Wiedza o społeczeństwie do egzaminu
Transkrypt
Wiedza o społeczeństwie do egzaminu
Wiedza o społeczeństwie do egzaminu - cz .I Człowiek i społeczeństwo 1.Osoby, które mają wspólne zainteresowania i wyznają podobne wartości, tworzą trwałe zbiorowości, czyli grupy społeczne. W ich skład wchodzą np. przyjaciele czy uczniowie klasy szkolnej. Grupy społeczne dzielimy ze względu na ich liczebność (grupy małe lub duże), rodzaj członkostwa (grupy formalne i nieformalne), rodzaj więzi łączących ludzi tworzących daną zbiorowość (grupy pierwotne bądź wtórne) oraz ze względu na trwałość (grupy trwałe albo krótkotrwałe). Podstawową grupą społeczna jest rodzina. Stanowi ona przykład grupy małej, pierwotnej, nieformalnej i trwałej. Wyróżnia się rodzinę dwupokoleniową, składającą się z rodziców i dzieci, a także rodzinę wielopokoleniową, którą tworzą rodzice, ich potomstwo oraz np. dziadkowie. liczebność Grupy małe: • rodzina, • drużyna sportowa. Grupy duże: • mieszkańcy miasta, Podział grup społecznych ze względu na: rodzaj więzi rodzaj członkostwa Grupy wtórne: Grupy formalne: • wielbiciele zespołu • uczniowie tej samej szkoły, muzycznego, • związek wędkarski. Grupy pierwotne: Grupy nieformalne: • mieszkańcy danej miejscowości, • zespół muzyczny trwałość Grupy trwałe: • organizacja religijna, • partia polityczna. Grupy krótkotrwałe: • osoby przebywające w kawiarni, 2.Sposoby rozwiązywania konfliktów: mediacje (mediator pomaga się dogadać); negocjacje (rozmawiamy i szukamy rozwiązania); arbitraż (sędzia rozstrzyga) głosowanie (większość zwycięża); proces sądowy. 3. Powszechnie uznawane zasady i wzorce zachowań określa się jako normy społeczne. Ich zadaniem jest zapewnienie ładu w funkcjonowaniu zbiorowości oraz ochrona ważnych dla każdego człowieka wartości. Członkowie społeczeństwa mają obowiązek przestrzegania norm prawnych. Nieuznawanie pozostałych zasad nie podlega karom. Wybór norm moralnych, religijnych czy obyczajowych zależy od indywidualnej decyzji danej osoby. Jedną z norm obyczajowych jest tolerancja, która polega na poszanowaniu cudzych poglądów, uczuć, zachowań czy wyglądu. Nieuznawanie odmiennych przekonań i upodobań określa się jako nietolerancję. Zjawisko to jest zazwyczaj krzywdzące dla osób lub grup społecznych, których dotyczy. Wyróżniamy m.in. nietolerancję rasową, religijną, polityczną i narodowościową. 4. Osobę mówiącą określa się jako nadawcę, a osobę słuchająca – jako odbiorcę. Przekazywanie informacji odbywa się na dwa sposoby: werbalnie – za pomocą słów (ustnie i pisemnie) – oraz niewerbalnie, poprzez mowę ciała, czyli m.in. postawę, gesty, mimikę i ton głosu. Ważnym sposobami porozumiewania się są dyskusja i debata. Dyskusja to wymiana poglądów popartych odpowiednio dobranymi argumentami. Muszą wziąć w niej udział co najmniej dwie osoby. Odmianą dyskusji jest debata. Jej uczestnicy występują w określonej kolejności. Nad przebiegiem rozmowy czuwa wyznaczona osoba. 5.Społecznością nazywa się wspólnotę ludzi, których łączą: miejsce zamieszkania, podobne potrzeby i cele, tradycja oraz zbliżone warunki życia. Ze względu na wielkość terytorium zamieszkiwanego przez daną zbiorowość wyróżniamy społeczność lokalną, regionalną, krajową, kontynentalną i światową. Społeczność lokalną tworzą np. mieszkańcy danej wsi lub dzielnicy miasta. Naród i państwo 6. Ojczyzna to miejsce, z którym człowiek odczuwa szczególnie bliski związek. Najczęściej jest to kraj urodzenia i zamieszkania danej osoby bądź miejsce, skąd pochodzą jej przodkowie. Wielu ludzi jest także związanych emocjonalnie z najbliższym otoczeniem, np. konkretną miejscowością, wsią czy dzielnicą. Takie miejsca są dla nich małą ojczyzną, określaną też jako ojczyzna lokalna. Patriota – kocha swój kraj, szanuje inne Nacjonalista – uważa, że interesy jego narodu są najważniejsze Szowinista – wielbi własny naród, nienawidzi innych Rasista – uważa, że wartość człowieka zależy od koloru skóry Ksenofob – nie lubi obcych, ich języka, kultury Kosmopolita – uważa, że ojczyzną jest cały świat („tam ojczyzna, gdzie dobrze) Holocaust – zagłada Żydów z czasie II wojny światowej 7. Mniejszością narodową nazywamy grupę przedstawicieli danego państwa zamieszkującą na terenie innego państwa. Jej przedstawiciele najczęściej dbają o zachowanie własnych zwyczajów, kultury, języka oraz tradycji, czyli tożsamości narodowej. W Polsce występuje m.in. mniejszość niemiecka, ukraińska i białoruska. Mniejszości etniczne to obywatele danego państwa utożsamiający się z narodem, który nie posiada własnego państwa, choć wyróżniają się charakterystycznymi zwyczajami lub odmiennym językiem, tworzą jeden naród z resztą mieszkańców kraju. W Polsce zaliczamy do nich m.in. Karaimów, Łemków, Romów oraz Tatarów. Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce mają zagwarantowane m.in. w konstytucji prawo do zachowania oraz rozwijania swojej tradycji i kultury, a także do posługiwania się własnym językiem i wyznawania dowolnej religii. Polonię tworzą członkowie narodu polskiego mieszkający poza granicami Polski i dbający o zachowanie tożsamości narodowej. Najczęściej są to emigranci, którzy opuścili ojczyznę, np. z przyczyn ekonomicznych czy politycznych lub ich potomkowie. Starają się jednak utrzymać kontakt z państwem, w którym się urodzili i czują się Polakami. 8. Naród to zorganizowana zbiorowość, której członków łączą wspólne dzieje, pochodzenie, kultura, a także przywiązanie do podobnej tradycji. Osoby tworzące daną nację posługują się zazwyczaj tym samym językiem. Przedstawiciele narodu mają zwykle świadomość istniejących między nimi więzi, czyli poczucie tożsamości narodowej. Członków tej wspólnoty łączy również dziedzictwo narodowe. Składają się na nie m.in. najważniejsze dzieła sztuki, utwory literackie, zabytki i obyczaje. Polskie symbole narodowe to: biało-czerwona flaga, godło (biały orzeł w koronie na czerwonym tle) oraz hymn („Mazurek Dąbrowskiego”). Są one obecne zawsze podczas obchodów polskich świąt narodowych: rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja oraz święta odzyskania niepodległości (11 listopada). 9. Zorganizowaną zbiorowość ludzi mającą własne instytucje i funkcjonującą na obszarze danego państwa nazywamy społeczeństwem. Tworzy ono określony system wartości. Klasy społeczne tworzą obywatele o zbliżonym poziomie wykształcenia, podobnym zawodzie i statusie materialnym. Wyróżnia się trzy klasy społeczne: wyższą, średnią oraz niższą. 10. Państwo to oddzielone granicami terytorium zamieszkiwane przez trwałą wspólnotę ludzi. Zbiorowość ta (społeczeństwo) podporządkowana jest władzy, którą cechuje niezależność od innych krajów. Państwo unitarne charakteryzuje się wewnętrzną jednolitością. Oznacza to, że całe jego terytorium podlega takiemu samemu prawu oraz władzy centralnej. Natomiast państwo federacyjne składa się z autonomicznych regionów posiadających własne prawo oraz władze. Każde państwo ma własne terytorium, podlegające władzy. Charakteryzuje się ponadto suwerennością (niezależnością). Jego cechą jest także przymusowość. Oznacza ona stosowanie środków prawnych, które skłaniają obywateli do podporządkowania się istniejącym przepisom. Obywatelstwo potwierdza przynależność człowieka do konkretnego państwa. Osoba posiadająca obywatelstwo danego kraju ma określone prawa i obowiązki. 11. Funkcje państwa: zewnętrzne (obrona kraju i jego interesów; kontakty międzynarodowe); wewnętrzne (tworzenie i egzekwowanie prawa, zapewnianie bezpieczeństwa, kierowanie administracją) Formy państwa: monarchia (władca dożywotni, dziedziczny lub elekcyjny) i republika (wybierany na kadencję prezydent) 12.Systemy rządów: Autorytarny:-dyktatura jednostki lub grupy; ludzie nie wpływają na decyzje władz, ale mają swobodę w życiu prywatnym, gospodarczym czy kulturalnym; za sprzeciwianie się władzy - represje (Białoruś, II Rzeczpospolita za Piłsudskiego) Totalitarny: jedna partia, jeden wódz (kult wodza) , jedna ideologia; terror wobec opozycji, całkowite podporządkowanie społeczeństwa państwu; cenzura i całkowita kontrola nad massmediami; gospodarka podporządkowana państwu (Korea Płn, Chiny, ZSRR) Demokratyczny: obywatele wybierają w wyborach władze; -trójpodział władzy; władza przestrzega prawa, są wolności obywatelskie; może działać legalna opozycja; gospodarka wolnorynkowa Rodzaje demokracji (rządy ludu): -Przedstawicielska – wybieramy reprezentantów ( posłowie, prezydent) oni rządzą w naszym imieniu -Bezpośrednia – podejmujemy ważne decyzje: referendum, inicjatywa ludowa (100 000 obywateli może zgłosić swój projekt do Sejmu); -Zasady demokracji: trójpodział władzy, szacunek dla praw mniejszości, pluralizm polityczny (może działać wiele partii, stowarzyszeń itp.) W demokracji większościowej decyzje podejmuje większa część społeczeństwa. Może wówczas okazać się, że przyjęte postanowienia nie uwzględniają niektórych praw mniejszości lub nawet je łamią. W demokracji konstytucyjnej przywileje wszystkich obywateli zapisane są w konstytucji i innych aktach prawnych. Dzięki temu niemożliwe jest uchwalenie przez większość przepisów, które naruszałyby prawa innych mieszkańców kraju. 17. Organizacje pozarządowe to niezależne od władz państwowych instytucje podejmujące działania na rzecz społeczności lokalnej lub całego Społeczeństwa. Ze względu na różnice w funkcjonowaniu dzieli się je na fundacje i stowarzyszenia. Wolontariuszami nazywamy ludzi działających bezinteresownie (bez wynagrodzenia) na rzecz osób potrzebujących pomocy. Biorą oni udział np. w przedsięwzięciach podejmowanych przez fundacje i stowarzyszenia. Człowiek w gospodarce rynkowej 13. Jako gospodarkę określa się wszystkie działania związane z wytwarzaniem dóbr i świadczeniem usług w danym państwie. Do jej najważniejszych działów należą przemysł, usługi oraz rolnictwo. Wszystkie dziedziny gospodarki są ze sobą powiązane, dzięki czemu może ona prawidłowo funkcjonować. Rozróżnia się dwa podstawowe systemy gospodarcze. W gospodarce centralnie planowanej produkcja przemysłowa i rolna oraz świadczenie usług są ściśle kontrolowane przez władze. Większość przedsiębiorstw należy do państwa. Taki typ organizacji życia ekonomicznego istniał w PRL-u. Funkcjonowanie gospodarki wolnorynkowej jest natomiast uzależnione wyłącznie od zapotrzebowania na dany towar lub usługę. Dlatego wytwarza się jedynie produkty, których oczekują klienci. W tym typie gospodarki dominuje własność prywatna. Jako popyt określa się zapotrzebowanie klientów na konkretny towar bądź usługę. Natomiast podaż to ilość towaru wytworzonego i dostarczonego na rynek przez producentów. O konkurencji mówi się, gdy dostarczaniem danego produktu lub świadczeniem określonej usługi zajmuje się wiele przedsiębiorstw. Walczą one wówczas o przychylność klientów. Sytuacja taka jest korzystna dla konsumentów. Natomiast monopol występuje wtedy, gdy na rynku istnieje tylko jeden dostawca danego produktu bądź usługi. Nie musi on w związku z tym zabiegać o klientów i może dowolnie ustalać cenę towaru. 14. Gospodarstwo domowe tworzą osoby mieszkające razem i dysponujące wspólnymi pieniędzmi. Gospodarstwa dzielimy na indywidualne, np. małżeństwo z dziećmi, i zbiorowe, w których skład wchodzą m.in. mieszkańcy internatu lub koszar wojskowych. Wszystkie dochody i wydatki gospodarstwa domowego tworzą budżet domowy. Jeżeli kwota otrzymana po zsumowaniu tych liczb jest dodatnia, oznacza to, że gospodarstwo ma nadwyżkę budżetową. Gdy otrzymamy wynik ujemny, powstanie deficyt budżetowy. 15. Dany kraj, aby sprawnie funkcjonować i spełniać obowiązki wobec obywateli, musi posiadać odpowiednie fundusze. Pochodzą one z podatków, czyli obowiązkowych świadczeń pieniężnych na rzecz państwa. Każdemu obywatelowi Polski płacącemu podatki nadawany jest numer identyfikacji podatkowej (NIP). W Polsce istnieje m.in. podatek dochodowy od osób fizycznych (PIT), podatek dochodowy od firm (CIT) oraz podatek od towarów i usług (VAT). Świadczenia te są głównym źródłem dochodów budżetu państwa. Określa się tak wszystkie dochody i wydatki danego kraju. W Polsce przygotowaniem budżetu zajmuje się rząd, natomiast akceptuje go parlament. 16. Handel na dużą skalę odbywa się w miejscach zwanych giełdami. Wyróżnia się ich dwa podstawowe rodzaje: giełdy towarowe, na których sprzedaje się towary, takie jak ropa, zboże czy mięso, oraz giełdy papierów wartościowych. Dokonywane tam transakcje dotyczą akcji i obligacji. Jako akcje określa się papiery wartościowe, po których nabyciu dana osoba staje się współwłaścicielem firmy i ma prawo do udziału w przyszłych zyskach przedsiębiorstwa. Natomiast obligacjami nazywa się papiery wartościowe, których wystawca stwierdza, że nabywca pożyczył mu pieniądze i zobowiązuje się do ich zwrotu wraz z ustalonymi odsetkami po określonym czasie. 17. Gospodarka stale ulega zmianom. W okresie ożywienia gospodarczego następuje rozwój ekonomiczny oraz wzrost płac i dochodów budżetu państwa. Rośnie także produkcja i zwiększa się liczba miejsc pracy. W czasie kryzysu gospodarczego zmniejsza się produkcja, wzrasta bezrobocie oraz spadają dochody państwa. Z kryzysem gospodarczym wiąże się m.in. inflacja. Prowadzi do wzrostu cen dóbr i usług oraz do spadku wartości pieniądza – za tę samą kwotę można kupić mniej towaru niż wcześniej. Do oceny stanu gospodarki państwa służy wskaźnik ekonomiczny – produkt krajowy brutto (PKB). Jest to wartość wszystkich dóbr i usług wytworzonych w danym kraju pomniejszona o wartość dóbr i usług zużytych do ich produkcji. Porównując wartość PKB z kolejnych lat, można ocenić, czy gospodarka rozwija się czy też zwalnia. Produkt krajowy brutto na osobę (PKB na osobę) to wartość PKB podzielona przez liczbę mieszkańców danego kraju. Wskaźnik ten umożliwia dokonanie dokładniejszej oceny stanu gospodarki państwa