem instruktorów mogą zapoznać
się z funkcjonowaniem Internetu, inni – potrafiący korzystać z sieci – sprawdzają
pocztę elektroniczną, drukują materiały, poszukują informacji itd. Ponadto fundacja
wydaje elektroniczną gazetę – „Kurier IdN1” – dystrybuowaną pocztą elektryczną
w wersji html.
14
2.2. Kafejki internetowe
Z punktu widzenia informatyzacji społeczeństwa istotną rolę odgrywają także kafejki internetowe. Za przykład może tu posłużyć kafejka z bydgoskiego Fordonu.
Jest ona całkowicie bezpłatna. Koszty jej funkcjonowania pokrywa urząd miasta.
Kafejka powstała w grudniu 2007 r. z inicjatywy mieszkańców. Część lokalu dostosowano do potrzeb osób niepełnosprawnych.
Rozdział III. Deprywacja materialna i rynek pracy
W przypadku osób niepełnosprawnych istotną rolę odgrywają: 1) przeciwdziałanie
ekskluzji społecznej oraz 2) aktywizacja zawodowa. W obu kwestiach Polska niechlubnie znajduje się w ogonie Zjednoczonej Europy. Jak możemy przeczytać w raporcie
o rynku pracy i zabezpieczeniu społecznym przygotowanym przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, w 2007 r. dla Polski charakterystyczna jest niska aktywność
zawodowa osób niepełnosprawnych. I dalej: Należy przy tym podkreślić, że wskaźnik
zatrudnienia osób niepełnosprawnych na przestrzeni ostatnich lat systematycznie spada, przy czym zmiany te mają zdecydowanie głębszy charakter w porównaniu z sytuacją na rynku pracy osób sprawnych [raport pt. „Polska 2007”: 134-135]. W 2006 r. tylko
niecałe 15% osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym było aktywnych zawodowo, a 12,6% pracowało. Konsekwencją bezrobocia może być deprywacja materialna, a co za tym idzie – marginalizacja z różnych obszarów życia społecznego.
3.1. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Gdańsku
Osobną rolę w integracji społecznej osób niepełnosprawnych odgrywają instytucje publiczne. Za przykład może tu posłużyć Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej z Gdańska (www.mops.gda.pl). Podejmuje się tutaj wiele działań służących
integracji osób niepełnosprawnych. Warto przeanalizować aktywność tej placówki
w ostatnich latach.
W 2007 r. uruchomiono Centrum Informacji i Wsparcia na rzecz Środowiska
Osób Niepełnosprawnych. Głównym celem placówki jest zapewnienie członkom tej grupy społecznej odpowiedniej wiedzy na temat możliwych form pomocy.
Działania instytucji skierowane są przede wszystkim do osób niepełnosprawnych
ruchowo lub intelektualnie, starszych, przechodzących kryzysy psychiczne. W Centrum dyżurują prawnicy, psychologowie, specjaliści od terapii uzależnień i inni profesjonaliści, którzy udzielają porad, informacji na temat ulg, uprawnień, możliwości dofinansowania i zatrudniania osób niepełnosprawnych. W ramach placówki
powstają także grupy samopomocy, wsparcia. Obecnie funkcjonują grupy
złożone z osób starszych, niepełnosprawnych intelektualnie, niepełnosprawnych
ruchowo oraz osób z problemami psychicznymi.
15
Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Gdańsku zorganizował także wypożyczalnię sprzętu rehabilitacyjnego. Jego odbiorcami mają być osoby, które:
• nagle uległy wypadkowi,
• są osobami niepełnosprawnymi, posiadają orzeczenie o stopniu niepełnosprawności lub ubiegają się o jego uzyskanie,
• nie mają środków finansowych na zakup nowego sprzętu rehabilitacyjnego lub
pomocniczego.
Z wypożyczalni mogą korzystać osoby mieszkające na terenie Gdańska i posiadające odpowiednie zaświadczenie od lekarza lub rehabilitanta.
W maju 2007 r. ośrodek wraz z Politechniką Gdańską realizował program „Projektowanie przestrzeni wspólnej”. W ramach programu studenci architektury wcielili
się w osoby niepełnosprawne. Zmagając się z różnymi barierami, zarówno architektonicznymi, jak i społecznymi, utrwalali swoje spostrzeżenia, robiąc zdjęcia,
które następnie były prezentowane w trakcie wystawy „Miasta bez barier – 2007”.
Wystawa, a jeszcze bardziej – warsztaty realizowane w ramach programu, wskazały na utrudnienia, jakie nadal funkcjonują w mieście.
Miejski Ośrodek Społeczny w Gdańsku inicjuje także akcje społeczne.
Jedną z nich jest – Dzień Parkingowy. Główny cel tego przedsięwzięcia to przypomnienie mieszkańcom Gdańska, aby nie parkowali w miejscach wyznaczonych
dla niepełnosprawnych. W polskim prawie możliwość zajmowania tych określonych miejsc wynika z posiadania odpowiedniej karty parkingowej. Przedsięwzięcie
ma też uświadomić samych niepełnosprawnych. W trakcie akcji dowiadują się oni
o przysługujących im prawach. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej wysyła w tym
dniu plakaty informacyjne do takich instytucji, jak: Zarząd Dróg i Zieleni, gdański
magistrat, straż miejska, policja, szkoły jazdy. Całe przedsięwzięcie organizowane jest przy pomocy wolontariuszy.
Wydaje się, że sukces inicjatyw podejmowanych przez Miejski Ośrodek Społeczny w Gdańsku wynika z kilku czynników. Po pierwsze, istnieje tutaj współpraca z innymi podmiotami funkcjonującymi w mieście, zarówno z tymi
publicznymi, prywatnymi, jak i pozarządowymi. Na przykład miejski ośrodek
pomocy społecznej wraz z Zakładem Ubezpieczeń Społecznych oraz powiatowym
urzędem pracy organizuje dni poradnictwa, w trakcie których osoby niepełnosprawne mogą otrzymać odpowiedzi na interesujące je pytania, np. dotyczące rent, emerytur, otwierania działalności gospodarczej. Po drugie, Miejski Ośrodek Pomocy
Społecznej w Gdańsku korzysta z zasobów ludzkich innych niż pracownicze. Włącza do swoich przedsięwzięć wolontariuszy, np. studentów, a także swoich klientów. Dzięki temu działania tej instytucji w jeszcze większym stopniu wpisują
16
się w partnerstwo lokalne i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Po trzecie,
aktywność tej instytucji wychodzi poza utarte, biurokratyczne rozwiązania i jest elastyczna w stosunku do zaistniałych potrzeb społecznych.
3.1. Powiatowy Urząd Pracy w Poznaniu
Jeżeli chodzi o publiczną pomoc osobom niepełnosprawnym, to aktywność podejmują także powiatowe urzędy pracy. Taka sytuacja zaistniała chociażby w Poznaniu (www.pup.poznan.pl), gdzie urząd zaangażował się w projekt „Kroki ku pracy”
(Działanie 1.4. SPO RZL, Europejki Fundusz Społeczny), skierowany do niepełnosprawnych, realizowany przez Doradztwo Gospodarcze DGA SA we współpracy
ze Stowarzyszeniem Organizatorów Zatrudnienia Osób Niepełnosprawnych
„Ozon”. Głównym celem tego przedsięwzięcia było przeprowadzenie kompleksowego wsparcia w stosunku do omawianej grupy, prowadzącego do aktywizacji
społecznej i zawodowej. Ponadto projekt miał zachęcić pracodawców do zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Jest to zadanie o tyle trudne, że wymaga przełamania pewnych stereotypów funkcjonujących wśród ludzi zarządzających przedsiębiorstwami, prowadzących własną działalność gospodarczą. Beneficjentami
ostatecznymi projektu były osoby niepełnosprawne, w stopniu znacznym lub
umiarkowanym, bezrobotne (zwłaszcza te długotrwale, czyli dłużej niż 12 miesięcy) oraz osoby niepełnosprawne, w stopniu znacznym lub umiarkowanym, poszukujące pracy. Uczestnicy projektu korzystali z indywidualnego poradnictwa
zawodowego oraz warsztatów psychologicznych. Działania miały ułatwić osobom niepełnosprawnym dokonanie oceny własnych predyspozycji zawodowych,
przybliżyć sytuację panującą na rynku pracy itd. W ramach projektu przewidziano
dodatkowo konferencje i debaty publiczne.
Działanie to jest o tyle interesujące, że – podobnie jak w przypadku gdańskiego
ośrodka pomocy społecznej – wykorzystano partnerstwo do realizacji określonych
celów. Niektóre instytucje publiczne czasami wzbraniają się przed udziałem w tego
rodzaju przedsięwzięciach, wychodząc z założenia, że z organizacjami pozarządowymi czy przedsiębiorstwami prywatnymi należy raczej konkurować niż współpracować, wszak wszystkie te podmioty zabiegają o środki z tych samych funduszy
społecznych. W Poznaniu udało się wypracować pozytywne nastawienie do tego
rodzaju partnerstwa, co w konsekwencji przynosi korzyści nie tylko instytucjom, firmom zaangażowanym w takie projekty, lecz przede wszystkim osobom niepełnosprawnym czy bezrobotnym.
3.3. Spółdzielnia socjalna „Www Promotion”
Innym elementem integracji, zwłaszcza tej zawodowej, osób niepełnosprawnych
ze społeczeństwem pozostają spółdzielnie socjalne. Stwarzają one pewne moż17
liwości, szczególnie dla ludzi młodych, którzy mają zazwyczaj bardziej przedsiębiorcze podejście. Warunki ich działania określa ustawa o spółdzielniach socjalnych
z dnia 27 kwietnia 2006 r. Ten akt prawny stwierdza, że tego rodzaju podmioty
mogą być tworzone przez:
1) osoby bezrobotne w rozumieniu ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach
rynku pracy z dnia 20 kwietnia 2004 r. (przede wszystkim bierze się tutaj pod
uwagę osoby znajdujące się w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy – zdefiniowane w art. 49 tejże ustawy),
2) osoby należące do grup społecznych, o których wspomina ustawa
o zatrudnieniu socjalnym z dnia 13 czerwca 2003 r. (art. 2 tejże ustawy
wymienia takie grupy, jak: bezdomni, uzależnieni od alkoholu lub/i narkotyków,
osoby, które zakończyły program terapeutyczny, chorzy psychicznie, długotrwale bezrobotni, pozostający bez zatrudnienia dłużej niż 24 miesiące, zwalniani
z zakładów karnych, osoby mające problem z integracją społeczną, uchodźcy),
3) n
iepełnosprawnych w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 1997r. o rehabilitacji zdrowotnej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.
Dobrym przykładem takiego przedsięwzięcia jest Spółdzielnia Socjalna „Www
Promotion” z Wrocławia (www.promotion.org.pl). Tworzą ją osoby niepełnosprawne w różnym wieku (najmłodszy członek ma 21 lat). Początki tej spółdzielni socjalnej sięgają Stowarzyszenia Aktywizacji Zawodowej i Społecznej
Osób Niepełnosprawnych. Organizacja ta skupiła ludzi poszukujących zatrudnienia. Z czasem okazało się, że coraz więcej osób niepełnosprawnych ma problemy ze znalezieniem pracy. Część z nich miała odpowiednie umiejętności z zakresu
stosowania technik teleinformatycznych. Na tej bazie powstała nieformalna grupa
„Www Promotion”, która stanowiła fundament późniejszej działalności. Spółdzielnia Socjalna została zarejestrowana 1 września 2005 r. W początkowej fazie
istnienia (rok 2005) skupiono się na realizacji usług internetowych w zakresie:
• projektowania stron internetowych,
• t worzenia grafiki reklamowej,
• optymalizacji i pozycjonowania witryn internetowych,
• aktualizacji serwisów internetowych, administrowania nimi,
• usług translatorskich (jęz. angielski, niemiecki oraz rosyjski).
Ponadto działalność spółdzielni została rozszerzona o usługi rachunkowe, w tym m.in.:
• pomoc w założeniu firmy i wyborze opodatkowania,
• prowadzenie ksiąg rachunkowych (pełna księgowość),
• prowadzenie ewidencji środków trwałych,
• prowadzenie spraw kadrowo-płacowych,
• sporządzanie okresowych rozliczeń podatkowych.
18
Powodzenie przedsięwzięcia zależało od kilku czynników. Po pierwsze
członkowie spółdzielni socjalnej znali się ze wcześniejszej działalności.
Ma to istotne znaczenie, gdyż wiele osób zainteresowanych stworzeniem przedsiębiorstwa społecznego nie może znaleźć do tego odpowiednich ludzi. Po drugie, inicjatywa dotyczy usług internetowych, rachunkowych i potrafi utrzymać się na rynku. Spółdzielnia ta stanowi przy okazji pewnego rodzaju nowość
w polskiej ekonomii społecznej, gdyż większość tego rodzaju podmiotów powstaje
na gruncie branży budowlanej, rękodzielniczej.
3.4. Program „Cyfenter” – Walia
Przedsiębiorstwa społeczne cieszą się ogromnym uznaniem w Wielkiej Brytanii. Interesujące działania podjęto w Walii w ramach programu „Cyfenter” (www.
ecoliinquirywales.org). Był on realizowany w latach 2000-2005 przez Partnerstwo
na rzecz Rozwoju „Cyfenter” wraz z Walijską Agencją Rozwoju odpowiedzialną za Walijski Plan Działania na rzecz Zatrudnienia. Projekt ten ukierunkowany
został na badanie grup zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz prowadzenie wśród nich szkoleń z zakresu przedsiębiorczości. Wydaje się, że program przyniósł oczekiwane efekty, gdyż – jak wynika z opracowania pt. „Globalny Monitor Przedsiębiorczości” (GEM) – liczba rozpoczynanych działalności
gospodarczych wzrosła w Walii z 12 tys. w roku 2000 do 22 tys. w roku 2004.
Najważniejszym celem projektu „Cyfenter” w pierwszej kolejności było określenie prawdziwych potrzeb, aspiracji oraz przeszkód w zakresie otwierania firm przez grupy dotąd
marginalizowane (kobiety, mniejszości etniczne, osoby niepełnosprawne etc). W efekcie chodziło o stworzenie strategii dotyczącej przedsiębiorczości zbiorowości społecznie wykluczonych oraz wprowadzenie odpowiednich procedur, działań inicjujących
otwieranie firm. Całe badanie składało się z trzech faz i łącznie w latach 2000-2004
wzięło w nim udział 5 tys. osób. Każdą z tych faz podzielono na cztery etapy:
• pierwszy – badanie ankietowe, w ramach którego dane ilościowe były zbierane
wśród respondentów tuż i po rozpoczęciu działalności gospodarczej,
• etap wywiadów – w trakcie którego uszczegółowiono kwestie podejmowane
w badaniu ilościowym,
• etap grup dyskusyjnych – w ramach którego uczestnicy omawiali i porównywali
problemy, bariery spotykane w trakcie rozpoczynania działalności gospodarczej,
• etap szkoleń i komunikacji – podczas którego decydenci, instytucje wspierające przedsiębiorczość oraz uczestnicy badań spotykali się, aby przedyskutować
wyniki oraz uzgodnić rekomendacje.
Badanie koncentrowało się na czterech obszarach, określonych jako priorytetowe,
zarówno przez Walijski Plan Działania na rzecz Przedsiębiorczości, jak i przez
19
różne unijne dokumenty, publikacje dotyczące przedsiębiorczości integracyjnej.
Obszary te to: przejście od zasiłku do samozatrudnienia, tworzenie usług wspierających przedsiębiorczość, dostęp do funduszy, oraz wspieranie i rozwój powstających firm. Okazało się, że największą barierę stanowiły zasiłki. Ludzie bojąc się
ich utraty nie podejmowali żadnej inicjatywy. Wynikiem projektu były następujące
rekomendacje:
• należy wprowadzić bardziej elastyczny i dłuższy okres wsparcia dla powstających firm,
• trzeba upowszechnić informacje na temat dostępnych programów wsparcia,
• należy połączyć organizacje wspierające przedsiębiorczość z biurami pośrednictwa pracy.
Doradztwo w okresie poprzedzającym otworzenie firmy powinno być prowadzone przez specjalistyczne organizacje pozarządowe, skierowane do konkretnych grup społecznych, najlepiej znające potrzeby własnych klientów.
Dotyczyło to takich instytucji, jak: Disability Wales (osoby niepełnosprawne), Prince’s Trust Cymru (młodzież), Chwarae Teg (kobiety), Ethnic Business Support Programme (osoby należące do mniejszości etnicznych), Prime Cymru (osoby 50+),
Menter a Busnes (osoby, których ojczystym językiem jest walijski).
Projekt skupił się także na odpowiednim wsparciu nowo otwieranych firm.
Uznano, że najniebezpieczniejszy jest dla nich okres między 12. a 18. miesiącem
od rozpoczęcia działalności. Do najbardziej istotnych kwestii dla przetrwania przedsiębiorstwa, a zatem wyjątkowo ważnych z punktu widzenia wsparcia, zakwalifikowano: zarządzanie finansami, umiejętności właściciela w zakresie zarządzania,
dostęp do siły roboczej i rynku. Stwierdzono zarazem, że osobie zainteresowanej
otworzeniem i prowadzeniem firmy należy się pomoc pieniężna zarówno w początkowym okresie (w postaci bezzwrotnej dotacji), jak i w późniejszym, tym najbardziej
ryzykownym dla przedsięwzięcia (w postaci niskooprocentowanych pożyczek).
W ramach projektu uznano, że należy dbać nie tylko o sam rozwój przedsiębiorczości wśród grup wykluczonych, ale podjąć także inicjatywy propagujące
odpowiednie postawy (zwłaszcza wśród zbiorowości narażonych na ekskluzję).
W okresie 2003-2005 przeprowadzono dużą akcję promocyjną przy użyciu plakatów (1,5 mln odbiorców), radia (2 mln słuchaczy) i telewizji (1 mln widzów). Ponadto
Walijska Agencja Rozwoju stworzyła program zatytułowany „Interes”, emitowany
w telewizji, w trakcie którego można przyglądać się nowo otwieranym firmom i ich
problemom. Za cel uznano również rozbudzenie postaw przedsiębiorczych
wśród młodzieży. Projekt „Cyfenter” okazał się dobrym sposobem diagnozowania potrzeb osób wywodzących się z grup marginalizowanych. W jego wyniku udało się podnieść poziom kultury ekonomicznej Walii.
20
Rozdział IV. Aktywność sportowa
Rehabilitacja poprzez aktywność sportową jest bardzo skuteczna. Nie chodzi tutaj
tylko o aspekt fizjologiczny, który zresztą przez niektórych badaczy jest kwestionowany (zwraca się uwagę na przeciążenia fizyczne, jakie mogą wystąpić u niepełnosprawnych amatorów sportu). Coraz częściej podkreśla się terapeutyczną
stronę aktywności sportowej. Zdaniem psychologów pomaga ona w przezwyciężaniu barier psychicznych i lęków. Innymi słowy, sport przyczynia się do lepszego,
społecznego i emocjonalnego funkcjonowania jednostki, a co za tym idzie, ułatwia
jej integrację ze społeczeństwem. Należy jednak zwrócić uwagę na inny aspekt tej
rywalizacji. Powstaje pytanie: czy sport osób niepełnosprawnych to jedynie
forma terapii, fizycznej i społecznej rehabilitacji, czy także konkurencja,
w której liczą się tylko wyniki? Jak pisze W. Kikolski w artykule Sport niepełnosprawnych – wyczyn czy rehabilitacja?: Zatracony został cel leczniczy osób niepełnosprawnych. Liczą się medale i zwycięstwa. Medale potrzebne są w klubach, aby
wykazać się przed władzami samorządowym z dobrze wykonanej pracy [„Medycyna
sportowa” 1999:6]. Z drugiej jednak strony widać, że sport osób niepełnosprawnych przestaje różnić się od sportu osób pełnosprawnych. Jak pisze dalej W.
Kikolski: Coraz częściej pojawiają się przypadki dopingu, a urazowość wśród sportowców niepełnosprawnych stała się zjawiskiem powszechnym. Żaden lek nie zastąpi ruchu, dlatego każdy rodzaj aktywności ruchowej jest wskazany. Ruch polecany
jest zwłaszcza osobom niepełnosprawnym, które na skutek ograniczeń ruchowych
korzystają z niego rzadziej aniżeli pozostali. (…) Sport jako forma zabawy, spędzania
czasu przeszedł do historii. Nie można zatrzymać biegu czasu. Obecnie sport niepełnosprawnych jest sportem wyczynowym. Pomaga niepełnosprawnymw zintegrowaniu się ze społeczeństwem, w pokonywaniu barier psychicznych, w uwierzeniu
w siebie [ibidem: 6]. Ważna wydaje się także puenta zawarta w artykule W. Kikolskiego: Choć w pogoni za wynikami sportowcy niepełnosprawni zapominają często
o zdrowiu – nie można im w tym przeszkadzać. Lekarze i medycyna sportowa mogą
jedynie doradzać, nigdy zakazywać [ibidem: 8].
4.1. Integracyjne Stowarzyszenie Rehabilitacyjno-Sportowe „Culani”
Jednym z ważnych elementów funkcjonowania młodych osób niepełnosprawnych
ruchowo jest aktywność sportowa. W Polsce istnieje szereg klubów, instytucji oraz
organizacji zajmujących się tym obszarem. Za przykład powinna służyć taka inicjatywa, jak: Integracyjne Stowarzyszenie Rehabilitacyjno-Sportowe „Culani”
(www.culani.org.pl). Jej podstawowe cele to m.in. zwiększenie aktywności życiowej
i fizycznej swych członków, prowadzenie działalności rehabilitacyjnej w środowisku
osób niepełnosprawnych oraz ochrona i promocja zdrowia, integracja osób niepeł21
nosprawnych ze sprawnymi etc. Cele te realizowane są poprzez: trening sportowy,
zajęcia rehabilitacyjne oraz rekreacyjne, organizowanie i prowadzenie sekcji sportowych i kół zainteresowań, organizowanie obozów i zgrupowań szkoleniowo-sportowych, organizowanie i uczestniczenie w imprezach sportowych, rekreacyjnych,
rozrywkowych i kulturalno-oświatowych. Samo stowarzyszenie funkcjonuje
od 1995 r. i ma na swoim koncie wiele sukcesów. O bogatej ofercie świadczy
chociażby raport merytoryczny z działalności za rok 2006. Za podstawowe obszary
aktywności stowarzyszenia w tym okresie można uznać:
• szermierkę (stowarzyszenie organizowało na terenie Integracyjnej Szkoły Podstawowej nr 353 w Warszawie treningi szermierki na wózkach przeznaczone
zarówno dla osób dorosłych, jak i młodzieży; brało udział we wrześniu 2006 r.
w Mistrzostwach Polski w Szermierce na Wózkach; w drugiej połowie lipca
stowarzyszenie uczestniczyło w Pucharze Świata w Szermierce na Wózkach;
w listopadzie 2006 zorganizowało II Mistrzostwa Polski Juniorów w Szermierce na Wózkach – wzięło w nich udział kilkudziesięciu zawodników w wieku
od 9 do 21 lat),
– stowarzyszenie zapewnia swoim podopiecznym nie tylko możliwość uczestniczenia w różnych krajowych i międzynarodowych imprezach sportowych, ale
także gwarantuje sprzęt szermierczy dostosowany do potrzeb osób niepełnosprawnych ruchowo oraz odpowiedni trening przygotowujący,
• w yjazdy rehabilitacyjno-sportowe, turystyczne:
– w lipcu odbyły się dwa obozy rehabilitacyjno-sportowe, podczas których aktywnie wypoczywało 30 osób; uczestników przygotowywano do zawodów
szermierczych oraz pływackich; stworzono im warunki i możliwości do podniesienia kondycji fizycznej,
– integracyjne wyjazdy dla niepełnosprawnych wędkarzy,
– w yjazd turystyczny niepełnosprawnej ruchowo młodzieży do Trójmiasta połączony ze zwiedzaniem okolic,
• imprezy integracyjne:
– organizacja w 2006 r. III Ursynowskiego Integracyjnego Pikniku Rodzinnego,
na którym zostały zaprezentowane różne aktywne sposoby spędzania czasu
przez osoby niepełnosprawne,
– Mikołajkowy Turniej Integracyjny w tenisie stołowym, w którym uczestniczyła
młodzież sprawna i niepełnosprawna ruchowo.
Ponadto stowarzyszenie daje swoim podopiecznym możliwość indywidualnej rehabilitacji we własnych domach. Pomagają im w tym specjaliści dopasowujący tempo
ćwiczeń swych podopiecznych do ich fizycznych możliwości.
22
4.2. Fundacja Aktywnej Rehabilitacji
Inną ciekawą inicjatywą, posiadającą dużą ofertę dla osób niepełnosprawnych
ruchowo, w tym także dla młodzieży, jest Fundacja Aktywnej Rehabilitacji z Warszawy (www.far.org.pl). Sama idea organizacji narodziła się w Szwecji drugiej połowie lat 70., a na polski grunt została przeniesiona w 1988 r. Głównym celem
działania jest tutaj rehabilitacja zdrowotna osób niepełnosprawnych ruchowo, zwłaszcza tych poszkodowanych w wypadkach komunikacyjnych. Inicjatywą tę stworzyli sami niepełnosprawni dla osób znajdujących się w podobnej
sytuacji. Program inicjowany przez fundację składa się przede wszystkim
z trzech istotnych elementów. Po pierwsze, rekrutacja jest prowadzona przez
doświadczonych, dobrze zrehabilitowanych instruktorów. Odwiedzają oni szpitale, placówki zdrowotne i zachęcają osoby z uszkodzonym rdzeniem kręgowym
do wzięcia udziału w obozach szkoleniowo-rehabilitacyjnych. Drugim krokiem są
obozy wprowadzające. Osoby niepełnosprawne uczą się na nich praktycznych
umiejętności, tj. samodzielnego przesiadania się na wózek, schodzenia z niego,
ubierania się i rozbierania, poruszania się po domu i po mieście. Uzupełnieniem
tego są zajęcia sportowe, gdzie uczestnicy mają możliwość zapoznać się z takimi dyscyplinami, jak: łucznictwo, tenis stołowy, pływanie. Ostatnim elementem
– stanowiącym kontynuację poprzednich – jest uczestniczenie w grupach treningowych, szkoleniach specjalistycznych z zakresu poszukiwania pracy,
obsługi komputera. Informacje podopieczni mogą uzyskać w regionalnych biurach fundacji zlokalizowanych w takich miastach, jak: Białystok, Kraków, Lublin,
Poznań, Szczecin, Warszawa, Wejherowo, Zielona Góra. Pełnomocnicy organizacji
działają jednak na terenie całego kraju.
Fundacja angażuje się także w projekty dotyczące modernizacji obiektów sportowych do potrzeb osób niepełnosprawnych. Przykładem tego jest likwidacja
barier architektonicznych w Ośrodku Przygotowań Olimpijskich w Spale. Obecnie większość imprez, a także obozów rehabilitacyjno-sportowych odbywa się właśnie w tej miejscowości. W programie fundacji znajduje się miejsce dla
takich dyscyplin, jak: sporty wodne, pięciobój, szermierka. Na szczególną uwagę
zasługuje zaangażowanie się organizacji w promocję rugby wśród osób niepełnosprawnych. W polskiej lidze w roku 2007 występowało 11 drużyn. Praca fundacji
budzi także zainteresowanie ze strony naukowców badających rolę sportu w rehabilitacji osób niepełnosprawnych.
Funkcjonowanie tej organizacji z wielu powodów wydaje się interesujące. Inicjatywę
te stworzyły same osoby niepełnosprawne. Dla osób postronnych, czy społeczeństwa w ogóle, jest to dobitny przykład na to, że integracja społeczna w odniesieniu do tej grupy społecznej staje się w coraz większym stopniu możli23
wa. Przed członkami fundacji pojawiły się bowiem takie problemy, jak: legalizacja
i instytucjonalizacja przedsięwzięcia; organizacja (w logistycznym tego słowa znaczeniu) wyjazdów rehabilitacyjno-sportowych; tworzenie sieci osób zaangażowanych w działalność, prowadzących regionalne biura; opracowanie systemu rekrutacji kolejnych członków fundacji. Na uwagę zasługuje nie tylko bogata oferta
w zakresie aktywności sportowej, ale także rozwijanie nowych obszarów funkcjonowania, tj. poradnictwo zawodowe, szkolenia zawodowe, itd. Cała ta działalność
przełamuje wizerunek, stereotyp osoby niepełnosprawnej, funkcjonujący w społeczeństwie.
4.3. Stadiony bez barier
Istotnym elementem procesu integracji społecznej staje się także udostępnianie
obiektów sportowych, w tym stadionów, ludziom o specjalnych potrzebach. Odpowiednich wytycznych na ten temat dostarcza dokument UEFA z 2006 r. dotyczący infrastruktury stadionowej. W art. 24 można przeczytać:
• Stadion musi posiadać osobne wejście i miejsca na trybunach dla osób niepełnosprawnych i ich pomocników.
• Dodatkowo osoby niepełnosprawne muszą mieć zapewnione osobne pomieszczenia sanitarne i cateringowe w pobliżu sektora dla nich przewidzianego
(www.stadiony.net).
Na polskim gruncie osoby niepełnosprawne napotykają na liczne utrudnienia
w korzystaniu ze stadionów piłkarskich. Naprzeciw tym problemom wyszło Stowarzyszenie Kibiców Legii Warszawa (www.sklw.pl). W wyniku współpracy ze sponsorami zorganizowano specjalny transport dla osób niepełnosprawnych chcących
uczestniczyć w meczach wyjazdowych tego zespołu. Kiedy liczba takich kibiców,
poruszających się najczęściej na wózkach, wzrosła, dodatkowe środki finansowe na transport przeznaczył Urząd Stołeczny Miasta Warszawy. Kolejnym wyzwaniem jest zapewnienie odpowiedniego dojazdu na rozgrywki europejskie i międzynarodowe. Gorzej wygląda sytuacja z samą infrastrukturą stadionową. Zazwyczaj
brakuje odpowiednich podjazdów, miejsca dla wózków pomiędzy siedzeniami. Warszawski klub rozwiązał to w ten sposób, że przeznacza dla osób niepełnosprawnych teren na murawie, tuż przy siatce oddzielającej boisko od trybun.
Jest to rozwiązanie tymczasowe. W przyszłości stanie się konieczne dostosowanie
obiektu do potrzeb ludzi z tej grupy.
4.4. Luterańska Organizacja Sportowa
Aktywizacja osób niepełnosprawnych sportem ma miejsce na gruncie Kościoła ewangelicko-augsburskiego. W statucie Luterańskiej Organizacji Sportowej w Rzeczpospolitej Polskiej (www.los-w-rp.com), mieszczącej się w Toma24
szowie Mazowieckim, w paragrafie 8 możemy przeczytać: Celem organizacji jest
wychowywanie dzieci, młodzieży i dorosłych przez kulturę fizyczną, sport i turystykę
wykwalifikowaną w oparciu o zasady etyki ewangelickiej, udział w międzynarodowej
wymianie młodzieży oraz ewangelickich krajowych i międzynarodowych imprezach
sportowych, przygotowanie członków organizacji do udziału w zawodach, do startu
w mistrzostwach parafii, aż do igrzysk olimpijskich, w różnych dyscyplinach sportowych i rekreacyjnych dla osób pełnosprawnych i niepełnosprawnych.
Na XV Letniej Olimpiadzie Młodzieży Ewangelickiej, mającej miejsce w Tomaszowie Mazowieckim w 2005 r. (kwiecień-maj), rozegrana została po raz pierwszy Spartakiada Osób Niepełnosprawnych. Ogółem wystartowało w niej 500
zawodników rywalizujących w 19 konkurencjach podzielonych na dwa bloki:
• „Sport bez barier – celne oko”, który współorganizował Ośrodek Rehabilitacji
Dzieci Niepełnosprawnych,
• „Tomaszowska majówka integracyjna – kiermasz rozmaitości”, którego współorganizatorem były Tomaszowskie Warsztaty Terapii Zajęciowej.
Inne związki wyznaniowe – mniej reprezentatywne dla polskiego społeczeństwa – także starają się podejmować różne działania skierowane do osób niepełnosprawnych.
Ze względu jednak na mniejszą liczbę członków ich aktywność nie jest kierowana
do konkretnych grup, lecz raczej bazuje na całej zbiorowości niepełnosprawnych.
4.5. Organizacja BlazeSports
Przykładem inicjowania aktywności sportowej wśród osób niepełnosprawnych,
zwłaszcza młodych, pozostaje w Stanach Zjednoczonych organizacja – BlazeSports (www.blazesports.com). Jej działalność koncentruje się wokół treningów
sportowych, zawodów, obozów letnich etc. Organizacja posiada lokalne przedstawicielstwa na terenie całych Stanów Zjednoczonych. Jej główne cele to:
1. stwarzanie możliwości uczestniczenia w aktywności sportowej ludziom niepełnosprawnym fizycznie (możliwości te mają być porównywalne do tych, jakie mają
osoby pełnosprawne),
2. t worzenie wśród osób niepełnosprawnych odpowiedniego podejścia do rozwoju
osobistego, pełnego wykorzystania swojego życia,
3. budowanie pozytywnego wizerunku osób niepełnosprawnych w społeczeństwie,
4. w łączenie najwyższych standardów jakości we wszystkie aspekty funkcjonowania organizacji,
5. trwały rozwój organizacji.
Inicjatywą pochodząca od BlazeSports jest BlazeSports Institute for Applied
Science (BIAS), który kształci w zakresie promocji sportu wśród osób niepełno25
sprawnych, wykorzystania aktywności sportowej w rehabilitacji. Instytut wskazuje
także na najlepsze osiągnięcia, praktyki w tym zakresie, a jego oddziaływanie edukacyjne skierowane zostaje przede wszystkim w stosunku do samych osób niepełnosprawnych, ich rodzin, praktyków społecznych, profesjonalistów zajmujących się
kwestiami niepełnosprawności, rehabilitacji, wykluczenia społecznego.
W Stanach Zjednoczonych istnieje zresztą tradycja sportu dla osób niepełnosprawnych ruchowo. Tego rodzaju inicjatywy dotyczą wielu dyscyplin sportowych. W okresie powojennym, w latach 40., formą rehabilitacji dla weteranów wracających z II
wojny światowej stała się koszykówka. Powstała organizacja The National Wheelchair Basketball Association, która obecnie zrzesza 181 drużyn z terenów Stanów Zjednoczonych i Kanady. W kolejnych powojennych dekadach następowało
poszerzanie oferty sportowej dla osób niepełnosprawnych. W 1964 r. po raz pierwszy miały miejsce wyścigi na wózkach w trakcie International Stoke Mandeville Games. W latach 80. zaś popularną formą spędzania wolnego czasu stało się
quad rugby, w którym osoby niepełnosprawne zamiast na wózkach poruszały się
na quadach. Dyscyplina ta – zainicjowana przez B. Mikkelsena w 1981 r. – na tyle
zyskała sympatię zawodników, że w 1988 r. utworzono The United States Quad
Rugby Association. Obecnie w tej organizacji, funkcjonującej na terenie Stanów
Zjednoczonych, skupionych jest 45 drużyn. Sport ten zyskał także popularność
w innych krajach (np. w Australii).
Rozdział V. Turystyka
Przez turystykę należy rozumieć każdą aktywność człowieka, która wiąże się
z opuszczeniem na jakiś czas miejsca stałego zamieszkania. Istotną rolę odgrywa tutaj funkcja kształtowania osobowości przez turystykę. W ramach niej można wyróżnić cztery elementy: 1) aspekt zdrowotny związany z rehabilitacją oraz
profilaktyką; 2) poznawanie świata, ludzi, kultury i przyrody; 3) kształtowanie
postaw; 4) integracja ze środowiskiem społecznym. Dla J. Wolskiego – propagatora turystyki osób niepełnosprawnych – tego rodzaju aktywność jest ważnym czynnikiem sprzyjającym rehabilitacji, która powinna polegać na przywróceniu maksymalnej sprawności fizycznej, psychicznej, społecznej oraz zawodowej.
Turystyka umożliwia osobom niepełnosprawnym stopniowe przystosowywanie się do normalnego życia. Stanowi wzbogacenie i przedłużenie terapii
ruchowej, a ponadto rozbudza zainteresowanie działalnością poznawczą [Wolski
1981:15]. Jak pisze A. Midas: Turystyka osób niepełnosprawnych oznacza zamierzoną, celową, dobraną do potrzeb aktywność fizyczną realizowaną w różnych formach
podróżowania, ściśle związaną z aktywnością krajoznawczą. Traktowana jest jako
element rehabilitacji osób niepełnosprawnych, której cel stanowi przywrócenie mak26
symalnej sprawności fizycznej, psychicznej, społecznej i zawodowej oraz przystosowanie do normalnego życia. Turystykę ludzi niepełnosprawnych należy traktować
nie tylko jako rozrywkę czy relaks, ale również jako środek terapeutyczno-wychowawczy umożliwiający wypróbowanie swoich sił w różnych, często trudnych warunkach [Midas 2006:31]. J. Wolski wymienia także następujące cele takiej turystyki: 1) leczniczy – turystyka w tym aspekcie powinna być kontynuacją leczenia,
usprawnienia zwłaszcza układu i narządów ruchu; 2) biologiczny – aktywizuje
fizjologicznie, intelektualnie, spowalnia proces starzenia się organizmu; 3) anatomiczno-fizjologiczny – pozwala na utrzymanie właściwych stosunków anatomicznych w obrębie stawów, zapobiega przykurczom i zanikom mięśni; 4) higieniczno-zdrowotny – uprawianie turystyki staje się okazją do hartowania organizmu,
zwłaszcza wśród osób niepełnosprawnych; 5) wychowawczo-psychologiczny
– turystyka kształtuje pożądane, pozytywne cechy charakterologiczne, zmniejsza
postawy agresywne, apatyczne, egocentryczne; 6) hedonistyczny – daje radość
i zadowolenie; 7) społeczny – turystyka gwarantuje osobom niepełnosprawnym
lepszą integrację ze społeczeństwem [ibidem: 31-32].
5.1. Organizacja Phab England
Na gruncie brytyjskim istnieje organizacja charytatywna – Phab England – która
od 1957 r. zajmuje się promocją wypoczynku wśród osób niepełnosprawnych (www.
phabengland.org.uk). Do ciekawszych działań, podejmowanych przez to stowarzyszenie w 2007 r. można zaliczyć – Jubilee Sailing Trust Project. Organizacja Phab
England umożliwiła 10 osobom niepełnosprawnym w wieku od 18 do 64 lat przyłączenie się do wyprawy morskiej, w której łącznie uczestniczyło 50 osób. Podróż
odbywała się na ponad stuletnim, najwyższym drewnianym statku flagowym w Wielkiej Brytanii. Łódź była całkowicie przygotowana do zabrania na pokład osób
niepełnosprawnych. Nie było tutaj miejsca dla pasażerów, każdy musiał uczestniczyć w pracach przewidzianych na statku. Rejs odbywał się na kanale La Manche,
rozpoczął się w angielskim Southampton. Celem wyprawy było francuskie miasto
portowe Tenacious. Uczestnicy rejsu mieli zatem nie tylko możliwość zapoznania się
z pracą na statku, podziwiania pięknych widoków na morzu, ale także zwiedzali francuskie, nadbrzeżne miasteczko, ciesząc się wszystkimi jego urokami.
Od wielu lat Phab England organizuje specjalne programy dotyczące dzieci i młodych osób. Są to obozy, które mają nie tylko wzmocnić pewność siebie u uczestników, ale także poszerzyć ich horyzonty poznawcze, przyczynić się
do zawierania nowych znajomości, podnieść jakość życia. Latem 2007 r. z tego
rodzaju aktywności skorzystało ponad 110 młodych osób, dzieci, dorosłych wolontariuszy. Jeden z takich programów – noszący nazwę Skills for Independence –
skierowany jest do młodzieży w wieku 16-25 lat. Za jego główne cele uznano: uzy27
skanie umiejętności potrzebnych do prowadzenia w miarę samodzielnego
życia, wzmożenie poczucia własnej wartości, pewności siebie, rozwijanie
zdolności interpersonalnych. W ramach obozu organizowane są takie atrakcje,
jak: strzelanie z łuku, wspinaczka, spływy pontonowe, pływanie na basenie etc.
5.2. Turystyka bez barier w Polsce
W Polsce coraz częściej pojawiają się podobnego rodzaju inicjatywy. Na uwagę
zasługuje chociażby Stowarzyszenie Pomocy Rehabilitacji i Turystyki Dzieci
i Młodzieży Niepełnosprawnej „Promocja” (www.stpromocja.pl), które organizuje różne imprezy, wycieczki dla osób niepełnosprawnych i pełnosprawnych, gwarantując przy tym takie atrakcje, jak: jazda jeepami, quadami, paintball, zorbing.
Znaczny dorobek w tym obszarze ma także Fundacja Ducha na rzecz Rehabilitacji Naturalnej Ludzi Niepełnosprawnych z Torunia (www.fundacjaducha.
pl). Jedną z jej inicjatyw są rajdy kajakowo-konne mające miejsce na Pojezierzu
Suwalsko-Augustowskim. Na trasie pokonuje się m.in. jezioro Wigry, Kanał Augustowski, Czarną Hańczę. Jedna grupa płynie kajakami, druga zaś – asekurowana
bryczką – pokonuje szlak konno. Inne przedsięwzięcie Fundacji to obozy konnowspinaczkowe w Skałach Jurajskich (Jura Krakowsko-Częstochowska), organizowane dla niepełnosprawnych dzieci, młodzieży oraz osób dorosłych. Ćwiczenia
rehabilitacyjne składają się ze wspinaczki linowej oraz ścianowej, hipoterapii. Młodsze osoby odbywają także wycieczki po zamkach na szlaku Orlich Gniazd, do Częstochowy i Krakowa. Oddziaływanie tego rodzaju obozów na codzienne życie osób
niepełnosprawnych jest ogromne. Warto zwrócić tutaj uwagę na wypowiedź jednego z uczestników – Janusza (25 lat), którego całkowity paraliż nóg skazał na wózek
inwalidzki już w dzieciństwie: Bałem się jak diabli (…). Kilka razy już zwątpiłem, chciałem odpaść od ścian, ale było mi wstyd, że inni gorzej uszkodzeni dawali radę, a ja się
nad sobą użalam. W końcu udało mu się wspiąć na szczyt. Po wspinaczce stał się
bardziej odważny, pewny siebie, codziennie pokonuje na wózku 30 kilometrów.
5.3. Przewodniki turystyczne
Ważnym elementem turystyki dla niepełnosprawnych są różnego rodzaju przewodniki, typu: „Warszawa bez barier, Kraków bez barier”. Są to publikacje skierowane
do osób mających problemy z poruszaniem się. Znajdują się tutaj informacje dotyczące miasta, tras turystycznych, obiektów, przy których oprócz danych adresowych
i historycznych podane są szczegóły architektoniczne związane z funkcjonowaniem
wind, podjazdów, toalet. Osoba dowiaduje się, jakie hotele przystosowane są do jej
typu niepełnosprawności, gdzie może zjeść, pobawić się, zrelaksować. Warto zwrócić także uwagę na foldery zajmujące się reklamowaniem nie tylko poszczególnych
miast, ale i państw. Za przykład może tu posłużyć Republika Czeska (www.czech28
tourism.com). Jak można przeczytać w reklamie internetowej tego państwa skierowanej do osób niepełnosprawnych ruchowo: Chcielibyście podróżować, ale nie
macie pewności, że znajdziecie potrzebne zaplecze? Wybierzcie się do Czech! Transport oraz zakwaterowanie są przystosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych
ruchowo, łącznie z wysokimi zniżkami, to wszystko już stało się codziennością w wielu miejscach w naszym kraju. A ponadto, w Czechach macie dużo okazji do podziwiania zabytków architektonicznych i pięknej przyrody. Nie zostaniecie pozbawieni ani
dostępu do kultury, ani do wydarzeń sportowych. Republika Czeska ma zawsze dużo
do zaoferowania, sprawdźcie jedną z naszych propozycji – pobyt w słynnych czeskich
miejscowościach uzdrowiskowych [ibidem za www.czechtourism.com]. Wymieniono
także biuro informacji w Pradze (ul. Vinohradská 46, 120 41 Praga 2), w którym można otrzymać broszurę, dostępną w języku angielskim lub niemieckim, zatytułowaną
„Wheeling The Czech Republic”. Znajduje się w niej wiele interesujących i pożytecznych informacji dla osób niepełnosprawnych podróżujących po Czechach. Ponadto
funkcjonuje także aplikacja internetowa – „Praga bez barier” („Bezbariérová Praha”),
dostępna w języku czeskim, niemieckim oraz angielskim, w której można uzyskać
dane na temat hoteli, restauracji, ciekawych budowli, muzeów, galerii oraz klubów
dyskotekowych dostosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych. W Polsce ważną rolę w obszarze informacji turystycznej odgrywa strona www.turystykadlawszystkich.pl, w Wielkiej Brytanii podobną funkcję pełni serwis: www.tourismforall.org.uk.
Rozdział VI. Opieka zdrowotna
Istotną rolę w przypadku integracji osób niepełnosprawnych odgrywa opieka zdrowotna. Odpowiedni nacisk na kwestie z tym związane położono w Narodowej
Strategii Zdrowia na lata 2007-2015 (NSZ). Za jeden z jej priorytetów uznano
tworzenie warunków dla aktywnego życia osób niepełnosprawnych. Autorzy strategii wskazują, że konieczne staje się podejmowanie działań w tym kierunku. Wynika
to przede wszystkim z faktu, że znaczna część polskiego społeczeństwa to niepełnosprawni (zgodnie z danymi Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 r. – co siódma osoba, 14,3% ludności kraju). Stąd ignorowanie potrzeb zdrowotnych tej grupy oznacza zarazem jej społeczną marginalizację. Ponadto jak można przeczytać
w strategii: dane demograficzne (starzenie się społeczeństwa) oraz postęp medycyny wskazują, że procent osób zagrożonych niepełnosprawnością, a więc wymagających rehabilitacji, będzie się stale zwiększał [NSZ 2007:44]. Warto zatem popierać
te inicjatywy, które przyczyniają się do wzrostu jakości życia omawianej grupy.
6.1. Fundacja dla Dzieci Niepełnosprawnych „Nadzieja”
Interesujące działania na tym gruncie podejmuje Fundacja dla Dzieci Niepełnosprawnych „Nadzieja”, powstała w 1992 r. w Słupsku (www.funnadzieja.repu29
blika.pl). Jej głównym celem jest niesienie pomocy osobom niepełnosprawnym
(dzieciom i młodzieży), zwłaszcza tym, które zostały dotknięte mózgowym porażaniem dziecięcym, poszkodowane w wypadkach komunikacyjnych. Fundacja utrzymuje ośrodek hipoterapii. W 2005 r. otworzono Salę Doświadczania Świata,
w której odbywa się stymulacja polisensoryczna zaburzonych zmysłów. Rok później poszerzono ofertę rehabilitacyjną o kinezjologię edukacyjną metodą dr.
P. Dennisona oraz zajęcia terapeutyczne. Ponadto fundacja organizuje imprezy integracyjne, w których biorą udział osoby niepełnosprawne i pełnosprawne,
oraz obozy rehabilitacyjne.
Sukces przedsięwzięcia ze Słupska wynika przede wszystkim z pewnych cech
osobowych charakterystycznych dla członków tej organizacji. Chodzi tu przede
wszystkim o upór, cierpliwość, konsekwencję w działaniu, zwłaszcza w okresach,
w których brakuje środków finansowych. Organizacja współdziała także z licznymi
instytucjami z kraju i zagranicy, w tym z Urzędem Marszałkowskim Województwa Pomorskiego oraz holenderską Fundacją Kinderpostzegels.
6.2. Akcja „Apteka bez barier”
Inną inicjatywą jest kampania społeczna „Apteka bez barier” (www.torfarm.com.
pl), podjęta przez firmę TORFARM SA, Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji oraz
Fundację „Polska bez barier”. Za główny cel tej akcji uznano zwrócenie uwagi
środowiska farmaceutycznego na problem barier architektonicznych oraz
psychologicznych, mentalnych. W ramach kampanii przewidziano konkurs
na najbardziej przyjazną i najlepiej dostosowaną aptekę do potrzeb osób
niepełnosprawnych. Organizatorzy przedsięwzięcia postawili sobie następujące
zadania do zrealizowania:
• identyfikacja oraz wyszczególnienie barier architektonicznych, na jakie natrafiają
w aptekach osoby niepełnosprawne i starsze,
• rozpowszechnienie informacji na temat likwidacji tych barier,
• podjęcie dyskusji w środowisku farmaceutycznym dotyczącej omawianego problemu,
• zachęcenie właścicieli aptek do podejmowania działań na rzecz udostępnienia
swoich usług dla niepełnosprawnych, czynnikiem motywującym ma być konkurs
na najlepszą aptekę,
• gromadzenie informacji na temat przyjaznych aptek znajdujących się na terenie
całego kraju, a następnie publikacja ich listy w odrębnych wydawnictwach,
• promowanie w mediach aptek wrażliwych na potrzeby osób niepełnosprawnych,
• przyczynianie się do likwidacji barier mentalnych, które mogą funkcjonować także w środowisku farmaceutów.
30
Organizatorzy kampanii dają także szczegółowe wskazówki, jak dostosować aptekę np. do potrzeb osób niepełnosprawnych ruchowo: należy pamiętać, by zrezygnować ze wszelkich dużych różnic poziomów. Dotyczy to nie tylko schodów, ale także
progów w drzwiach. Jeśli nie można uniknąć schodów, należy zadbać, by do apteki
prowadził podjazd – optymalnym rozwiązaniem są podjazdy szerokie na 120 cm i nie
dłuższe niż 9 m, o nachyleniu nie większym niż 6%. Pamiętajmy jednak, że wbrew
pozorom dobrym rozwiązaniem będzie pozostawienie kilku schodów prowadzących
do apteki. Są bowiem takie sytuacje, które uniemożliwiają poruszanie się po podjeździe – np. proteza nogi. Nigdy jednak schody nie powinny być zbyt strome.
W 2007 r. nagroda główna w konkursie „Apteka bez barier” przypadła aptece
„Zdrowie” ze Szczecina. Jest to placówka, w której m.in. zamontowano szerokie,
automatycznie otwierane drzwi wejściowe. Z myślą o osobach niepełnosprawnych
zrezygnowano również z lad, które oddzielałyby klienta od farmaceuty. Stwarza
to dobrą atmosferę, sprzyja komunikowaniu się. Parking przed apteką dysponuje
miejscem dla osób niepełnosprawnych. Placówka ta działa również na polu charytatywnym, organizuje m.in. wigilie dla dzieci z hospicjum oraz domu dziecka,
wspiera te instytucje finansowo. Inne wyróżnione apteki to: „Centrum” (Chojnice),
„Nowa 1” (Iława), „Prywatna” (Kraśnik).
Rozdział VII. Edukacja seksualna
Wiele ciekawych informacji na temat akceptacji w społeczeństwie życia rodzinnego i intymnego osób niepełnosprawnych dostarczają badania przeprowadzone
w 2004 r. przez prof. Z. Izdebskiego i TNS OBOP. Wynika z nich, że większość Polaków akceptuje życie seksualne osób niepełnosprawnych ruchowo. Aż 69% respondentów stwierdziło, że odgrywa ono taką samą rolę, jak u osób pełnosprawnych,
a 89% badanych uważa za właściwe, aby dwie niepełnosprawne ruchowo osoby,
które darzą się uczuciem, miały kontakty seksualne. Wysoki odsetek Polaków (90%)
nie widzi nic nienormalnego w tym, że dwie niepełnosprawne osoby, które kochają się, zawierają związek małżeński i mieszkają pod wspólnym dachem. Większość
respondentów (76%) uważa za właściwe, że osoby niepełnosprawne ruchowo
wychowują dzieci. Tylko nieznacznie mniej badanych (73%) zgadza się z tym, aby
ludzie z tej grupy społecznej mieli własne, biologiczne dziecko. Przeciwnikami tej
opinii były przede wszystkim osoby starsze, mające więcej niż 60 lat (www.tns-global.pl). Szczególnie ciekawy, z perspektywy niniejszego opracowania, wydaje się
stosunek Polaków do par mieszanych, tworzonych zarówno przez osoby niepełnosprawne, jak i pełnosprawne. Komunikat z badań, zaprezentowany przez OBOP,
niestety nie dostarcza tego rodzaju informacji. Można domniemywać, że badacze
nie wzięli takiego rozwiązania pod uwagę.
31
7.1. Planned Parenthood Federation of America
Problem edukacji seksualnej wśród grup omawianych w opracowaniu jest często
podejmowany w krajach zachodnich. Na terenie Stanów Zjednoczonych zagadnieniem tym zajmuje się organizacja Planned Parenthood Federation of America
(www.plannedparenthood.org), istniejąca od ponad 90 lat. Do jej głównych celów
należy: informowanie grup społecznych na temat ich praw i możliwości, szczególnie chodzi tutaj o kobiety, niepełnosprawnych; podnoszenie jakości funkcjonowania amerykańskich rodzin, zarówno w sensie biologicznym, jak i psychicznym; promowanie odpowiedzialnego macierzyństwa etc. Organizacja prowadzi 860 centrów
zdrowotnych, w których osoby zainteresowane mogą skorzystać z profesjonalnej
opieki medycznej. Obecnie Planned Parenthood rozwija swoje usługi. Ciągle pojawiają się nowe rozwiązania, dostosowane do współczesnego społeczeństwa. Osoby
zainteresowane mają możliwość kontaktowania się z profesjonalistami drogą internetową, w centrach handlowych tworzone są natomiast placówki zdrowotne organizacji, w których klient może uzyskać potrzebne mu informacje, skonsultować się
z lekarzem, psychologiem etc. Ponadto Planned Parenthood inicjuje mobilne centra zdrowotne docierające do tych grup społecznych, które ze względu na miejsce
zamieszkania nie mogą skorzystać z profesjonalnej porady. Organizacja zajmuje się
także edukowaniem młodych mężczyzn i kobiet, rodziców i całych rodzin, jak chronić
zdrowie. W przypadku osób niepełnosprawnych, zwłaszcza tych w młodym wieku,
Planned Parenthood zajmuje się edukacją seksualną, w której poruszane są kwestie
związane z ciałem, dorastaniem, budowaniem związków oraz wyrażaniem emocji.
7.2. Outsiders
Na gruncie brytyjskim od ponad 25 lat istnieje organizacja Outsiders (www.
outsiders.org.uk), która zajmuje się m.in.:
• inicjowaniem kampanii społecznych, w ramach których społeczeństwo ma się
dowiedzieć, że osoby niepełnosprawne także mogą być partnerami seksualnymi,
• t worzeniem klubów, w których osoby niepełnosprawne mogą znaleźć partnera;
Outsiders gwarantują również poradnictwo dla osób, które czują się nieśmiałe,
wyizolowane itd.,
• pomocą, poradnictwem w zakresie edukacji seksualnej zarówno dla samych
osób niepełnosprawnych, jak i profesjonalistów związanych ze służbą zdrowia
(np. lekarzy, fizjoterapeutów itd.),
• współpracą z innymi grupami, stowarzyszeniami, które zajmują się rozwiązywaniem problemów osób niepełnosprawnych.
W ramach organizacji funkcjonują określone grupy, tj.: 1) SHADA (ang. Sexual
Health and Disability Alliance), która złożona jest z profesjonalistów oraz osób niepełnosprawnych; w ramach grupy podejmowane są tematy związane z seksualno32
ścią, formułowane są pewne postulaty dotyczące edukacji w tym zakresie; 2) The
V-group – przeznaczona dla niepełnosprawnych kobiet, które borykają się z problemami seksualnymi; 3) The LGBT Network – skierowana do homoseksualnych,
biseksualnych osób niepełnosprawnych; 4) Sweet Talk – grupa pilotażowa, stworzona dla osób cierpiących na schorzenia neurologiczne.
Outsiders organizują imprezy – zwane w zależności od miejsca, w którym się
odbywają – London Lunch, Midlands Lunch, East Anglia Lunch, Yorkshire Lunch etc. Zapraszani są na nie tylko członkowie Klubu. Imprezy te zawsze
mają miejsce w przystosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych kawiarniach
i restauracjach. Organizowane są przez samych członków Outsiders.
Opisywane stowarzyszenie posiada także bibliotekę, w której można znaleźć m.in. publikacje, książki, nagrania wideo/DVD dotyczące życia seksualnego osób niepełnosprawnych. Organizacja podejmuje działalność edukacyjną dotyczącą takich zagadnień, jak:
1. niepełnosprawność i percepcja ciała,
2. niepełnosprawność ruchowa i stosunek seksualny,
3. intymne, osobiste związki ludzi z niepełnosprawnością ruchową,
4. wstrzemięźliwość i seks,
5. seks u osób z chorobami układu krążenia,
6. seks u osób chorych na miażdżycę,
7. praktyczne porady seksualne dla osób niepełnosprawnych,
8. gadżety seksualne a niepełnosprawność,
9. niepełnosprawność a homoseksualizm,
10. seks i edukacja niepełnosprawnych.
Rozdział VIII. Organizacje religijne
W Polsce funkcjonuje znaczna liczba organizacji religijnych, związanych głównie
z takimi denominacjami, jak: Kościół katolicki, prawosławny, ewangelicko-augsburski, ewangelicko-reformowany. Reprezentują one różne odłamy chrześcijaństwa,
które przykłada ogromną wagę do pomocy słabszym, ubogim, tym, którzy znaleźli
się w trudnej sytuacji życiowej. W ostatnich latach coraz częściej pojawiają się także organizacje pomocy osobom niepełnosprawnym związane z ruchami ewangelikalnymi, takimi jak np. zielonoświątkowcy. Ruchy te nie tylko są nastawione na tworzenie wspólnoty, ale także kładą nacisk na uświęcanie dnia codziennego, m.in.
poprzez niesienie pomocy innym ludziom.
8.1. Integracyjna Grupa „Caritas”
Ciekawe inicjatywy na tym gruncie wychodzą od Integracyjnej Grupy „Cari33
tas” (www.diecezja.wloclawek.pl), zrzeszającej zarówno sprawnych, jak i niepełnosprawnych, przede wszystkim z terenów diecezji włocławskiej. Kieruje nią duszpasterz osób chorych i niepełnosprawnych, a od niedawna także proboszcz parafii
Kozy, ksiądz Paweł Zalewski. W okresie wakacyjnym grupa organizuje obozy dla
osób niepełnosprawnych w Gdyni. W trakcie ich trwania odbywają się rekolekcje, każdego dnia sprawowana jest msza. Osoby spotykają się także w mniejszych grupach, aby – pod kierunkiem animatora – rozważać Słowo Boże. Ponadto
uczestnicy obozu mają możliwość zwiedzania Trójmiasta.
W 2007 r. temat rozważań rekolekcyjnych stanowiło następujące hasło: „Przypatrzcie się bracia powołaniu waszemu”. Homilie, konferencje oraz spotkania organizowane dla uczestników pozwoliły im pogłębić wiarę.
Na obozach inicjowanych przez Integracyjną Grupę „Caritas” istnieje także podział
pracy. Konkretne grupy mają do wykonania określone obowiązki, tj. porządkowe, gospodarcze, liturgiczne lub związane z wieczornymi animacjami.
Wydaje się, że inicjatywy podejmowane przez Integracyjną Grupę „Caritas” zasługują na uwagę, gdyż łączą one wiele elementów. Po pierwsze, skierowane są
do osób, które mają utrudnione możliwości uczestniczenia w jakichkolwiek wydarzeniach. Udział w obozie to nie tylko wycieczka turystyczna ukierunkowana na bierny wypoczynek, ale także liczne atrakcje i rozrywki. Sami organizatorzy wskazują,
że coraz większą grupę stanowią osoby pochodzące z terenów wiejskich,
które prawdopodobnie nigdy nie mogłyby skorzystać z takiego wyjazdu,
gdyby nie działalność wspólnoty „Caritas”. Po drugie, wymiar materialny
wzbogacony zostaje tu o aspekt duchowy. Pobyt ma nie tylko przyczynić się
do regeneracji sił fizycznych, ale także tych psychicznych – chociażby poprzez
inicjowanie refleksji związanych z ludzką egzystencją, wiarą. Po trzecie, wyjazdy
tego typu przyczyniają się do wzmocnienia lokalnej społeczności. Organizacja takiego przedsięwzięcia jest skomplikowana z punktu widzenia logistycznego. Składa się nań aktywizacja lokalnych władz, potencjalnych sponsorów, a także
rodzin samych osób niepełnosprawnych. Wydaje się, że tego typu działania powodują wzmocnienie więzi uczestników z własną lokalną społecznością, symbolizowaną chociażby przez parafię.
8.2. Duszpasterstwo Akademickie „Węzeł”
Ciekawa inicjatywa powstała na gruncie łódzkim, przy duszpasterstwie
akademickim „Węzeł” (www.wezel.salezjanie.pl). Celem działalności było minimalizowanie barier psychologicznych i społecznych, które prowadzą do izolacji niektórych mieszkańców miasta. W Łodzi, będącej trzecim, co do wielkości
ośrodkiem w kraju, mieszka od 50 do 80 tys. osób niepełnosprawnych. Inicja34
torzy przedsięwzięcia zwrócili uwagę, że problem ten dotyczy także młodzieży,
być może nawet w większym stopniu odczuwającej skutki marginalizacji i izolacji. Pierwsze działania – mające miejsce już w 1989 r. – polegały na organizowaniu turnusów wypoczynkowych połączonych z rehabilitacją ruchową i społeczną. O ile w roku rozpoczęcia funkcjonowania sekcji udało się zainicjować tylko
jeden wyjazd, to sześć lat później było już ich pięć. W 2001 r. władze Archidiecezji Łódzkiej utworzyły Duszpasterstwo Akademickie Niepełnosprawnych.
Rok później uzyskało ono osobowość prawną jako Katolickie Stowarzyszenie
Niepełnosprawnych Archidiecezji Łódzkiej. Aktywność tej organizacji jest niezmiernie bogata.
Na uwagę zasługuje chociażby współpraca, jaka nastąpiła pomiędzy Duszpasterstwem a Centrum Sportu i Rekreacji Rodzinnej „Stacja Nowa Gdynia”.
Co czwartek dwudziestoosobowa grupa niepełnosprawnych ruchowo ćwiczy tam
pod okiem studentów fizjoterapii. Ośrodek udostępnia za darmo sale do ćwiczeń
aerobowych, sale gimnastyczne, profesjonalnie wyposażoną siłownię oraz pokój
badań wydolnościowych.
Inna akcja duszpasterstwa – „Zburz ten mur” – odbywa się w łódzkich szkołach
ponadgimnazjalnych. W jej ramach organizowane są warsztaty, których głównym celem staje się przełamanie pewnych stereotypów dotyczących osób
niepełnosprawnych. Zajęcia przybierają charakter ćwiczeń praktycznych
oraz dramy. Na program warsztatu składają się następujące elementy. Po pierwsze, następuje prezentacja Katolickiego Stowarzyszenia Niepełnosprawnych AŁ,
wolontariuszy oraz samych osób niepełnosprawnych, opowiadających o swoich
problemach związanych z chorobą, a także o wykształceniu, zainteresowaniach.
W drugiej części zajęć mają miejsce pytania ze strony klasy. Najczęściej dotyczą one przejawów nietolerancji, z jakimi osoba niepełnosprawna ma do czynienia na co dzień, kontaktów z rówieśnikami, życia osobistego czy rodziny. Nie każdy uczeń ma odwagę sam zadać pytanie. Aby wyjść naprzeciw takim sytuacjom,
w klasie umieszczane jest pudełko. Uczniowie wrzucają do niego pytania, których
mogą się wstydzić zadać bezpośrednio osobie niepełnosprawnej. Trzecia część
to zadania praktyczne, które polegają na:
1. składaniu i rozkładaniu wózka,
2. oglądaniu konstrukcji wózka,
3. ćwiczeniach dla uczniów, w tym: przesiadania się z wózka na krzesło, podniesieniu kartki z podłogi, zawiązaniu butów bez użycia kciuków itd.,
4. sprowadzeniu kolegi na wózku po schodach,
5. slalomie na wózku.
35
Na koniec następuje odpowiedź na pytania złożone wcześniej do pudełka. Najczęściej dotyczą one takich tematów, jak:
1. czy osoby niepełnosprawne mogą uczyć się w danej szkole (za i przeciw),
2. typy niepełnosprawności, które budzą w uczniach największy lęk.
Jakie są cele i rezultaty takich zajęć? Jak możemy przeczytać opisie tego programu integracyjno-edukacyjnego: Proponowane w ramach programu zajęcia mają
na celu nie tylko przekazanie młodzieży praktycznej wiedzy, jak złożyć lub rozłożyć
wózek inwalidzki, ale przede wszystkim mają przyczynić się do zburzenia tkwiących
w nich samych barier psychologicznych. Chcemy uświadomić młodzieży szkolnej
problemy osób niepełnosprawnych, tj. bariery architektoniczne, bariery w komunikowaniu się, bariery prawne, bariery psychologiczne, które też dotykają niepełnosprawnych. Prowadzone warsztaty dają młodzieży możliwość bezpośredniego kontaktu z niepełnosprawnymi rówieśnikami oraz okazję do skonfrontowania własnych
poglądów z rzeczywistością i weryfikacji wyobrażeń na temat życia niepełnosprawnej młodzieży w naszym kraju.
Ponadto duszpasterstwo zajmuje się: comiesięcznymi spotkaniami w kościele
na wspólnej mszy. Po jej zakończeniu omawiane są najważniejsze sprawy dotyczące działalności, członków. Tuż przed świętami wielkanocnymi organizowana jest
akcja charytatywna – aukcja strusich pisanek wykonanych przez znanych
artystów. Duszpasterstwo stworzyło specjalną stronę internetową – www.pisanki.art.
pl. Całkowity dochód ze sprzedaży tych pisanek przeznaczany jest na sfinansowanie
turnusów rehabilitacyjnych dla niepełnosprawnych dzieci i młodzieży. W akcji uczestniczą profesorowie Akademii Sztuk Pięknych, w tym: prof. Magdalena Abakanowicz, prof. Wiesław Garboliński, prof. Andrzej Bartczak; satyrycy, w tym: Andrzej
Mleczko, Edward Lutczyn; artyści ludowi, jak np. Donata Krajewska; jubilerzy,
w tym: Michał Golla, Jan Kaliński. Można również wylicytować pisankę z autografami polskich siatkarzy czy łódzkich rugbistów. Duszpasterstwo zajmuje się także
działalnością prasową. Wcześniej wydawane było pismo „Arka”, w którym zamieszczano relacje, aktualności, wspomnienia, wiersze – pisane w dużej mierze przez osoby niepełnosprawne. Obecnie funkcjonuje biuletyn – „Batyskaf”, który ukazuje się raz
w miesiącu. Od 2001 r. organizowane są rekolekcje adwentowe w ośrodku Caritas
w Drzewocinach. Duszpasterstwo nie ma charakteru zamkniętego. Wręcz przeciwnie, inicjowane są różnego rodzaju wyjścia, wycieczki do teatrów, kin, galerii i muzeów w Łodzi. Działalność Duszpasterstwa jest bardzo szeroka, dotyczy wielu dziedzin.
O liczbie akcji świadczy chociażby kalendarium wydarzeń z 2007 r. Obok wymienianych już inicjatyw, Duszpasterstwo podejmowało działania związane z rożnymi
wycieczkami integracyjnymi do miejsc atrakcyjnych turystycznie, m.in. do Kazimierza
Dolnego nad Wisłą i Zamościa. Organizowano pielgrzymki do Łasku, na Jasną Górę,
36
rekolekcje, wykłady (np. dotyczące manipulacji i sekt). Duszpasterstwo zajmowało
się także inicjowaniem rozrywki, w tym: zabawy sylwestrowej, Dnia Dziecka.
Wydaje się, że na tę bogatą działalność składa się kilka elementów. Po pierwsze,
mamy tu czynienia z grupą aktywnych ludzi, a cała organizacja funkcjonuje
na gruncie pozarządowym od prawie 20 lat. Po drugie, sukcesy wynikają także z odpowiedniego partnerstwa społecznego. Duszpasterstwo potrafiło do swojej idei zachęcić: władze kościelne (na czele z arcybiskupem Archidiecezji Łódzkiej), rodziców i przyjaciół osób niepełnosprawnych, przedsiębiorstwa prywatne
(jak np. Music Garden czy Centrum Sportu i Rekreacji Rodzinnej – „Nowa Gdynia”),
środowisko akademickie (studentów pedagogiki Uniwersytetu Łódzkiego, studentów związanych z duszpasterstwem „Węzeł”), środowiska artystyczne (profesorów
z Akademii Sztuk Pięknych w Łodzi, satyryków, artystów ludowych, jubilerów), sportowców (ze Startu Łódź, rugbistów) etc. Po trzecie, ma tutaj miejsce kompleksowe
przeciwdziałanie społecznej ekskluzji. Działania – podejmowane przez duszpasterstwo – dotyczą bowiem różnych obszarów życia społecznego, w tym kultury,
sportu i rekreacji, wiary etc.
8.3. Integracja niepełnosprawnych na gruncie wspólnot żydowskich
Ciekawe inicjatywy powstają na gruncie religijnym poza granicami naszego kraju.
W Stanach Zjednoczonych ortodoksyjna społeczność żydowska powołała do istnienia National Jewish Council for the Disabled (www.ou.org/ncsy/njcd/). Główne cele tej organizacji – tj. włączenie osób niepełnosprawnych do życia społeczności żydowskiej oraz zwiększenie ich szans, możliwości samorealizacji – realizowane
są poprzez: 1) rozpowszechnianie wiedzy na temat osób niepełnosprawnych; 2)
poradnictwo rodzinne (skierowane zwłaszcza do rodziców osób niepełnosprawnych); 3) tworzenie grup wsparcia; 4) organizowanie spotkań rodzinnych, konferencji oraz warsztatów; 5) opiekę medyczną, terapeutyczną zmniejszającą cierpienie,
ból fizyczny; 6) promowanie integracyjnej edukacji; 7) specjalne szkolenia, warsztaty dotyczące potrzeb osób niepełnosprawnych organizowane na terenie szkół oraz
synagog; 8) konsultacje dla szkół oraz synagog chcących realizować bardziej integracyjne, inkluzywne działania; 9) organizowanie aktywności sportowej; 10) poradnictwo zawodowe i pośrednictwo pracy skierowane do osób niepełnosprawnych.
W ramach National Jewish Council for the Disabled funkcjonują:
• National Resource Center – które zajmuje się gromadzeniem informacji, zasobów dotyczących osób niepełnosprawnych; ponadto do zadań tego centrum
należy: prowadzenie konsultacji z osobami niepełnosprawnymi i ich rodzinami,
• National Center for Inclusion – zajmuje się promowaniem, tworzeniem udogodnień dla osób niepełnosprawnych, zwłaszcza w zakresie edukacji, poradnictwa zawodowego, pośrednictwa pracy, pomocy medycznej,
37
• Yachad – działania, programy, podejmowane w ramach tego obszaru obejmują
kwestie społeczne, edukacyjne, terapeutyczne, a dotyczą grupy osób opóźnionych w rozwoju (w wieku od 8 do 40 lat);
• Our Way – prowadzi podobne działania i programy, co Yachad, ale skierowane
dla osób niedosłyszących oraz głuchych.
Ponadto organizacja prowadzi sieć jesziw (szkół religijnych) na terenie Stanów Zjednoczonych i Kanady, dostosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych.
Rozdział IX. Organizacje społeczne
Na gruncie organizacji społecznych wiele inicjatyw dotyczących młodych osób
niepełnosprawnych ruchowo podejmowanych jest przez Związek Harcerstwa Polskiego oraz Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej. Działania inicjowane przez oba
związki są bardzo istotne w procesie rehabilitacji i społecznej integracji osób niepełnosprawnych. Obie organizacje mają formę instytucjonalną, formalną, co ma swoje pozytywne i negatywne strony. Jeżeli chodzi o pierwszy aspekt, to osoby niepełnosprawne mogą tu liczyć na pewną i fachową pomoc, wsparcie, wspólną
aktywność. Ze względu na instytucjonalizację tych organizacji możliwe są różnego rodzaju dotacje przekazywane na rozwijanie działalności, wyjazdy zagraniczne
itd. Formalny aspekt ważny jest także z punktu widzenia rodziny. Rodzice bowiem
wiedzą, że ich dziecko znajduje się w stabilnej organizacji. Negatywnych stron jest
znacznie mniej.
9.1. Związek Harcerstwa Polskiego
Na rzecz integracji młodzieży niepełnosprawnej działa wiele młodzieżowych organizacji, w tym Związek Harcerstwa Polskiego (www.zhp.pl), liczący ponad 120
tys. członków, funkcjonujący nieprzerwanie od 1918 r. W ramach ZHP istnieje sieć
drużyn noszących nazwę Nieprzetarty Szlak (www.nieprzetartyszlak.pl). Główne zadania, jakie stoją przed ruchem, to: wypracowanie specyficznych działań
w ramach harcerstwa dla poszczególnych rodzajów niepełnosprawności, adaptacja ogólnozwiązkowego programu dla potrzeb drużyn funkcjonujących w placówkach rewalidacyjnych i opiekuńczych oraz kształcenie kadry instruktorskiej. Drużyny
Nieprzetartego Szlaku skupiają osoby z: placówek leczniczych, zakładów dla niewidomych i niedowidzących, zakładów dla głuchych i niedosłyszących, zakładów
i szkół specjalnych dla osób niepełnosprawnych intelektualnie, szpitali dla nerwowo i psychicznie chorych, sanatoriów, zakładów dla niepełnosprawnych fizycznie,
zakładów wychowawczych i poprawczych, kuratorskich ośrodków pracy z młodzieżą. Jak można przeczytać na stronie internetowej organizacji, Nieprzetarty Szlak
to: międzynarodowy ruch osób niepełnosprawnych, ich instruktorów i wolontariuszy,
38
którzy poprzez systematyczne, całoroczne działania artystyczne, organizację imprez
i pracę wychowawczą dążą do osobistego rozwoju jego uczestników oraz zmiany sytuacji osób niepełnosprawnych w społeczeństwie. W ramach Nieprzetartego
Szlaku organizowane są od 2001 r. Skrzyneckie Spotkania Teatralne. W ciągu
dwóch sierpniowych tygodni instruktorzy wraz ze swoimi zespołami mają możliwość stworzenia przedstawienia teatralnego. Do dyspozycji są tutaj profesjonaliści, fachowcy zajmujący się sztuką na co dzień. Istnieje także szansa na wymianę
doświadczeń, poglądów na temat pracy twórczej. Można skorzystać z doświadczenia innych. Poprzez zabawy teatralne, ćwiczenia wykorzystujące dramę, młodzież
odnajduje często swoją artystyczną pasję. Poza działaniami ściśle powiązanymi
ze sztuką, kładzie się tu nacisk na samodzielność. Uczestnicy śpią w namiotach,
przygotowują posiłki, biorą udział w ogniskach i wyprawach. Nieprzetarty Szlak inicjuje także konkursy na znak, symbol swojego ruchu. W 2007 r. ruch zorganizował Międzynarodowe Spotkanie Poetyckie we Lwowie, w którym brali udział
przedstawiciele ośrodków z Polski oraz Ukrainy. Należy także zauważyć, że członkowie organizacji często uczestniczą w różnych wydarzeniach zagranicznych.
W 2007 r. były to takie imprezy, jak: VI International Integral Theatrical Festival
„Sun Wave” (Kijów, październik), III Ogólnorosyjski Festiwal Teatrów Osób
Niepełnosprawnych PROTEATR (Moskwa, wrzesień), Konferencja NaukowoPraktyczna pt. „Fenomen twórczości osób niepełnosprawnych i współczesna kultura” (Moskwa, wrzesień).
Inne działania ZHP również dotyczą osób niepełnosprawnych, jak chociażby organizowany przez Chorągiew Łódzką w okolicach Tomaszowa Mazowieckiego Rajd
„Modrych Wód” (www.rajdintegracyjny.zafriko.pl). Pierwszy z nich miał miejsce
w 1997 r. Jest to coroczna impreza rekreacyjno-turystyczna skierowana do dzieci,
młodzieży, a także dorosłych niepełnosprawnych ruchowo. Głównym celem staje
się tutaj zintegrowanie ze sobą uczestników o różnym stopniu niepełnosprawności, pochodzących z różnych rejonów Polski. Mile widziane są także pełnosprawne
osoby towarzyszące, jednak głównym założeniem rajdu jest samodzielność. Osoby
towarzyszące mogą w nim uczestniczyć wraz ze swoimi niepełnosprawnymi przyjaciółmi, członkami rodziny, lecz nie powinny im pomagać. Zawodnicy uczestniczą
w następujących trasach:
• leśnej – która prowadzi po okolicach Rezerwatu Krajobrazowego „Niebieskie
Źródła”; w trakcie rajdu uczestnicy odpowiadają na pytania dotyczące harcerstwa
oraz rywalizują w zadaniach zręcznościowych,
• miejskiej – wytoczonej w obrębie miasta Tomaszowa; w trakcie jej trwania uczestnicy odpowiadają na pytania związane z historią, zabytkami okolicy,
• „wojskowej” – w jej ramach toczy się rywalizacja o tytuł Najlepszego Strzelca.
39
Oprócz samego rajdu organizuje się dla jego uczestników szereg wycieczek autokarowych do Ośrodka Hodowli Żubrów w Spale, do Skansenu rzeki Pilicy. W noc świętojańską przygotowuje się imprezę połączoną z puszczaniem wianków do wody.
9.2. Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej
Integracją osób niepełnosprawnych zajmuje się także Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej (www.zhr.pl), który dla tej grupy przygotował program „Pełnia”.
Jego głównym celem jest włączanie niepełnosprawnych do istniejących drużyn.
Cały program opiera się na dwóch fundamentach:
• braterstwie – otwartości drużyn, gromad na osoby niepełnosprawne; w praktyce oznacza to także wchodzenie w kontakty, relacje osobiste, bycie razem, umożliwienie wspólnej aktywności,
• służbie – oznaczającej kształtowanie pozytywnych postaw społecznych, szczególnie we własnym środowisku, wśród rodziny, znajomych; wreszcie służba jest
tu także rozumiana jako praca dla osób niepełnosprawnych oraz ich rodzin.
W ZHR zwraca się uwagę na walor wychowawczy programu „Pełnia”. Stwierdza się,
że: Pozwala kształcić postawę braterstwa i służby. Pomoc słabszym, a szczególnie
osobom z niektórymi rodzajami niepełnosprawności sprzyja przezwyciężaniu osobistych problemów (…). Należy pamiętać, że każde nasze działanie powinno przynosić pozytywne efekty dla wszystkich członków drużyny, zarówno tych z problemami
zdrowotnymi, jak i pełnosprawnych. Podstawowym celem harcerstwa jest wychowanie do aktywnej postawy w oparciu o wartości chrześcijańskie.
Rozdział X. Dyskoteki, kluby
Ważnym elementem życia człowieka jest rozrywka. Dla osób niepełnosprawnych stanowi nie tylko formę relaksu i wypoczynku, ale także przyczynia się do integracji społecznej. Coraz częściej kluby muzyczne oraz dyskoteki próbują dostosować
swoją ofertę do tej grupy społecznej. Decydują się na to zarówno ze względów
finansowych, zakładając, że liczy się klient, bez względu na to, czy jest pełnosprawny czy niepełnosprawny, jak i pod wpływem kampanii społecznych. W takie działania wpisują się najczęściej firmy, które akceptują społeczną odpowiedzialność biznesu. Można się spodziewać, że takich przedsięwzięć będzie coraz więcej. W wysoko
rozwiniętych państwach znaczna część produktu krajowego brutto wytwarzana jest
przez usługi. Zdecydowany wpływ na ten sektor mają organizacje konsumenckie. Te
zaś coraz wyraźniej zaczynają się odwoływać do idei integracji społecznej.
10.1. Kluby muzyczne dostosowane do osób niepełnosprawnych w Polsce
Polskim przykładem dyskoteki, w której corocznie odbywają się spotkania osób nie40
pełnosprawnych, jest klub „Miasto Aniołów” z Gdańska (www.miastoaniolow.
com.pl). Imprezy te organizowane są od 2005 r. przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej we współpracy z Gdańskim Centrum Profilaktyki Uzależnień
od Alkoholu. W zabawie biorą udział osoby niepełnosprawne, ich opiekunowie,
partnerzy, znajomi i przyjaciele, a także przypadkowi ludzie. Imprezy tego rodzaju są bezpłatne. W 2007 r. zabawę prowadziło dwóch didżejów, którzy puszczali
przede wszystkim szlagiery, hity z ostatnich lat. Ponadto przewidziano różne konkursy z niespodziankami. W zabawie uczestniczyły osoby z różnymi typami niepełnosprawności, podopieczni warsztatów terapii zajęciowej, domów samopomocy.
Do udziału w imprezie zaproszono także ludzi całkowicie niezwiązanych z tymi placówkami. Co roku w tego rodzaju zabawie bierze udział kilkaset osób.
Na uwagę zasługuje także impreza karnawałowa zorganizowana w styczniu 2008 r.
z inicjatywy jednego z radnych w Jeleniej Górze. Do współpracy w przedsięwzięciu przystąpił tamtejszy klub dyskotekowy – Green Zone (www.greenzone.com.
pl). Zabawa skierowana była zarówno do osób pełnosprawnych, jak i niepełnosprawnych. Uczestniczyli w niej także podopieczni domów dziecka oraz placówek
socjalnych. Klub zapewnił muzykę i didżeja. Imprezę wsparł Karkonoski Sejmik
Osób Niepełnosprawnych, lokalni przedsiębiorcy oraz harcerze. Łącznie w zabawie uczestniczyło kilkaset osób. Impreza zakończyła się pokazem sztucznych ogni.
Przedsięwzięcie, ze względu na to, że swoją popularnością zaskoczyło inicjatorów
zabawy, ma mieć cykliczny charakter.
Wyżej wymienione działania jak najbardziej zasługują na uznanie. Należy jednak
zwrócić uwagę także na te kluby i dyskoteki, które na co dzień nie oferują podobnych zabaw, lecz stale są dostępne dla osób niepełnosprawnych.
W każdym większym mieście znajdują się miejsca, w których mogą bawić się wszyscy ludzie. W Łodzi można wymienić klub artystyczno-muzyczny Morphine zlokalizowany w budynkach pofabrycznych. Wnętrze jest przestronne, klimatyczne,
nawiązuje do industrialnego charakteru miejsca. W Warszawie lokalem dostosowanym do potrzeb osób niepełnosprawnych jest Klub Studencki Metro.
Problem dyskotek dostosowanych do potrzeb ludzi niepełnosprawnych
jest widoczny także na forach internetowych. Jedna z osób – ukrywająca
się pod nickiem Carla – pisze: Byłam na imprezie w Wielkiej Brytanii, gdzie obecnie mieszkam. Zdziwiłam się, naprawdę szczerze się zdziwiłam, kiedy zobaczyłam
trzech lub czterech mężczyzn poruszających się na wózkach na środku sali, o obok
nich wianuszek dziewczyn. Nie to, żebym wątpił w to, że są atrakcyjni, ale zmierzam
do tego, że oni nie krępowali się wyjść z domu, iść na imprezę, gdzie ludzie tańczą
o własnych nogach. Nikt na nich krzywo nie spojrzał, nikt nie obraził, wręcz przeciwnie. Inna dziewczyna będąca na tym samym forum stwierdza: Powiem tak: choć
41
nie ma przystosowanych dyskotek, pubów itd., to ja wchodzę wszędzie, gdzie tylko
chcę. Pomagają mi przyjaciele, obcy mi ludzie. Osoba kryjąca się pod nickiem Carla w odpowiedzi na to zadaje retoryczne pytanie: No dobrze, świetnie, że są tacy
ludzie, ale sama powiedz: nie łatwiej i bardziej komfortowo byś się czuła, gdybyś nie
musiała się nikogo prosić? Nawet jeśli te osoby są Tobie najbliższe. W Wielkiej Brytanii, na którą powołuje się Carla, dostosowanie dyskotek, klubów dla osób niepełnosprawnych, jest bardziej powszechne. Dla potrzeb tej grupy ludzi stworzono serwis www.yourlevelbest.com, który gromadzi informacje na temat restauracji, pubów
i barów dostępnych dla niepełnosprawnych. Wydaje się, że taka inicjatywa byłaby
bardzo pomocna w Polsce. Funkcjonuje tutaj strona www.przyjazne.pl, lecz zasoby, dane na niej zgromadzone, są niewystarczające. Ciekawym przedsięwzięciem
wydaje się tutaj Warszawski Portal Integracyjny – www.4integro.pl, który dostarcza odpowiednich informacji z obszaru kultury, rozrywki, edukacji. Można znaleźć
na nim porady psychologa, oferty pracy. Ponadto portal podaje informacje dotyczące aktualnych przedsięwzięć integracyjnych mających miejsce w Warszawie.
10.2. Clubbing niepełnosprawnych w Wielkiej Brytanii
W Wielkiej Brytanii funkcjonuje ponadto serwis DisabledGo (www.disabledgo.info)
stworzony w partnerstwie z firmą Marks&Spencer. Jego odpowiednik powstał także
w Niemczech (DisabledGO – Deutschland). Znajdują się tu informacje przeznaczone dla osób niepełnosprawnych, ich znajomych, przyjaciół oraz rodzin, dotyczące prawie każdego obszaru życia. Jeżeli niepełnosprawny zapragnie spędzić weekend w Londynie i chciałby się przy tym dowiedzieć, gdzie może spędzić miło czas,
wystarczy, że wejdzie na stronę i znajdzie odpowiednią kategorię, która go interesuje. Do wyboru ma dostosowane do specjalnych potrzeb restauracje, puby, dyskoteki, kluby, kawiarnie itd.
Jednym z takich ciekawszych miejsc przygotowanych na wizytę osoby niepełnosprawnej jest, funkcjonujący od 1991 r., klub The Arches w Glasgow (www.thearches.co.uk). W ciągu tych kilkunastu lat lokal stał się jednym z bardziej znanych
w całej Wielkiej Brytanii. Na początku istniał tutaj teatr tworzący spektakle, performance, happeningi. Następnie, wraz z rozwojem miejsca, zdecydowano się rozszerzyć ofertę o klub nocny, klub muzyczny. W The Arches zaczęto organizować
spotkania teatralne i kabaretowe. Podejmowane także inne przedsięwzięcia
artystyczne, w których wykorzystywano nowoczesne technologie audiowizualne. Znaczna część działań klubu finansowana jest przez fundacje. Sam lokal pełni
funkcję ośrodka kulturalno-artystycznego. W ramach spotkań teatralnych prezentowane są przede wszystkim sztuki Samuela Becketta oraz Tennessee Williams.
Pozwala się tu jednak na dużą dowolność interpretacji, dzięki czemu artyści, zwłaszcza młodzi, mają możliwość twórczego eksperymentowania. The Arche organizuje
42
ponadto festiwale teatralne: The Arche Theatre Festival (kwiecień) oraz Arche
LIVE! (wrzesień). Klub stanowi zarazem jeden z ważniejszych lokali muzycznych
w Szkocji. Otwarty jest zarówno na artystów eksperymentalnych, jak i bardziej
znanych muzyków. Ze względu na swoją szeroką ofertę w tym zakresie nazywany
jest sercem rozrywkowym Glasgow. Ważne jest także jego usytuowanie – w samym
centrum miasta, niedaleko od głównego dworca kolejowego. Jeżeli chodzi o udogodnienia dla osób niepełnosprawnych, to:
1. drzwi do klubu otwierają się automatycznie,
2. na zewnątrz klubu jest podjazd ułatwiający wejście,
3. wszystkie drzwi w klubie są lekkie,
4. recepcja klubu znajduje się trzy metry od wejścia,
5. położona jest na średniej wysokości,
6. miejsce, w którym znajduje się recepcja, jest bardzo dobrze oświetlone,
7. wewnątrz lokalu znajduje się podjazd dla osób korzystających z wózka inwalidzkiego,
8. piętra dzieli od siebie 15 schodków, średniej wysokości,
9. wszystkie schody mają poręcze,
10. w
 lokalu znajduje się winda dostosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych
(z podjazdem),
11. The Arche wyposażone jest także w toalety przystosowane do ludzi z omawianej grupy,
12. w lokalu znajdują się podjazdy ułatwiające skorzystanie z usług baru,
13. teatr jest przystosowany do potrzeb osób niepełnosprawnych,
14. osoby niewidome mogą wejść wraz ze swoim psem przewodnikiem – są specjalnie dla nich przygotowane miejsca,
15. istnieje możliwość skorzystania z menu pisanego w języku Braille’a oraz z menu
napisanego dużą czcionką.
Rozdział XI. Sztuka bez barier
Sztuka odgrywa ważną rolę w rehabilitacji i reintegracji społecznej osób niepełnosprawnych. Jak pisze D. Frencz: Sztuka jest jednym z najpotężniejszych sposobów
wyrażania ludzkiej egzystencji i każdy człowiek, czy młody czy stary, w pełni sił lub
niepełnosprawny, posiada zdolność i potencjał twórczej ekspresji. Sztuka wznosi
się ponad przyrodzoną sobie wartość, dając osobom niepełnosprawnym narzędzia
porozumiewania się w atmosferze afirmującej indywidualność, niepowtarzalność
i oryginalność (www.slaskie.edulink.pl). Poprzez twórcze zaangażowanie jednostka nieświadomie przyczynia się do poprawy swych umiejętności, pobudza aktywność, inspiruje i motywuje do podejmowania trudnych życiowych zadań, problemów.
43
11.1. „Apteka Sztuki”
Przedsięwzięciem, godnym naśladowania, jest ośrodek „Apteka Sztuki” w Warszawie powstały 7 lutego 2008 r. Wydaje się, że nazwa tego miejsca adekwatnie
oddaje jego cele i zadania. Mamy tu bowiem do czynienia nie tylko z ośrodkiem
działań artystycznych, ale także z miejscem aktywizacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych. Sztuka wykorzystywana jest tu m.in. w celach
terapeutycznych. Działania artystycznie przyczyniają się do uzewnętrznienia
skrywanych we wnętrzu emocji. Jak pisze M. Szyszkowska: W sztuce zakrzepnięta została mądrość pokoleń, która pozwala głębiej wniknąć w siebie samego,
rozwijając zdrowie psychiczne jednostek; samouświadomienie to jeden z nieodzownych czynników zdrowia psychicznego. I dalej: Sztuka stanowi obiektywizację nie
tylko przemyśleń, ale również namiętności, emocji, niepokojów, lęków, instynktów, pragnień twórcy [Szyszkowska 1981:398]. Ważne staje się także przebywanie w obszarze działań artystycznych, ich przeżywanie. Zdaniem M. Szyszkowskiej:
Zdolność do rozwoju wzmaga obcowanie z dziełami sztuki potęgującymi samowiedzę. Poruszają one tę stronę osobowości człowieka, która pozostaje obca na inne
bodźce [Ibidem: 399].
Innymi słowy „Apteka Sztuki” – parafrazując nazwę miejsca – stanowi pewnego
rodzaju balsam leczący osoby niepełnosprawne. Co ważne, sam lokal przystosowany jest do odwiedzin ludzi mających specjalne potrzeby. Do wejścia
prowadzi podjazd, wewnątrz znajdują się niskie, wygodne pufy, stoliki, przy których można napić się kawy. Na wystawach prezentowane są prace osób niepełnosprawnych, w tym tych, które na co dzień są podopiecznymi warsztatów terapii zajęciowej. W galerii sprzedawane mają być nie tylko obrazy, ale również
biżuteria, okolicznościowe przedmioty ozdobne.
Dodatkowo, „Apteka Sztuki” jest miejscem pracy ludzi o specjalnych potrzebach. Dotychczas zatrudnienie znalazły tam 34 osoby, w tym 24 z nich to osoby
niepełnosprawne w stopniu umiarkowanym bądź znacznym. Jeden z głównych
celów galerii to promocja przedsiębiorczości niepełnosprawnych. „Apteka Sztuki”
ma także tworzyć miejsca pracy, szczególnie dla ludzi ambitnych i wykształconych,
oraz promować aktywność twórczą niepełnosprawnych. Przedsięwzięcie powstało
dzięki wsparciu finansowemu Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych i sponsora – firmy J.W. Construction.
11.2. Fundacja Krzewienia Kultury Artystycznej Osób Niepełnosprawnych
Istotne miejsce na mapie artystycznej w Polsce zajmuje Fundacja Krzewienia Kultury Artystycznej Osób Niepełnosprawnych (www.free.art.pl/niepełnosprawni.artysci/), powstała w 1997 r. z inicjatywy dr. L. Plocha. Jej głównym celem
44
jest czynne wspieranie inicjatyw związanych z promowaniem sztuki osób niepełnosprawnych z Warszawy i województwa mazowieckiego. Działania artystyczne mają
służyć społecznej integracji omawianej grupy społecznej, przyczynić się do przełamania stereotypów i barier. Głównym celem fundacji jest adaptacja społeczna osób
niepełnosprawnych, która ma nastąpić w wyniku następujących działań:
• podejmowanie inicjatyw, których celem jest zwiększenie zainteresowania kulturą,
sztuką wśród osób niepełnosprawnych,
• rozbudzenie ciekawości w stosunku do świata kultury i sztuki,
• aktywizowanie osób niepełnosprawnych do bezpośredniego kontaktu ze sztuką
we wszystkich jej możliwych formach, tj. taniec, śpiew, teatr, muzyka, film, malarstwo,
• wzmacnianie poczucia własnej wartości, pewności siebie, rozwijanie zainteresowań i umiejętności;
• inspirowanie do aktywnej pracy twórczej,
• zaspokajanie potrzeb psychologicznych, kompensacyjnych oraz terapeutycznych osób niepełnosprawnych.
W działaniach uczestniczą przede wszystkim dzieci i młodzież niepełnosprawna umysłowo. Trzeba jednak zaznaczyć, że oferta fundacji skierowana jest
do osób z różnymi typami niepełnosprawności. Na przykład jedna z inicjatyw –
Ogólnopolski Teatr Niepełnosprawnych (prowadzący swą działalność gościnnie na deskach Teatru Ateneum) – przeznaczona jest dla tych ludzi, u których występują: zaburzenia sensoryczne (wzroku, słuchu), zaburzenia komunikacji językowej,
niepełnosprawność ruchowa, przewlekłe choroby somatyczne, upośledzenia umysłowe, złożone niepełnosprawności lub zaburzenia emocjonalne. Fundacja prowadzi Zespół Pieśni i Tańca Osób Niepełnosprawnych „Mazowiacy” oraz Integracyjne Studio Pantomimy.
Sukces przedsięwzięcia w dużym stopniu wynika z osobistego zaangażowania twórcy fundacji. Trzeba wziąć pod uwagę również fakt, że organizacja natrafiła na pozytywny oddźwięk zarówno ze strony władz samorządowych, jak i prasy. Wypełniła ponadto pewnego rodzaju lukę istniejącą w polskim świecie kultury
i sztuki.
Rozdział XII. Restauracje. Kawiarnie. Puby
Ważną rolę w integracji społecznej osób niepełnosprawnych powinny odgrywać lokale gastronomiczne. Są to bowiem miejsca, których rola nie ogranicza się
wyłącznie do zaspokajania podstawowych potrzeb fizjologicznych. Należy na nie
spojrzeć z perspektywy socjologicznej. Z takiego punktu widzenia lokale te służą do nawiązywania znajomości, są miejscem, gdzie następuje przepływ informa45
cji. Bariery architektonicznie uniemożliwiają osobom niepełnosprawnym korzystanie z uroków życia kawiarnianego i towarzyszącego mu życia towarzyskiego. Warto
poszukać tu zatem takich rozwiązań, które wychodzą naprzeciw potrzebom omawianej grupy.
12.1. Restauracja „Moliere”
Za przykład może tu posłużyć Restauracja Moliere z Krakowa (www.moliere.art.
pl). W lokalu tym znajdują się trzy sale, z których każda charakteryzuje się odmiennym stylem. Można tu spędzić czas w klimacie renesansowym, czasów Ludwika
XVI oraz XIX-wiecznego pubu z oranżerią. Restauracja funkcjonuje od 1992 r.
W lokalu odbywają się spektakle teatralne, na których można zobaczyć, m.in.:
Andrzeja Grabowskiego, Piotra Rózańskeigo oraz Marka Kotarskiego. W 2000 r.
dotychczasowa kawiarenka przeszła remont generalny i przekształciła się
w Centrum Kultury i Sztuki Osób Niepełnosprawnych. Z parterowego pubu
można tu przejść do ogrodu zimowego znajdującego się na zewnątrz oraz do piwnic, gdzie poza dwoma barami i restauracją mieści się scena, na której odbywają się spektakle teatralne, wieczory poezji śpiewanej, występy kabaretowe. Lokal
w całości dostosowany jest do potrzeb osób niepełnosprawnych. Odbywają się tutaj integracyjne wieczory, spotkania oraz wernisaże. Moliere wyposażona
jest w platformę dla osób niepełnosprawnych, tak aby mogły one spokojnie
się przemieszczać między parterem a piwnicą. Przedsięwzięcia związane z dostosowaniem lokalu wiązały się ze znacznymi wydatkami. Darowizny pochodziły głównie od sponsorów lub osób prywatnych. Jak można przeczytać w „Gazecie Wyborczej”: Przystosowanie centrum dla potrzeb niepełnosprawnych, choć było celem
szczytnym, nie spotkało się z finansowym wsparciem ze strony władz miejskich,
wojewódzkich czy nawet organizacji działających na rzecz niepełnosprawnych.
Z pomocą przyszli sponsorzy. Ktoś ofiarował kilkadziesiąt metrów kwadratowych
płytek posadzkowych, jedna firma dała aluminiowe rusztowania oranżerii i jej oszklenie, jeszcze inna nieodpłatnie dostarczyła materiały do konserwacji. Wśród sponsorów znalazły się m.in. Bayosan, Aluart, Excellent czy Budmet. Obecnie w lokalu,
oprócz wymienionych uprzednio inicjatyw, organizuje się również wernisaże mody,
promocje tomików wierszy i książek. Restauracja, a raczej to krakowskie centrum
kultury, pozwala osobom niepełnosprawnym w ciekawy sposób spędzić czas.
12.2. Kampania społeczna „Tutaj jest OK”
W Poznaniu z inicjatywy Stowarzyszenia Przyjaciół Niewidomych i Niedowidzących, „Gazety Wyborczej”, portalu www.pion.pl, przy wsparciu m.in. Radia Merkury oraz serwisu internetowego www.przyjaze.pl, podjęto się kampanii społecznej zatytułowanej „Tutaj jest OK” (www.tutajjestok.pl). Patronat nad akcją objęła
46
Miejska Społeczna Rada ds. Osób Niepełnosprawnych oraz Urząd Miasta Poznania. W stolicy Wielkopolski mieszka ponad 30 tys. osób niepełnosprawnych, jednak
ich wyjście do pubów, restauracji czy kawiarni jest znacznie ograniczone. Wskazują na to badania przeprowadzone w Poznaniu. Ich wnioski zebrane zostały w publikacji pod redakcją Z. Woźniaka. Na konferencji zorganizowanej w maju 2005 r.
zatytułowanej „Niepełnosprawni w przestrzeni miejskiej”, będącej podsumowaniem badań i prezentującej wyniki, wystosowano memorandum, w którym stwierdza się: Osoby niepełnosprawne to największa z mniejszości we współczesnych
społeczeństwach – co szósty obywatel Unii Europejskiej i co siódmy mieszkaniec
Polski to osoba z ograniczeniem sprawności. Jako mniejszość zagrożona marginalizacją i wykluczeniem społecznym, niepełnosprawni stale zabiegać muszą o respektowanie praw przysługujących innym obywatelom – dotyczy to zwłaszcza likwidowania barier utrudniających dostęp do tych zasobów społeczności, instytucji oraz
usług, które przesądzają o położeniu materialnym, pozycji społecznej oraz prowadzeniu samodzielnego i godnego życia [Memorandum 2005:5]. Jednym z miejsc,
które mogłyby przyczynić się do większej integracji społecznej, a które nadal często pozostają niedostępne dla osób niepełnosprawnych, są właśnie lokale gastronomiczne, kawiarnie i puby. Większość z nich usytuowana jest w centrum miasta,
na poznańskim Starym Rynku. Nie są to miejsca przeznaczone tylko do konsumpcji, zaspokajania fizjologicznych potrzeb. Stanowią przestrzeń społeczną, w której
istotną rolę odrywa komunikacja. Akceptacja barier w tym zakresie oznacza przyzwolenie dla ekskluzji osób niepełnosprawnych. Wskazuje na to zresztą Z. Woźniak piszący we wnioskach z badania: Główną przeszkodą utrudniającą osobom
niepełnosprawnym swobodne korzystanie z oferty poznańskich kawiarni i restauracji są liczne bariery na drodze dojścia do wspomnianych obiektów. Ponadto w placówkach tych często rejestrowano zbyt małą powierzchnię przedsionków uniemożliwiających swobodny wjazd wózkiem inwalidzkim do budynku oraz zbyt wąskie ciągi
komunikacyjne utrudniające poruszanie się wewnątrz restauracji/kawiarni [Wnioski
z badań: 10]. Naprzeciw tym tendencjom wychodzi właśnie projekt „Tutaj
jest OK”. Osoby zaangażowane w to przedsięwzięcie odwiedzają lokale w Poznaniu i analizują je pod kątem udogodnień dla niepełnosprawnych. Brane są pod uwagę m.in. takie elementy, jak: dostępność lokalu, toalet, wszelkiego rodzaju podjazdy do baru, odnoszenie się personelu, obsługi do osób o specjalnych potrzebach.
Za udogodnienia przyznawane są koła za szprychami. Łącznie można ich uzyskać
15. Najlepsze lokale, które otrzymały największą liczbę kół – zostają odznaczone
prestiżowym znaczkiem „Tutaj jest OK”, który może zawisnąć na drzwiach, tworząc
korzystny wizerunek miejsca.
47
Rozdział XIII. Transport
W przypadku transportu osób niepełnosprawnych pewnego rodzaju udogodnienia zostały wprowadzone na podstawie przepisów prawnych o zasięgu krajowym.
Obecnie funkcjonują ulgi na przejazdy pociągami, autobusami PKS dla dzieci
i młodzieży niepełnosprawnej do 26. roku życia. W przypadku:
• komunikacji publicznej transportu zbiorowego, kolejowego PKP oraz komunikacji
publicznej transportu zbiorowego, autobusowego PKS istnieje:
– 78% ulgi na podstawie biletów jednorazowych lub miesięcznych imiennych.
Przejazd obejmuje wyłącznie z miejsca zamieszkania/miejsca pobytu do przedszkola, szkoły, placówki opiekuńczo-wychowawczej, ośrodka rehabilitacyjnowychowawczego, poradni psychologiczno-pedagogicznej etc., i z powrotem.
Warto przyjrzeć się rozwiązaniom wypracowanym przez niektóre samorządy lokalne i organizacje pozarządowe.
13.1. Transport osób niepełnosprawnych na terenie Gdyni
Za pioniera komunikacji dla osób niepełnosprawnych może posłużyć Gdynia. To właśnie tutaj miała miejsce w 2004 roku ogólnopolska konferencja „Komunikacja bez barier” odbywająca się w ramach cyklu „Miasta otwarte”. Ułatwienia
w podróżowaniu są tutaj przeznaczone zarówno dla niepełnosprawnych, jak i ludzi
starszych. Osoby takie mogą korzystać z linii komunikacji miejskiej całkowicie lub
częściowo obsługiwanych przez pojazdy niskopodłogowe. Posiadają one obniżoną podłogę do wysokości 36 cm, a na specjalne życzenie pasażera może ona
zostać obniżona do wysokości 28 cm. Przy wsiadaniu osoby niepełnosprawnej kierowca ma obowiązek uruchomienia przyklęku (podłogi). Miasto Gdynia uruchomiła także komunikację minibusową, gdzie kierowca obsługujący pojazd pomaga wsiąść niepełnosprawnemu do auta. Obecnie Zakład Komunikacji Miejskiej
dysponuje trzema takimi minibusami, wyposażonymi dodatkowo w windę
dla wózków (www.zkmgdynia.pl). Ważne są także inicjatywy legislacyjne wychodzące ze strony miasta. Uchwała nr V/106/07 Rady Miasta Gdyni z dnia 28 lutego
2007 r. w sprawie ustalenia opłat za usługi przewozowe osób środkami miejskiej
komunikacji zbiorowej stwierdza m.in. że:
• Uczniowie niepełnosprawni (na wózku inwalidzkim lub bez) – na podstawie legitymacji szkolnej MENiS II/182/2, dzieci niepełnosprawne (na wózku inwalidzkim
lub bez) uczęszczające do przedszkoli lub oddziałów przedszkolnych w szkołach
podstawowych – na podstawie legitymacji przedszkolnej MENiS II/181/2 oraz
towarzyszący w/w osobom opiekun, będący osobą pełnoletnią (któremu prawo
to przysługuje również bez towarzystwa tych osób na trasie miejsce zamieszkania
48
– placówka szkolna lub przedszkolna) – na podstawie zaświadczenia dla opiekuna ucznia niepełnosprawnego M/–I/2002 wydanego przez placówkę szkolną lub
przedszkolną, uprawnieni są do korzystania z bezpłatnych przejazdów środkami
miejskiej komunikacji zbiorowej na liniach zwykłych, pospiesznych i nocnych.
• Młodzież niepełnosprawna w stopniu umiarkowanym i lekkim w wieku 16-30 lat,
na podstawie legitymacji osoby niepełnosprawnej, uprawniona jest do korzystania z biletów ulgowych w środkach miejskiej komunikacji zbiorowej na liniach
zwykłych, pospiesznych i nocnych oraz specjalnych.
13.2. Do sklepu po zakupy – The National Federation of Shopmobility UK
Z interesującym rozwiązaniem mamy do czynienia na terenie w Wielkiej
Brytanii, gdzie osobom niepełnosprawnym nie tylko gwarantuje się swobodny przewóz publicznymi liniami komunikacyjnymi, dowóz niepełnosprawnych dzieci i młodzieży do szkół i placówek rehabilitacyjnych, ale
także zapewnia się możliwość zrobienia zakupów, odwiedzenia sklepów.
Zajmuje się tym organizacja charytatywna – The National Federation of Shopmobility UK (www.shopmobility.org.uk). Z punktu widzenia współczesnego konsumpcyjnego społeczeństwa integracja osoby niepełnosprawnej wymaga włączenia także do tego obszaru. Na 24 godziny przed chęcią skorzystania z usługi należy
poinformować telefonicznie bądź za pomocą poczty elektronicznej lokalne biuro
organizacji, a także sprecyzować potrzeby odnośnie wymaganego sprzętu. Gwarantuje się tu także różnego rodzaju wózki, skutery przystosowane dla osób
niepełnosprawnych ruchowo. The National Federation of Shopmobility zajmuje
się przewozem do centrów handlowych, jak i samą organizacją zakupów. Federacja ta funkcjonuje od 1990 r. i działa na terenie całej Wielkiej Brytanii oraz Irlandii.
13.3. Wycieczki do kina, teatru i parku – Disabled Alternative Road Travel
Service (DART)
W Sydney od 1979 r. istnieje natomiast Disabled Alternative Road Travel Service (DART) (www.darts.org.au). Organizacja prowadzi programy rekreacyjne, edukacyjne oraz społeczne przeznaczone dla osób niepełnosprawnych ruchowo,
poruszających się na wózkach. Transport prowadzony jest za pomocą minibusów.
Nieoceniona okazuje się tutaj pomoc woluntariuszy. Programy DART koncentrują się wokół organizacji wyjazdów do teatrów, restauracji, kin, galerii sztuki, muzeów, sklepów. Dzięki tej inicjatywie osoby niepełnosprawne z Sydney są w stanie
korzystać z plaż, odwiedzać parki, uczestniczyć w piknikach, imprezach kulturalnych i rozrywkowych, bawić się w klubach dyskotekowych. Organizacja zapracowała na sukces głównie dzięki osobistemu zaangażowaniu uczestników. Osoby,
które zakładały tę inicjatywę, same były niepełnosprawne.
49
13.4. Dworce kolejowe
Sytuacja wygląda źle, jeżeli chodzi o dostosowanie polskich dworców kolejowych
i autobusowych do potrzeb osób niepełnosprawnych. Już w 2000 r. wskazywał
na to raport Najwyższej Izby Kontroli. We wnioskach zawartych w opracowaniu,
będącym podsumowaniem inspekcji, można przeczytać: Wnioski kontroli wskazują,
że administracja rządowa w Polsce, Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) oraz państwowe przedsiębiorstwa przewozowe PKP i PKS
nie wywiązały się z konstytucyjnego obowiązku udzielania pomocy osobom niepełnosprawnym w zabezpieczeniu komunikacji społecznej. Obowiązek ten określa również Karta Praw Osób Niepełnosprawnych. Uznaje ona prawo ich dostępu do dóbr
i usług umożliwiających pełne uczestnictwo w życiu społecznym, prawo do życia
w środowisku wolnym od barier funkcjonalnych, pozwalającym na przemieszczanie się i swobodne korzystanie ze środków transportu. Obowiązek sprecyzowano
w ustawach jako likwidowanie barier transportowych i architektonicznych oraz ułatwianie niepełnosprawnym dostępu do środków transportowych, a także punktów
odprawy, przystanków i peronów [Raport NIK, 2000:8]. W niektórych miejscach Polski, jak chociażby w Trójmieście, organizacje pozarządowe podjęły określone
działania na rzecz likwidacji barier utrudniających korzystanie z transportu
osobom niepełnosprawnym. Inicjatorem protestów skierowanych do PKP i SKM
był A. Bertholdi, który wskazywał na takie, przede wszystkim architektoniczne, przeszkody, jak: brak pochylni dla wózków, brak możliwości dostępu na perony
i do pociągów. W innych miejscach, jak chociażby na dworcu Łódź Kaliska, funkcjonują ułatwienia dla osób niepełnosprawnych, lecz zdaniem niektórych nie spełniają one stawianych przed nimi zadań. Jeden z podróżnych, korzystających z tej
stacji opowiada na forum internetowym o swoich problemach: Kilka tygodni wstecz
postanowiłem wyjechać z Łodzi pociągiem. Podróż miała się rozpocząć na dworcu
Łódź Kaliska. Wszystko było w porządku do momentu próby dostania się na peron.
Podróżowałem z małym dzieckiem na wózku, więc zacząłem szukać wjazdu lub
windy na peron. Oznaczenia dla niepełnosprawnych były dla mnie zupełnie nieczytelne i dzięki nim zamiast na peron wyszedłem na zewnątrz dworca (…). W końcu
znalazłem się przy windzie, na której był napis, że należy wezwać dyżurnego ruchu
(…). Udałem się do informacji, żeby ktoś z obsługi pomógł mi dostać się na peron.
Tam usłyszałem, że winda nie działa. Poprosiłem więc, żaby ktoś pomógł mi wnieść
wózek. Niestety musiałem poradzić sobie sam, bo nikt z pracowników dworca się
nie zjawił. Dalej internauta stwierdza: Zastanawiam się, czy czasami pracownik odpowiedzialny za elementy ułatwiające życie osobom niepełnosprawnym nie powinien
wsiąść na wózek i sprawdzić, czy rozwiązania, które zastosował, przyniosły pożądany efekt [www.forum.gazeta.pl].
Dobrym przykładem, jeżeli chodzi o przygotowanie dworców kolejowych
50
dla potrzeb osób niepełnosprawnych, jest Szwajcaria. Dla tej grupy społecznej dostosowano w tym górskim kraju ponad 160 stacji. Mniejsze z nich wyposażone są w rampy, specjalne podjazdy dla wózków, większe natomiast w windy.
Dodatkowo, istnieje w Szwajcarii call center – utworzone specjalnie z myślą o osobach niepełnosprawnych. Można tutaj uzyskać informacje dotyczące pociągu,
jego przystosowania do danej niepełnosprawności oraz zamówić asystenta, który pomoże w poruszaniu się po dworcu kolejowym oraz w ulokowaniu się w pociągu. Szwajcarskie Koleje dysponują składami przygotowanymi
do przewożenia niepełnosprawnych. Pociągi wyposażono w specjalne platformy, korytarze są wystarczająco szerokie, przystosowano także toalety
(www.mct.sbb.ch).
13.5. Szkolenie kierowców autobusowych w Warszawie
Ważna inicjatywa w zakresie integracji osób niepełnosprawnych w obszarze transportu wyszła także w ramach projektu „MISARN” (www.misarn.pl), realizowanego przez Fundację Universitatis Varsoviensis. Od października 2006 r. do stycznia
2008 odbywały się tutaj specjalne szkolenia dla kierowców autobusów miejskich.
Ich głównym celem było zdobycie odpowiednich umiejętności przez pracowników
Miejskich Zakładów Autobusowych w zakresie pomocy osobom niepełnosprawnym w poruszaniu się transportem publicznym w Warszawie. Chodziło o uświadomienie kierowców, z jakimi problemami spotykają się ludzie z omawianej tu grupy społecznej. W ramach szkolenia prezentowano film edukacyjny, który zawierał
scenki właściwego i nieprawidłowego zachowania kierowcy autobusu miejskiego.
Trenerzy prowadzący warsztaty zwracali także uwagę na kwestie techniczne:
• podjeżdżanie do krawężnika na każdym przystanku – zmniejsza się wówczas odległość, jaką należy pokonać między chodnikiem a autobusem,
• uważne śledzenie – przez kierowcę autobusu – wchodzenia pasażerów
do pojazdu; kontrolując do końca moment wejścia osób do autobusu, kierowca
unika takich sytuacji, jak: przytrzaśniecie drzwiami, upadek osoby w pojeździe,
• kontrolowanie miejsca zatrzymania autobusu – kierowca powinien zatrzymywać pojazd w miejscach, w których nie znajdują się żadne przeszkody, typu: kosz
na śmieci, znak drogowy, latarnia etc.,
• zwrócenie uwagi przez kierowcę na sytuację na przystanku – zdarza się,
że osoby niepełnosprawne są niewidoczne w tłumie innych ludzi,
• obniżenie autobusu – sytuacja ta ma miejsce, kiedy kierowca zauważy na przystanku osobę niepełnosprawną; wówczas dla ułatwienia jej wejścia do autobusu
powinien opuścić hydraulicznie pojazd, wykonując tzw. przyklęk,
51
• kierowca powinien wyjść z autobusu i pomóc osobie niepełnosprawnej,
• kierowca powinien pomóc osobie niepełnosprawnej na przystanku autobusowym,
• pomoc kierowcy powinna mieć także miejsce wewnątrz pojazdu – chodzi
o to, aby osoba niepełnosprawna mogła ustawić się w wyznaczonym w autobusie miejscu, tyłem do kierunku jazdy.
W ramach szkolenia zaproponowano uczestnikom trening praktyczny, w ramach
którego kierowcy z Miejskiego Zakładu Autobusowego musieli poradzić sobie
z wprowadzeniem/wyprowadzeniem osoby niepełnosprawnej do/z pojazdu. Ponadto przewidziano krótkie jazdy próbne, mające miejsce na terenie zajezdni, z osobami na wózkach wewnątrz autobusu.
Szkolenie tego rodzaju okazało się bardzo przydatne z punktu widzenia kierowców. Zdecydowana większość oceniła je bardzo dobrze. Łącznie przeszkolono
3143 osoby. Przeprowadzono także kampanię informacyjną skierowaną zarówno
do ludzi niepełnosprawnych, jak i pełnosprawnych. W autobusach pojawiły się plakaty informujące o projekcie, a także ulotki dostarczające praktycznych informacji
dotyczących poruszania się osób niepełnosprawnych komunikacją miejską.
Wiedza i umiejętności zdobyte w trakcie szkolenia miały posłużyć do:
• z większenia pomocy ze strony kierowców autobusowych ich niepełnosprawnym
klientom, np. w trakcie wsiadania lub wysiadania,
• poszerzenia społecznej świadomości kierowców i uwrażliwienia ich na potrzeby
osób posiadających specjalne potrzeby.
52
Podsumowanie
Powyższe opracowanie nie wyczerpuje zagadnienia dostosowania oferty organizacji i instytucji do potrzeb osób niepełnosprawnych. Zarówno w Polsce, jak i za granicą pojawia się coraz więcej dobrych praktyk w tym zakresie. Niestety, o wielu
z nich dość trudno jest się dowiedzieć, gdyż ich inicjatorzy nie zadbali o odpowiednią reklamę dla swego przedsięwzięcia. W Polsce sektor pozarządowy dopiero się
kształtuje. Pojawia się tutaj pytanie: jaki jest najbardziej skuteczny sposób integracji osób niepełnosprawnych? Z punktu widzenia tego opracowania, najlepsze efekty uzyskuje się w grupach mieszanych, w których spotykają się zarówno
osoby niepełnosprawne, jak i pełnosprawne. Taka perspektywa broni się za pomocą kilku argumentów. Po pierwsze, zburzony zostaje mur, jaki dzieli te dwie, wydawałoby się różne, części społeczeństwa. Osoby pełnosprawne uzyskują informacje,
co to znaczy być niepełnosprawnym. W dość niekonwencjonalny sposób przekazuje to wspomniane w opracowaniu – Duszpasterstwo Akademickie „Węzeł”. Podczas prowadzonych przez nie zajęć, zdrowy człowiek wsiada na wózek. Dopiero
wtedy jest w stanie ujrzeć świat z innego punktu widzenia, kiedy to zwykłe wydawałoby się czynności sprawiają nie lada problem, codziennie pokonywane ulice, chodniki, szkolne korytarze jawią się jako drogi usłane licznymi barierami. Podobne działania mają miejsce w ramach projektu „MISARN”. Organizowane są tutaj warsztaty
przeznaczone dla profesjonalistów pracujących z osobami niepełnosprawnymi.
Aktywność integracyjna ma jeszcze jedną dodatkową zaletę. Zmienia także punkt
widzenia osób niepełnosprawnych, pozwala widzieć w innych normalnych ludzi,
przed którymi nie należy się wstydzić swojej niepełnosprawności, których nie trzeba się bać.
Po drugie, podejście – prezentowane w przykładach zawartych w opracowaniu – jest
krokiem w kierunku faktycznej integracji ze społeczeństwem. Konieczna staje się tutaj
refleksja nad samym celem integracji. W opinii autora chodzi tu o taki proces, którego
uwieńczeniem będzie pełne korzystanie przez osoby niepełnosprawne z dóbr publicznych, społecznych. Oznacza to, że potrzeba tworzenia kampanii typu „To miejsce jest
OK” czy konstruowania bazy miejsc przyjaznych, co robi portal www.przyjazne.pl,
przestanie być potrzebne. Czymś naturalnym stanie się korzystanie osób niepełnosprawnych z dworców, szkół, aptek, szpitali i klubów dyskotekowych. Dziś jeszcze
trudno ujrzeć ludzi na wózku w restauracjach lub innych „powszechnie dostępnych”
miejscach. Przyszłość wygląda jednak dość optymistycznie. Samo postawienie problemu integracji osób niepełnosprawnych implicite stanowi przyczynek do przebudowywania przestrzeni społecznej oraz samego społeczeństwa, zarówno w wymiarze
architektonicznym, informatycznym, jak i psychologicznym i społecznym.
53
Bibliografia
Raporty:
1. Z. Izdebski, „Życie rodzinne i intymne osób niepełnosprawnych”, badanie zrealizowane
przez OBOP, komunikat z badań z 25 lutego 2004 r.,
dostępny na stronie: www.tns–global.pl.
2. Deklaracja madrycka z 2002 r.
3. D. Batorski, Diagnoza Społeczna 2007, rozdz. „Uwarunkowania i konsekwencje
korzystania z technologii informacyjno-komunikacyjnych”.
4. Komunikat z badań CBOS „Postawy wobec osób niepełnosprawnych”, Warszawa 2000.
5. Komunikat z badań CBOS „Postawy wobec osób niepełnosprawnych”, Warszawa 2007.
6. Konwencja Praw Osób Niepełnosprawnych – dostępna na stronie: www.unic.un.org.pl.
7. Memorandum wystosowane na konferencji „Niepełnosprawni w przestrzeni miejskiej”,
Poznań 2005.
8. Narodowa Strategia Integracji Społecznej, 2003.
9. Narodowej Strategii Zdrowia na lata 2007-2015, Ministerstwo Zdrowia, Warszawa 2007.
10. Raport Najwyższej Izby Kontroli „Informacja o wynikach kontroli przystosowania
komunikacji pasażerskiej dla osób niepełnosprawnych”, Warszawa 2000.
11. Raport o rynku pracy i zabezpieczeniu społecznym „Polska 2007”, Ministerstwo Pracy
i Polityki Społecznej, 2007.
12. Raport „Aktualna sytuacja i potrzeby osób niepełnosprawnych we Wrocławiu”
na podstawie badań zrealizowanych na zamówienie Wrocławskiego Sejmiku Osób
Niepełnosprawnych.
13. Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie niepełnosprawności i rozwoju –
dostępna na stronie: www.europarl.europa.eu.
14. Strategia Kierunkowa Informatyzacji Polski do roku 2013 oraz perspektywiczna prognoza
transformacji społeczeństwa informacyjnego do roku 2020, Ministerstwo Nauki
i Informatyzacji, Warszawa 2005.
15. Strategia Rozwoju Edukacji na lata 2007-2013.
16. Wyniki badań przeprowadzonych w Poznaniu przez Instytut Socjologii UAM
„Niepełnosprawni w naszym mieście”, Poznań 2005 r.
Strony internetowe:
1. Aukcja pisanek organizowana przez Duszpasterstwo Akademickie „Węzeł”:
www.pisanki.art.pl.
2. Biuro ds. Osób Niepełnosprawnych Uniwersytetu Jagiellońskiego: www.bon.uj.edu.pl.
3. Biuro ds. Osób Niepełnosprawnych Uniwersytetu Warszawskiego: www.bon.uw.edu.pl.
4. Duszpasterstwo Akademickie „Węzeł”: www.wezel.salezjanie.pl.
5. Forum „Gazety Wyborczej”: www.forum.gazeta.pl.
54
6. Fundacja Universitatis Varsoviensis: www.fundacjauv.org.pl.
7. Fundacja Aktywnej Rehabilitacji: www.far.org.pl.
8. Fundacja dla Dzieci Niepełnosprawnych „Nadzieja”: www.funnadzieja.republika.pl.
9. Fundacja Ducha na rzecz Rehabilitacji Naturalnej Ludzi Niepełnosprawnych:
www.fundacjaducha.pl.
10. Fundacja Krzewienia Kultury Artystycznej Osób Niepełnosprawnych:
www.free.art.pl/niepelnosprawni.artysci/.
11. Fundacja Pomocy Matematykom i Informatykom Niepełnosprawnym Ruchowo:
www.idn.org.pl.
12. Informacje na temat akcji „Apteka bez barier” znajdują się na stronie firmy
farmaceutycznej TORFARM SA: www.torfarm.com.pl.
13. Informacje na temat miejsc przyjaznym niepełnosprawnym: www.yourlevelbest.com
(Wielka Brytania), www.disabledgo.info (Wielka Brytania), www.przyjazne.pl (Polska).
14. Informacje na temat walijskiego programu Cyfenter można uzyskać na stronach:
www.ecoliinquirywales.org; www.cyfenter2.co.uk; www.new.wales.gov.uk;
www.ec.europa.eu.
15. Integracyjna Grupa “Caritas”: www.diecezja.wloclawek.pl.
16. Integracyjne Stowarzyszenie Rehabilitacyjno–Sportowe „Culani”: www.culani.org.pl.
17. Kampania społeczna „Tutaj jest OK”: www.tutajjestok.pl.
18. Klub muzyczny „Green Zone”: www.greenzone.com.pl.
19. Klub muzyczny „Miasto Aniołów”: www.miastoaniolow.com.pl.
20. Klub The Arches (Glasgow): www.thearches.co.uk.
21. Luterańska Organizacja Sportowa w Rzeczypospolitej Polskiej: www.los–w–rp.com.
22. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Gdańsku: www.mops.gda.pl.
23. National Jewish Council for the Disabled: www.ou.org/ncsy/njcd/.
24. Organizacja BlazeSports: www.blazesports.com.
25. Organizacja Disabled Alternative Road Travel Service: www.darts.org.au.
26. Organizacja Outsiders: www.outsiders.org.uk.
27. Organizacja Phab England: www.phabengland.org.uk.
28. Organizacja The National Federation of Shopmobility UK: www.shopmobility.org.uk.
29. Planned Parenthood Federation of America: www.plannedparenthood.org.
30. Powiatowy Urząd Pracy w Poznaniu: www.pup.poznan.pl.
31. Rajd integracyjny „U Modrych Wód”: www.rajdintegracyjny.zafriko.pl.
32. Restauracja „Moliere”: www.moliere.art.pl.
33. Spółdzielnia socjalna „Www Promotion”: www.promotion.org.pl.
34. Stowarzyszenie Kibiców Legii Warszawa: www.sklw.pl.
35. Stowarzyszenie Pomocy Rehabilitacji i Turystyki Dzieci i Młodzieży Niepełnosprawnej
„Promocja”: www.stpromocja.pl.
36. Strona kolei szwajcarskich: www.mct.sbb.ch.
55
37. Strona Międzynarodowego „Nieprzetartego Szlaku”: www.nieprzetartyszlak.pl.
38. Strona poświęcona stadionom piłkarskim: www.stadiony.net.
39. Strona projektu „MISARN”: www.misarn.pl.
40. Strony dotyczące turystyki dla osób niepełnosprawnych i pełnosprawnych: www.
turystykadlawszystkich.pl; www.tourismforall.org.uk.
41. Turystyka dla niepełnosprawnych w Republice Czeskiej: www.czechtourism.com.
42. Zakład Komunikacji Miejskiej z Gdyni: www.zkmgdynia.pl.
43. Zrzeszenie Studentów Niepełnosprawnych AGH: www.zsn.agh.edu.pl.
44. Związek Harcerstwa Polskiego: www.zhp.pl.
45. Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej: www.zhr.pl.
Ustawy:
1. Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 20 kwietnia 2004 r.
2. Ustawa o rehabilitacji zdrowotnej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych
z dnia 27 sierpnia 1997 r.
3. Ustawa o spółdzielniach socjalnych z dnia 27 kwietnia 2006 r.
4. Ustawa o zatrudnieniu socjalnym z dnia 13 czerwca 2003 r.
Artykuły, książki:
1. B. Szczepankowska, J. Mikulski (red.), Osoby niepełnosprawne w środowisku
lokalnym. Wyrównywanie szans, Centrum Badawczo-Rozwojowe Rehabilitacji Osób
Niepełnosprawnych, Warszawa 1999.
2. D. Frencz, Sztuka a niepełnosprawność, artykuł dostępny na stronie:
www.slaskie.edulink.pl.
3. A. Midas, Turystyka osób niepełnosprawnych, [w:] „Miesięcznik Znak” 2006, nr 616.
4. M. Szyszkowska, Sztuka i jej znaczenie dla zdrowia psychicznego, [w:] K. Dąbrowski
(red.), Zdrowie psychiczne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981.
5. W. Kikolski, Sport niepełnosprawnych – wyczyn czy rehabilitacja?, [w:]
„Medycyna sportowa” 1999, nr 101.
6. J. Wolski, Turystyka i wypoczynek osób niepełnosprawnych: problemy i propozycje
rozwiązań, Instytut Turystyki, Warszawa 1981.
56