Życie społeczne. - Joanna Wieczorek

Społeczeństwo
Życie społeczne.
Teorie życia społecznego.
teorie życia społecznego:
teoria funkcjonalna,
teorią konfliktu,
teoria wymiany
społeczeństwa nie da się opisać tylko wedle jednej z tych teorii, można te opisy traktować jako w pewien sposób komplementarne 1,
ukazujące odmienne aspekty2 tego samego społeczeństwa
teoria funkcjonalna
założenia:
społeczeństwo jest systemem składającym się z wzajemnie powiązanych części, z których każda pełni określoną funkcję
w tym systemie (stąd nazwa „funkcjonalizm”),
system społeczny jest w stanie dynamicznej równowagi,
istniejące wewnątrz systemu napięcia mogą się utrzymywać nawet przez dłuższy czas, ale są one rozwiązywalne,
system ten ulega zmianom, ale w sposób stopniowy i ewolucyjny, największym zmianom ulegają społeczne
makrostruktury3, podczas gdy mikrostruktury4 społeczne i kulturowe pozostają zasadniczo niezmienione,
cechą charakterystyczną tego systemu jest występowanie zróżnicowanych ról i pozycji społecznych, związanych
ze zróżnicowanymi prawami i obowiązkami, oraz istnienie wspólnych norm i wartości; aby system ten mógł trwać, muszą
być spełnione następujące warunki: musi być zdolny do adaptacji, osiągnięcia celów, integracji i utrzymywania wzorców
działania,
system społeczny dąży do zachowania ładu, czyli prawidłowego funkcjonowania, tworzy więc pewną hierarchię
trzy fazy ewolucji społeczeństwa:
społeczeństwo pierwotne,
przejściowe,
nowoczesne
podstawą stworzonego podziału były różnice stopnia zdolności do adaptacji i formy kontroli społecznej, a także tworzenie nowych
systemów wartości, przystosowanych do coraz bardziej złożonych stosunków
społeczną kontrolę nad ewolucją społeczną zapewnia kultura (pismo, prawo)
teoria konfliktu
założenia:
społeczeństwo (więc i każda grupa w społeczeństwie) jest w toku stałej zmiany, tworzy system, którego elementy pozostają
ze sobą w konflikcie,
w społeczeństwie występuje zjawisko zależności, wynikające z pełnienia różnych funkcji i zajmowania różnych pozycji,
ale naturalną konsekwencją tego są różne interesy, które prowadzą do dezintegracji 5 i zmiany, a więc do konfliktów,
organizacja społeczeństwa opiera się na rozróżnieniu pozycji wyższych i niższych, na przymusie władzy stosowanym
przez jednych jego członków w stosunku do innych; poszczególne jednostki zajmują jednak w różnych grupach społecznych
różną pozycję społeczną – ta sama osoba zajmująca w jednej grupie pozycję zwierzchnią, w innej może zajmować pozycję
podporządkowaną innej jednostce,
konflikty mogą przyczyniać się też do wzrostu zakresu adaptacji6 i przystosowania poszczególnych grup społecznych;
konflikty przyczyniają się do zmiany społecznej,
grupy społeczne uwikłane są w strukturę społeczną o charakterze konfliktowym – grupy te mają różne interesy
antagonistyczne; to aspiracje7 poszczególnych jednostek (połączonych czasami w grupy społeczne), a nie właściwości
struktury społecznej doprowadzają do konfliktów społecznych,
konflikt nie jest czymś, co tylko musi dzielić społeczeństwo, nie jest czymś z natury złym, pełni też funkcję pozytywną –
rozładowuje napięcia, wzmacnia więzi grupowe
komplementarny – wzajemnie uzupełniający się, dopełniający.
aspekt – punkt widzenia, z którego się coś rozpatruje; widok, perspektywa, wygląd, ujęcie, postać, przejaw, strona czegoś.
3 makrostruktura – (socjol.) układ i związki wzajemne między wielkimi grupami społecznymi składającymi się na społeczeństwo,
układ klasowo-warstwowy społeczeństwa.
4 mikrostruktura – (socjol.) mikrostruktura społeczna; mikrostruktura zbiorowości – układ małych grup społecznych,
z których składa się większa zbiorowość; także układ pozycji społecznych i stanowisk członków w ramach poszczególnych grup.
5 dezintegracja – rozbicie, rozproszenie, rozprzężenie pewnej całości (pewnego zespołu); proces rozpadu określonej całości na
elementy cząstkowe; rozkład, rozpad; dezintegracja społeczna – (socjol.) proces rozkładu więzi społecznej zachodzący m.in.
wskutek rozpadu wspólnej dla ogółu społeczeństwa hierarchii wartości.
6 adaptacja – przystosowanie do innego użytku, przerobienie dla nadania innego charakteru.
7 aspiracje – dążenie do czegoś, pragnienie osiągnięcia czegoś (najczęściej: w odniesieniu do ambitnych zamierzeń, celów, ideałów
życiowych itp.); ambicja, wymaganie.
1
2
Strona 1 z 9
Społeczeństwo
teoria wymiany
założenia:
bez względu na podziały kulturowe, historyczne i ekonomiczne, przynależności grupowe, stanowe, klasowe czy zakres
dostępu do władzy ludzi łączy natura ludzka – wspólna dla wszystkich i taka sama dla każdego człowieka,
człowiek jest nie tyle elementem (członkiem) społeczeństwa, ile – poprzez współistnienie z innymi ludźmi – dopiero
to społeczeństwo tworzy, po to, by zaspokoić swoje naturalne potrzeby,
społeczeństwo funkcjonuje wskutek wzajemnego oddziaływania jednostek na siebie; poszczególne jednostki posługują się
zróżnicowanymi potrzebami i są zdolne do zwrotnego wzmacniania swoich oczekiwań, jak również do wzajemnej realizacji
tychże oczekiwań,
zachowanie społeczne jest wymianą dóbr zarówno materialnych, jak i niematerialnych: symboli, aprobaty8 i prestiżu9,
przedmiotem badania powinny być zachowania ludzi jako ludzi, a nie jako członków społeczeństwa i dlatego dużą rolę
należy przywiązywać do psychologii jako nauki
inne teorie
krytykują przede wszystkim funkcjonalistyczną teorię społeczeństwa, ale czerpią tylko pewne elementy z dwóch pozostałych,
wskazując na ważne dodatkowe założenia
założenia:
odejście od traktowania społeczeństwa jako systemu społecznego, a jednostek jako elementów tego systemu,
podstawą funkcjonowania grup społecznych są czynności poszczególnych jednostek (łączących się w grupy o różnej
trwałości),
rzeczywistość społeczna jest wciąż budowana przez mające świadomość jednostki,
socjolog przestaje być teoretykiem życia społecznego, a staje się przede wszystkim jego obserwatorem,
najważniejszym przedmiotem jest życie codzienne, a badacz odkrywa zmieniający się wciąż jego porządek
Zbiorowości społeczne.
Grupy społeczne i organizacje.
w obrębie społeczeństwa wyróżniamy:
obiektywne warunki bytu danego społeczeństwa (podłoże),
struktura społeczna,
kultura społeczna
społeczeństwo – zbiór ludzi o wspólnej kulturze, wspólnym terytorium i wspólnej tożsamości, oddziałujący na siebie
poprzez układ wzajemnych stosunków
grupa społeczna – zbiór ludzi, których łączy jakiś rodzaj więzi społecznej; zbiorowość, w której istnieją struktury wewnętrzne,
systemy wartości, specyficzna kultura; zbiór jednostek pozostających ze sobą w pewnych stosunkach; ma ona świadomość swojej
odrębności społecznej, która ujawnia się w zachowaniu członków grupy; łączy ją wiele spraw wspólnych, np. tradycja, wierzenia,
poglądy moralne
grupa społeczna tworzy wzory zachowań, wzory kulturowe, zbiorowe systemy przekonań, nakazy moralne, zakazy, wymagania –
relacje te uruchamiają mechanizmy, które z osobnika ludzkiego tworzą jednostkę społeczną
kategorie wyróżniające grupę społeczną:
świadomość odrębności,
samookreślenie,
interakcja – każda z osób wchodzi lub ma możliwość wejścia w interakcje z każdą inną jednostką należącą do tej samej
grupy,
struktury wewnętrzne grupy wyznaczają miejsce i sytuację jednostki w grupie, jej prawa i obowiązki, rolę społeczną
i status; struktury te wpływają na powstanie świadomości bycia grupą i na proces jej samookreślania
rodzaje grup społecznych:
1) grupy małe i duże – (ze względu na liczebność i typ relacji)
grupy małe są nieliczne, wewnątrz grupy istnieją relacje bezpośrednie, osobiste, np.: rodzina, grupy rówieśnicze,
społeczności lokalne,
grupy wielkie są liczniejsze, przynależność go tej grupy jest pośrednia (poprzez małe grupy), są to np. grupy: plemienne,
narodowe, religijne
2)
a)
grupy pierwotne (naturalne) i grupy wtórne (sztucznie tworzone) – (ze względu na typ więzi społecznej)
grupy pierwotne
są to:
historycznie najstarsze formy zbiorowego współżycia ludzi,
grupy, których członkami stają się ludzie niezależnie od swoich wyborów, np. z tytułu samego przyjścia na świat jest się
członkiem rodziny, rasy, grupy etnicznej,
8
9
aprobata – uznanie czegoś za dobre, pochwała czegoś, zgoda na coś, przyzwolenie.
prestiż – znaczenie, poważanie, wpływ, jakim ktoś (coś) się cieszy w swoim otoczeniu; autorytet, powaga.
Strona 2 z 9
Społeczeństwo
pierwsze grupy społeczne, do których należy każda jednostka,
grupy, do których przynależność nie wymaga akcesu10, nie jest sformalizowana
charakteryzują się tym, że:
każdy członek wspólnoty ma coś wspólnego z pozostałymi członkami tej wspólnoty (np. język),
istnieją silne emocjonalne więzi pomiędzy poszczególnymi członkami wspólnoty,
istnieją określone tradycją zwyczaje, normy,
zobowiązania członków wspólnoty są określone zwyczajowo, a nie są określone przez zapisane normy,
nie istnieje określone terytorium tej wspólnoty,
podtrzymują przynależność do tej wspólnoty z własnej woli, a nie z administracyjnych nakazów
b)
grupy wtórne (organizacje)
mają, w przeciwieństwie do wspólnot pierwotnych, „sztuczną” genezę,
ludzie je tworzą w celu osiągnięcia jakiegoś celu, wykonania zadania, np. w sytuacji zagrożenia, obrony interesów
ogólnospołecznych lub konkretnej grupy (dlatego nazywane także grupami celowymi),
dominują w nich więzi kontraktowe
Przykład grupy pierwotnej
rodzina (tzw. mała rodzina, obecnie to zwykle
rodzice i dzieci),
najbliższy krąg znajomych, przyjaciele,
najbliższa grupa koleżeńska,
znajomi i sąsiedzi mający ze sobą bliskie
kontakty
3)
a)
b)
Przykład grupy wtórnej
zakład pracy,
szkoła,
stowarzyszenie,
partia polityczna,
organizacja kościelna,
urzędy,
państwo
grupy formalne i nieformalne
grupy formalne mają sformalizowaną strukturę, często zostają powołane w wyniku aktu prawnego, dlatego to statuty
i regulaminy określają ich strukturę, charakter działalności i wynikające stąd powinności i obowiązki; w grupie formalnej
możliwe jest stosowanie sankcji11 formalnych wobec członków grupy
grupy nieformalne tworzą się spontanicznie, bez stosowania procedur, nie mają żadnej, wynikającej z przepisów prawa
struktury, opierają się na relacjach bezpośrednich pomiędzy członkami grupy; możliwe jest stosowanie sankcji
wobec członków grupy, ale mają one nieformalny, wewnątrzgrupowy charakter, grupy te są tworzone ze względu
na wspólnotę poglądów, wartości itp.
Przykład grupy formalnej
szkoła,
związek zawodowy,
partia polityczna,
stowarzyszenie,
administracja,
wojsko
Przykład grupy nieformalnej
grupa koleżeńska,
koło zainteresowań
4)
wspólnoty i stowarzyszenia
a)
wspólnota – podstawę jej stanowią więzi pokrewieństwa, braterstwa, sąsiedztwa, podstawową rolę w spajaniu grupy
odgrywają zwyczaj i tradycja, przeważa własność zbiorowa, jednostki w ramach wspólnoty są akceptowane ze względu
na to, kim są; ludzie są więc w niej akceptowani ze względu na swoje specyficzne cechy
stowarzyszenie – opiera się na więzach umowy oraz wymiany dóbr materialnych i niematerialnych, główne spoiwo
grupy stanowi sformalizowane prawo, podstawą jest własność prywatna, jednostki w ramach zrzeszenia są akceptowane
ze względu na to, co mogą zrobić; ludzie są w nim akceptowani ze względu na świadczone przez nich usługi dla innych ludzi
b)
5)
inne podziały grup
a)
b)
społeczeństwa militarne,
społeczeństwa industrialne12
akces – przystąpienie do czegoś, udział w czymś.
sankcja – (praw.) konsekwencje prawne (np. kara pozbawienia wolności, odszkodowanie), jakie powinny być zastosowane
przez organy państwowe wobec osób, których zachowanie nie było zgodne z obowiązującą normą prawną.
12 społeczeństwo przemysłowe, społeczeństwo industrialne – termin wprowadzony przez myślicieli XIX wieku w celu
oznaczenia typu stosunków społecznych, charakterystycznych dla rozpoczynającej się nowej epoki, których podstawą będzie
współpraca, a nie przymus; w teoriach socjologicznych powstałych po II wojnie światowej pojęcie to zatraciło jednoznacznie
pozytywne zabarwienie i nabrało charakteru czysto opisowego; obecnie odnosi się do społeczeństw, w których występuje m.in.:
tendencja do zmniejszania się liczby ludności utrzymującej się z rolnictwa, zanik gospodarki naturalnej, przewaga maszynowej
produkcji fabrycznej, szybki rozwój techniki, urbanizacja, powszechne obowiązkowe nauczanie, wzrost praktycznego znaczenia
wiedzy naukowej, rosnąca rola wielkich organizacji.
10
11
Strona 3 z 9
Społeczeństwo
a)
b)
tradycyjne organizacje społeczne,
racjonalne organizacje społeczne
zbiorowość
grupa terytorialna (zbiorowość terytorialna) – wieś, miasteczko, dzielnica
posiada wspólny teren, wspólną przestrzeń społeczną, więź ma charakter więzi grupowej, ostatnio wzrasta rola tych grup – dzięki
rozwijającej się samorządności społeczności lokalnej, może być podstawą do identyfikacji, wspólnie korzysta z infrastruktury13
społecznej (sklepu, świetlicy)
organizacja
typ grupy stworzonej specjalnie, aby wykonać jakieś zadanie, ma sformalizowaną strukturę, która ma umożliwić jej osiągnięcie
zaplanowanego celu
Kultura.
kultura jest specyficznym wytworem człowieka, charakterystycznym tylko dla ludzi
charakterystyka kultury jako atrybutu człowieka:
kultura obejmuje całość życia człowieka – począwszy od zaspokojenia podstawowych potrzeb człowieka (kultura
zdobywania pożywienia, zapewnienia bezpieczeństwa, kultura stosunków seksualnych), po wytwory twórczości duchowej –
literackiej itp.,
kulturą jest wszystko, co jest dziełem człowieka,
kultura jest tworem zbiorowym – rozwija się w wyniku kontaktów między ludźmi, którzy przekazują ją sobie
wzajemnie, ucząc się jej, jest zobiektywizowanym zewnętrznym systemem, który podlega ciągłemu procesowi tworzenia;
ludzie w toku swojego istnienia wynajdują nowe sposoby myślenia i działania,
kultura narasta i przekształca się w czasie, dlatego związana jest nieodłącznie z czasem, w którym istnieje, nowe
elementy kultury są włączane do istniejących struktur, mogą je przekształcać w mniejszym lub większym stopniu,
ale zawsze podstawą są formy już stworzone, jest przekazywana pozagenetycznie sobie wzajemnie przez ludzi
za treść kultury należy uznać:
wzory sposobów odczuwania, reagowania i myślenia,
wartości i wyrastające z tych wartości normy,
sankcje skłaniające do przestrzegania norm i wartości właściwych danej kulturze
Wielość kultur i kryteria ich wyodrębniania.
istnieje ogromne zróżnicowanie kultur, każda zbiorowość wytwarza właściwą sobie kulturę i żyje zgodnie z przyjętymi w niej
wartościami i stworzonymi wzorami zachowań
liczne są kryteria, które mogą stać się podstawą wyróżnienia kultur i wyznaczenia granic między nimi:
kryterium zbiorowości terytorialnej (określona zbiorowość zamieszkująca właściwy sobie obszar), np. kultura Indian,
kultura zachodnioeuropejska, kultury narodowe,
kryterium chronologiczne, np. kultura średniowieczna, barokowa,
mała zbiorowość, która jest częścią większej zbiorowości, np. kultura chłopska, mieszczańska,
kategoria wiekowa, np. kultura młodzieżowa
Subkultura, kontrkultura, kultura dominująca.
pojęcie subkultury lub podkultury nie jest pojęciem wartościującym i nie oznacza kultury niższej (wyróżnienie kultury
niewielkiej zbiorowości, posiadającej odmienne wartości i wzory zachowań, ale funkcjonującej w obrębie większej zbiorowości) –
np. subkultura młodzieżowa, subkultura raperów, kibiców piłkarskich
czasami subkultura bywa tworzona w opozycji do kultury szerszego społeczeństwa i programowo neguje wartości i normy
obowiązujące powszechnie w społeczeństwie, tworzy alternatywne wzory zachowań
takie subkultury określamy jako kontrkultury lub kultury alternatywne (np. alterglobaliści14, blokersi)
kultura większości danej społeczności nazywana jest kulturą dominującą
kultura bywa traktowana jako system komunikowania
trzy systemy komunikowania się i z tego punktu widzenia wyodrębnić kulturę elitarną i masową:
układ bezpośrednich relacji między ludźmi i osobistych kontaktów, komunikowanie się w obrębie rodziny, grupy
koleżeńskiej, tworzenie kultury jest spontaniczne (kultura symboliczna przemieszana z kulturą bytu i kulturą społeczną),
infrastruktura społeczna – (socjol.) infrastruktura obejmująca instytucje z dziedziny prawa, bezpieczeństwa, kształcenia
i oświaty, służby zdrowia itp.
14 ruch antyglobalistyczny – ruch społeczno-polityczny aktywny w większości państw świata, różnorodny ideowo i niejednolity
organizacyjnie. Za cel stawia sobie radykalną zmianę obecnych stosunków ekonomicznych, ekologicznych i społecznych,
poprzez m.in. budowanie globalnego społeczeństwa obywatelskiego; antyglobalizm, alterglobalizm – ruch stanowiący opozycję
wobec globalizacji, uznawany za jeden z tzw. nowych ruchów społecznych.
13
Strona 4 z 9
Społeczeństwo
układ sprofesjonalizowany, w który jest podział na twórców i odbiorców, kontakty są poddane sformalizowanym regułom
i mają określone miejsce w przestrzeni: w teatrze, galerii itp., dla tego układu komunikowania się właściwa jest kultura
elitarna,
układ, w którym dochodzi do pośredniego kontaktu między twórcą a odbiorcą poprzez środki masowego przekazu: prasę,
radio, telewizję, sposób przekazu kultury, jakim posługuje się ten układ komunikowania się, nazywamy kulturą masową
Człowiek w społeczeństwie.
Interakcje społeczne.
interakcja społeczna – proces wzajemnego oddziaływania co najmniej dwóch osobników ludzkich, nie musi on wymagać
kontaktów bezpośrednich osób w niej uczestniczących (zwanych aktorami społecznymi), lecz może opierać się na relacjach
pośrednich między nimi, w toku interakcji kształtują się osobowość i tożsamość jednostek oraz kreowane są role społeczne;
społeczeństwo z perspektywy interakcji przybiera postać rozbudowanej sieci wzajemnych oddziaływań jednostek
Socjalizacja.
socjalizacja – złożony, wielostronny proces uczenia się, w wyniku którego człowiek staje się jednostką społeczną, członkiem
określonego społeczeństwa i kultury, jest ona rezultatem zarówno zamierzonych wpływów (taką socjalizację prowadzą instytucje,
np. szkoła, rodzina), jak i niezamierzonych wpływów
w toku socjalizacji człowiek:
nabywa umiejętność rozumienia znaków i symboli oraz zdolność posługiwania się nimi,
poznaje i przyswaja sobie normy i wzory zachowań i wynikające stąd role społeczne,
poznaje świat wartości,
nabywa umiejętność posługiwania się rozmaitymi przedmiotami, z których część może być charakterystyczna
tylko dla danego społeczeństwa
rola społeczna – zespół praw i obowiązków związanych z daną pozycją jednostki w społeczeństwie
w toku socjalizacji człowiek przyswaja sobie określone role społeczne, które są związane z pozycją społeczną jednostki (jej statusem)
od usytuowania jednostki w zbiorowości zależy pozycja jednostki
wyznacznikiem zachowania się jednostki jest jej pozycja zajmowana w społeczeństwie
poszczególne role różnią się między sobą: nakazami, zakazami, a także zakresem marginesu swobody
człowiek, uczestnicząc w różnych grupach społecznych, odgrywa różne role
jednostka jako członek wielu grup może znaleźć się w sytuacji konfliktu ról, jeśli różne role pełnione przez nią będą wymagały
sprzecznych ze sobą zachowań
Rodzaje socjalizacji.
przez całe życie człowiek podlega procesowi socjalizacji, która na wielu etapach jego życia może przebiegać formę:
socjalizacji pierwotnej – człowiek podlega jej od dzieciństwa, ucząc się elementarnych wzorów zachowań i ról
społecznych, jest ona najważniejsza w życiu jednostki,
socjalizacji wtórnej – zaczyna się ona wówczas, gdy zakończy się okres socjalizacji pierwotnej, na tym etapie socjalizacji
jednostka uczy się odczytywania wzorców i ogrywania ról poznanych wcześniej, zwykle na tym etapie ważne są nauka i
doświadczenia szkolne (możliwość wyboru własnego, modyfikuje poznane wcześniej wzory i role społeczne, czasami wręcz
może je odrzucić),
resocjalizacji – czyli ponownej socjalizacji, zacierającej rezultaty socjalizacji wcześniejszej poprzez odrzucenie
(wymazanie) dotychczasowych wzorów zachowań, wartości i norm i przyswojenie nowych (przebudowa osobowości i
zmiana tożsamości)
Podziały społeczne.
Zróżnicowanie społeczne i ruchliwość społeczna.
nierówności i hierarchie występują we wszystkich zbiorowościach
struktura społeczna – trwały układ relacji między elementami społeczeństwa, takimi jak status, rola, grupa, organizacje,
instytucje społeczne, wspólnoty terytorialne
struktura społeczna jest uporządkowaną całością, określonym układem stosunków między elementami składowymi: jednostkami,
rolami społecznymi, pozycjami społecznymi, grupami społecznymi i instytucjami
struktura społeczna obejmuje wszystkie rodzaje zbiorowości
podział struktur społecznych:
makrostrukturę – tworzą ją duże grupy i relacje między klasami, warstwami, grupami społeczno-zawodowymi,
mikrostrukturę – tworzą ją relacje w obrębie małych grup społecznych, np. rodziny, społeczności lokalnych, kręgów
rówieśniczych
Strona 5 z 9
Społeczeństwo
Klasyczne spojrzenia na podziały społeczne.
trzy klasyczne ujęcia podziałów społecznych:
koncepcja strukturalna oparta na konflikcie (K. Marks: klasa burżuazji i kapitaliści – dobra materialne),
koncepcja strukturalna oparta na trzech wymiarach podziałów społecznych (poza dobrami materialnymi ważne są dobra
niematerialne: uznanie społeczne, czyli prestiż i władza),
koncepcja oparta na stratyfikacyjnym podziale społeczeństwa (uwarstwieniu)
Stratyfikacyjne podziały społeczne.
w koncepcji stratyfikacji (uwarstwienia) społeczeństwo jest opisywane według hierarchicznego podziału na warstwy społeczne
wyróżnik podziału – nierówny podział dóbr (dochodów, władzy, prestiżu)
warstwa społeczna:
część klasy,
kategoria społeczno-zawodowa,
grupa ludzi żyjąca w podobnych warunkach, odmienne znaczenia, tworząca wspólnotę obyczajów i stylu życia, posiadająca
własną tożsamość grupową
Ruchliwość społeczna.
ruchliwość pionowa (wertykalna) – polega na przemieszczaniu się jednostek między poziomami hierarchii społecznej,
podnoszenie swoich kwalifikacji przez jednostkę często może zapewnić jej przesunięcie w górę hierarchii społecznej
ruchliwość pozioma (horyzontalna) – ma miejsce, gdy jednostka przemieszcza się między kategoriami, które znajdują się na tym
samym poziomie hierarchii społecznej, np. zmienia zawód
ruchliwość wewnątrzpokoleniowa – polega na zmianie przez jednostkę miejsca w strukturze społecznej w przeciągu pewnego
określonego czasu w toku jej życia, zwykle też podnoszenie poziomu wykształcenia zapewnia jednostce przesunięcie się w hierarchii
społecznej
ruchliwość międzypokoleniowa – przy analizie miejsca jednostki w hierarchii społecznej brana jest pod uwagę pozycja
społeczna zajmowana przez jej przodków, jeśli jednostka obecnie zajmuje wyższą pozycję w społeczeństwie niż jej rodzice, to mamy
do czynienia z ruchliwością międzypokoleniową
Naród.
naród - powstałą w toku rozwoju historycznego wspólnotą ludzi, która uznaje wspólny język za swój ojczysty, określone terytorium
za swoje terytorium, posiada własną tradycję i tworzy właściwą sobie kulturę
koncepcja naturalistyczna głosi, że naród jest naturalną całością, jego cechy są psychofizyczne, uwarunkowane
właściwościami środowiska geograficznego, w jakim określona grupa rasowa mieszkała, a następnie przekazywane
kolejnym pokoleniom; dziś koncepcja ta została odrzucona
koncepcja polityczna definiuje naród przede wszystkim jako wspólnotę polityczną, to państwo odgrywało i nadal
odgrywa ważniejszą rolę w kształtowaniu narodów i jego cech, jednoczy ono naród więzami gospodarczymi, wspólnotą
tradycji i religii
koncepcja kulturowa podkreśla znaczenie kultury w rozwoju historycznym narodu, takie wyznaczniki kultury,
jak: język, pewien system wartości odzwierciedlający się także w tradycji, obyczajach i religii, kształtują i tworzą
świadomość narodową, istotne są w tej koncepcji także więzi i poczucie wspólnoty ideologicznej, właściwe konkretnym
narodom
Obywatelstwo.
sposoby nabywania obywatelstwa:
a) przez urodzenie
zgodnie z zasadą prawa ziemi – dziecko urodzone na terytorium danego państwa nabywa jego obywatelstwo, bez względu
na obywatelstwo swoich rodziców (np. w Stanach Zjednoczonych, Australii),
zgodnie z zasadą krwi – dziecko nabywa obywatelstwo tego państwa, którego obywatelami są jego rodzice i nie ma
znaczenia, na terytorium jakiego państwa się urodziło (np. w Polsce);
b)
przez naturalizację – w wyniku decyzji organu państwa (administracyjnej) o nadaniu obywatelstwa, wydanej
na podstawie wniosku (lub wyrażenia zgody na nie) przez osobę, która spełnia warunki określone przez prawo danego
państwa;
c)
przez małżeństwo – w wyniku zawarcia związku małżeńskiego przez osoby, które nie są obywatelami jednego państwa,
małżonek ma prawo uzyskać obywatelstwo tego kraju, którego obywatelem jest jego współmałżonek;
d)
przez opcję – na podstawie wyboru dokonanego przez osobę, która ma prawo do obywatelstwa co najmniej dwóch
państw (np. w przypadku zmiany granic państwowych)
Strona 6 z 9
Społeczeństwo
Społeczeństwo w Polsce.
Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce.
mniejszość narodowa i etniczna – grupa obywateli polskich, która spełniają łącznie następujące warunki15:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Mniejszości narodowe
jest mniej liczebna od pozostałej części
ludności RP,
w sposób istotny odróżnia się od pozostałych
obywateli językiem, kulturą lub tradycją,
dąży do zachowania swojego języka, kultury
lub tradycji,
ma świadomość własnej historycznej
wspólnoty narodowej i jest ukierunkowana
na jej wyrażanie i ochronę,
jej
przodkowie
zamieszkiwali
obecne
terytorium RP od co najmniej 100 lat,
utożsamia się z narodem zorganizowanym
we własnym państwie
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Mniejszości etniczne
jest mniej liczebna od pozostałej części
ludności RR,
w sposób istotny odróżnia się od pozostałych
obywateli językiem, kulturą lub tradycją,
dąży do zachowania swojego języka, kultury
lub tradycji,
ma świadomość własnej historycznej
wspólnoty etnicznej i jest ukierunkowana
na jej wyrażanie i ochronę,
jej
przodkowie
zamieszkiwali
obecne
terytorium RP od co najmniej 100 lat,
nie utożsamia się z narodem zorganizowanym
we własnym państwie
mniejszości narodowe:
Białorusini,
Czesi,
Litwini,
Niemcy,
Ormianie,
Rosjanie,
Słowacy,
Ukraińcy,
Żydzi
mniejszości etniczne:
Karaimi,
Łemkowie,
Romowie,
Tatarzy
w spisie powszechnym pojawiła się dodatkowo narodowość śląska, jednak w myśl obowiązującego prawa obecnie w Polsce (Ustawa
o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym) Ślązacy nie są uważani za mniejszość narodową ani etniczną
zwarte terytorialnie skupiska na terenach rodzimych zamieszkują mniejszości: białoruska (woj. podlaskie, głównie na wschodzie),
litewska (woj. podlaskie – północna Suwalszczyzna), niemiecka (woj. śląskie i opolskie; niewielkie skupiska także w woj.
warmińsko-mazurskim), słowacka (woj. małopolskie na terenach przygranicznych), w części ukraińska, która tworzy
kilkunastotysięczne zwarte skupiska głównie poza swoim rodzimym terenem, w województwach: warmińsko-mazurskim, pomorskim, zachodniopomorskim i dolnośląskim
środki niedozwolone:
zabronione jest stosowanie środków, których celem jest asymilacja osób należących do mniejszości narodowej
lub etnicznej (jeśli są stosowane wbrew ich woli),
zabroniona jest dyskryminacja wynikająca z przynależności do mniejszości narodowej lub etnicznej
zobowiązania władzy publicznej:
popieranie równości (w sferze życia ekonomicznego, społecznego, politycznego i kulturalnego),
ochrony osób dyskryminowanych z powodu przynależności do mniejszości
używanie języka mniejszości; osoby należące do mniejszości mają prawo do:
pisowni swoich imion i nazwisk zgodnie z zasadami pisowni języka mniejszości, łącznie z prawem do ich rejestracji
w aktach stanu cywilnego,
posługiwania się językiem mniejszości w życiu prywatnym i publicznie, nauki języka mniejszości lub w języku mniejszości,
w gminach, zarejestrowanych w Urzędowym Rejestrze Gmin, gdzie jest używany język mniejszości:
 może być używany język mniejszości narodowej jako język pomocniczy przed organami gminy,
 mogą być używane dodatkowe tradycyjne nazwy w języku mniejszości obok urzędowych nazw miejscowości,
nazwy ulic obok nazw polskich (nie mogą one jednak nawiązywać do nazw z okresu 1939–1945, nadanych
przez władze Trzeciej Rzeszy lub ZSRR) po uchwaleniu takiego wniosku przez mieszkańców gminy
15
Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym z 6 stycznia 2005 roku, art.2.
Strona 7 z 9
Społeczeństwo
Język regionalny.
jest tradycyjnie używany na terytorium danego państwa przez mniejszość obywateli – język ten nie jest dialektem oficjalnego języka,
ani nie jest językiem migrantów
w Polsce za język regionalny uznano język kaszubski
Zmiany społeczne w Polsce w okresie transformacji ustrojowej.
transformacja społeczna – zmiany, które zachodzą w sposób systemowy w wielu dziedzinach i sferach życia społecznego,
zmiany te mają charakter trwały i przewlekły, znajdują się w łańcuchu warunkujących się wzajemnie procesów
zmiany w społeczeństwie polskim w latach dziewięćdziesiątych były bezpośrednim skutkiem transformacji ustrojowej i gospodarczej
w naszym kraju, zmiany te miały tak szeroki charakter, że możemy także mówić o transformacji społeczeństwa polskiego
zjawisko to jest typowe dla wszystkich państw Europy Środkowo-Wschodniej, które uwolniły się spod dominacji radzieckiej
najważniejsze zmiany w społeczeństwie polskim w latach dziewięćdziesiątych:
zmiany demograficzne wywołane są m.in. przez masowe migracje, starzenie się ludności:


głównym powodem migracji jest sytuacja ekonomiczna rodziny, duża grupa emigrantów ma wykształcenie
wyższe od przeciętnego, zjawisko to jest szczególnie widoczne w emigracji długoterminowej, większość osób,
które wyjeżdżają, to osoby młode w przedziale wieku 20–35, są to głównie mężczyźni,
proces starzenia się ludności rozpoczął się w Europie Zachodniej po II wojnie światowej, proces ten
po 1990 r. objął swoim zasięgiem także państwa Europy Środkowej. Jest on konsekwencją:
 wzrostu średniej długości życia,
 spadku śmiertelności wśród niemowląt,
 spadku liczby urodzeń,
 migracji ludzi młodych
proces ten niesie za sobą poważne problemy gospodarcze i społeczne, jego konsekwencją jest m.in. wzrost liczby osób pobierających
świadczenia emerytalne i wymagających opieki medycznej oraz społecznej
aby przeciwdziałać jego negatywnym skutkom, powinna być prowadzona odpowiednia polityka społeczna i rodzinna
zmiany w strukturze społecznej są skutkiem m.in. zmian w strukturze zatrudnienia, wzrostu nierówności
ekonomicznej, wzrostu liczby osób z wyższym wykształceniem:
 zmiany w strukturze zatrudnienia są bezpośrednim skutkiem transformacji gospodarczej, przejścia
od gospodarki centralnie zarządzanej do gospodarki wolnorynkowej
w jej wyniku:



zmniejszyła się liczba osób zatrudnionych w sektorze państwowym, a wzrosła liczba zatrudnionych
w przedsiębiorstwach prywatnych,
nasiliły się procesy zmian w zatrudnieniu, jakie można zaobserwować w państwach wysoko
uprzemysłowionych – wzrost liczby zatrudnionych w sektorze usług, zmniejszenie się liczby
zatrudnionych w przemyśle i rolnictwie,
wzrost nierówności ekonomicznej doprowadził do powstania większych dysproporcji między
poszczególnymi grupami w społeczeństwie dotychczas dość egalitarnym16:
 z jednej strony pojawiła się grupa zamożnych Polaków, z drugiej zaś wzrosła liczba osób żyjących
na granicy ubóstwa, powoli tworzy się klasa średnia, do pierwszej z nich należą właściciele dużych
prywatnych firm, biznesmeni, klasę średnią tworzą coraz liczniejsi przedsiębiorcy,
 ujawniła się dość liczna grupa osób bezrobotnych, w PRL istniało bezrobocie ukryte, po 1990 r.
bezrobotni mogą się rejestrować w urzędach pracy,
 grupa bezrobotnych wzrasta, a utrzymujący się wysoki poziom bezrobocia przyczynia się
do ubożenia społeczeństwa,
 bezrobocie dotknęło zwłaszcza wieś, gdzie wcześniej istniało ono w formie utajonej, ponadto
spadek zatrudnienia w sektorze publicznym, przy stosunkowo mniejszym wzroście w sektorze
prywatnym, miał miejsce zwłaszcza na obszarach wiejskich, restrukturyzacja rolnictwa związana
z rozwiązaniem państwowych gospodarstw rolnych spowodowała utratę miejsc pracy przez część
ludności wiejskiej, słabe zdolności dostosowawcze społeczeństwa wiejskiego (brak wykształcenia,
przedsiębiorczości) spowodowały, że ludność ta, utraciwszy pracę, pozostała bierna na rynku pracy,
 obecnie jest wysoki poziom bezrobocia zwłaszcza wśród ludzi młodych i absolwentów szkół,
wynika on z osiągnięcia wieku zdolności do pracy fali wyżu demograficznego oraz z recesji 17 gospodarczej
zmiany w życiu rodziny przejawiają się m.in. odkładaniem w czasie zakładania rodziny i posiadania dzieci, we wzroście
liczby rodzin jednoosobowych:
 obecnie związki małżeńskie są zawierane później niż w czasach PRL,
 w późniejszym wieku podejmowana jest decyzja o posiadaniu dzieci,
16
17
egalitarny – dążący do zrównania, oparty na zasadach egalitaryzmu; wyrównany, jednakowy.
recesja – okres spadku i zastoju w rozwoju gospodarczym; cofanie się czegoś.
Strona 8 z 9
Społeczeństwo



nastąpił gwałtowny spadek liczby urodzeń,
nastąpił wzrost liczby rodzin jednoosobowych, coraz więcej jest samotnych rodziców, samodzielnie
wychowujących swoje dzieci,
coraz większa liczba osób pozostaje w związkach nieformalnych i nie decyduje się na zawarcie związku
małżeńskiego
Wpływ globalizacji na zmiany w społeczeństwie polskim.
otwarcie granic umożliwiło Polakom zwiększenie kontaktów przede wszystkim z krajami i społeczeństwami Europy Zachodniej
ich konsekwencją są zmiany stylu życia i świadomości prze wszystkim młodego pokolenia
globalizacja ekonomiczna – powstanie globalnego rynku pracy, wewnątrz którego następuje przemieszczanie siły roboczej
z jednej strony i procesów produkcyjnych z drugiej strony, równocześnie towarzyszy temu swobodny przepływ kapitału, ma ona
wpływ na trendy demograficzne, w tym na migracje ludności
globalizacja kulturowa i społeczna prowadzi do powstania i rozwoju społeczeństw wielokulturowych, w obrębie tych
społeczeństw różne narody i kultury współistnieją obok siebie
Strona 9 z 9