Dług jednostek samorządu terytorialnego

„Polityka Finansowa Polski wobec aktualnych i przyszłych wyzwa ” red. J. Kulawik, E. Mazurkiewicz, tom II,
WSE, Warszawa 2005
Grzegorz Goł biowski /Szkoła Główna Handlowa/
Dług jednostek samorz du terytorialnego
Dług jednostek samorz du terytorialnego jest cz ci
pa stwowego długu
publicznego. Dotychczas podejmuj c rozwa ania na temat długu publicznego „rzucano” tzw. zasłon milczenia na temat zadłu enia bud etów samorz dowych, wychodz c z zało enia, e zadłu enie to stanowi niewielki element pa stwowego długu
publicznego. Z biegiem lat skala zjawiska jednak wzrastała. O ile ł czne zadłu enie
sektora samorz du terytorialnego w 1999 r. wynosiło 6,2 mld zł, o tyle ju rok pó niej
była to wielko
9,38 mld zł, co daje wzrost o 51,3%. W roku 2002 w stosunku do
2001 dług samorz dowy wzrósł o 41,5%. Rok 2003 przyniósł po raz kolejny wzrost
kwoty długu samorz dowego do 16,5 mld zł. Nie było to ju wprawdzie tak du e
tempo zmian, jak w poprzednim okresie, ale w układzie procentowym nast pił wzrost
zadłu enia sektora samorz dowego o 8,1%.
Tabela 1
Zadłu enie sektora finansów publicznych - po konsolidacji, według nominału
2000
2001
2002
2003
Mld % mld zł % mld zł % mld zł %
zł
Zadłu enie sektora finansów publicznych 280,5 100,0 302,1 100,0 353,8 100,0 408,6 100,0
1. Dług rz dowy
271,1 96,6 291,3 96,4 338,6 95,7 392,1 96,0
1.1 Zadłu enie skarbu pa stwa
265,9 94,8 282,6 93,5 326,8 92,3 378,5 92,6
1.2.
Pozostałe
zadłu enie
sektora
5,2 1,8 8,7 2,9 11,8
3,3 13,6
3,3
rz dowego
2. Dług samorz dowy
9,4 3,3 10,8 3,6 15,3
4,3 16,5
4,0
2.1 Zadłu enie jss
9,4 3,3 9,0
3 13,2
3,7 13,8
3,4
2.1.1 Zadłu enie krajowe
9,2 3,3 8,7 2,9 12,7
3,6 13,1
3,2
2.1.2 Zadłu enie zagraniczne
0,2 0,0 0,3 0,1
0,5
0,2
0,7
0,2
2.2
Pozostałe
zadłu enie
sektora
b.d.
--- 1,8 0,6
2,1
0,6
2,7
0,6
samorz dowego
Wyszczególnienie
ródło: opracowanie własne na podstawie danych z Ministerstwa Finansów
Od kilku lat coraz cz ciej dyskutuje si kwesti długu lokalnego i jego oddziaływania na dług rz dowy i odwrotnie. Ponadto, zdaniem jednych zadłu enie jednostek
1
„Polityka Finansowa Polski wobec aktualnych i przyszłych wyzwa ” red. J. Kulawik, E. Mazurkiewicz, tom II,
WSE, Warszawa 2005
samorz dowych jest niepokoj co wysokie, zdaniem innych wcale nie jest nadmierne,
szczególnie w stosunku do zadłu enia pa stwa1. Sprawa nie jest jednoznaczna.
Pa stwowy dług publiczny definiuje si jako zobowi zania sektora finansów
publicznych z tytułu wyemitowanych papierów warto ciowych, zaci gni tych kredytów i po yczek, przyj tych depozytów oraz wymagalnych zobowi za jednostek
bud etowych i wynikaj cych z ustaw i orzecze s du, udzielonych por cze i gwarancji oraz innych tytułów. Formułowane jest stanowisko, e definicja długu lokalnego
ogranicza si w zasadzie do zobowi za zaci ganych przez bud et jednostki samorz du terytorialnego (tzw. organ)2. Zgodnie z tym nast puje „wypychanie” pewnych
elementów zadłu enia poza ustawowe ramy, np. przez tworzenie spółek prawa
handlowego, które wykonuj okre lone zadania gminy.
Tym niemniej pami ta jednak nale y, e na jednostkach samorz du terytorialnego, w okre lonych przepisami prawa sytuacjach, ci y równie obowi zek spłaty
zobowi za swoich jednostek (w tym komunalnych osób prawnych) i spółek (odpowiednio do udziałów) realizuj cych zadania na rzecz i w imieniu samorz dów,
zobowi za likwidowanych szpitali3.
W wietle tych informacji na zadłu enie samorz dów nale y spojrze w troch
innym wietle. Faktem jest do
gwałtowny wzrost zadłu enia samodzielnych publi-
cznych zakładów opieki zdrowotnej, dla których samorz dy s organami zało ycielskimi. Jest to niebezpieczne, bo w sytuacji, gdy zakład opieki zdrowotnej nie mo e
we własnym zakresie pokry zobowi za , a jego dalsze istnienie jest uzasadnione
celami i zadaniami, do których realizacji został stworzony, to zobowi zania tego
zakładu w razie jego likwidacji przejmowane s przez organ zało ycielski. Wzrost zadłu enia samorz dów z tego tytułu w 2003 r. był o 36% wi kszy ni w roku 2002.
Jednocze nie udział tego rodzaju zadłu enia w długu sektora samorz dowego ogółem
wzrósł do 16,4% w 2003 r. wobec 13,1% w 2002 r.
Bior c pod uwag fakt, e długoterminowy rozwój kraju i wzrost jego konkurencyjno ci jest zwi zany z rozwojem infrastruktury lokalnej, wymagaj cej finan1
por. J. Chodarcewicz „Zmiany słuszne, ale nie wystarczaj ce” Regiony nr 1/2004
por. L. Pałecki „Gminy pod cian ” Rzeczpospolita z 30 sierpnia 2004 r.
3 Por. Z. Kazimierczak „Zagro enia wynikaj ce z zadłu enia jednostek samorz du terytorialnego” Kontrola
Pa stwowa nr 3/2003
2
2
„Polityka Finansowa Polski wobec aktualnych i przyszłych wyzwa ” red. J. Kulawik, E. Mazurkiewicz, tom II,
WSE, Warszawa 2005
sowania, jednostki samorz du terytorialnego stoj w obliczu ponoszenia dodatkowych
nakładów na t sfer działalno ci. Nakłady te, jak twierdzi J. Bieniowski musz by
finansowane długiem, by podniesienie standardu infrastruktury było odczuwalne4. Z
analizy danych przedstawionych przez Agencj Rozwoju Komunalnego wynika, e
aby osi gn
zachodnioeuropejskie standardy w kwestii nasycenia gospodarki infra-
struktur komunaln niezb dne s nakłady w wysoko ci co najmniej 64 mld zł, co odpowiadało mniej wi cej dochodom wszystkich jednostek samorz du terytorialnego w
1999 r.
W kontek cie wej cia Polski do Unii Europejskiej mo emy oczekiwa napływu
rodków finansowych z funduszy unijnych. Jest to dla naszego kraju szansa cywilizacyjnego d wigni cia si . Działania takie wymagaj jednak potrzeby współfinansowania, cho by w cz ci realizowanych projektów, a co za tym idzie pozyskania
dodatkowych dochodów. Polska w ramach realizacji „Narodowego planu rozwoju
gospodarczego” mo e do ko ca 2006 r. uzyska
rodki w wysoko ci 2,87 mld euro na
realizacj zintegrowanego programu operacyjnego rozwoju regionalnego. Warunkiem
ich uzyskania i wykorzystania jest zapewnienie przez stron polsk wkładu własnego
w wysoko ci 1,13 mld euro. Dotychczasowe zadłu enie lokalne i jego konsekwencje
dla mo liwo ci generowania dodatkowych dochodów mo e by przeszkod w wykorzystaniu rodków unijnych przez niektóre jednostki samorz du terytorialnego. Ju
dzi wiadomo, e cz
gmin, miast na prawach powiatu i powiatów nie b dzie w
stanie zapewni udziału własnego w realizacji tych zada 5. Z tego punktu widzenia ich
zadłu enie z pewno ci
jest nadmierne. Zreszt
zgodnie z ocen
Ministerstwa
Finansów istniej niejednostkowe przypadki nadmiernie zadłu onych jednostek samorz du terytorialnego. W sierpniu 2004 r. czterem z nich, w celu ratowania ich dramatycznej sytuacji finansowej udzielono z bud etu pa stwa wzbudzaj ce wiele kontrowersji po yczki6.
Z drugiej strony samorz d terytorialny zaci ga po yczki głównie z motywów
gospodarczych. Jak wskazuj
wyniki analiz Centrum Bada
Regionalnych 93%
4
J. Bieniowski „Jak zadłu a si samorz d?” Finansista nr 3 z 2002 r.
Z. Kazimierczak, op.cit.
6 por. M. Wojtuch „Po yczka na rozrzutno ” Gazeta Prawna z 10 sierpnia 2004 r.
5
3
„Polityka Finansowa Polski wobec aktualnych i przyszłych wyzwa ” red. J. Kulawik, E. Mazurkiewicz, tom II,
WSE, Warszawa 2005
rodków z deficytów bud etów gmin przeznacza si na inwestycje7. Do zbie nego
wniosku mo na doj
analizuj c wyniki kontroli NIK oraz Regionalnych Izb
Obrachunkowych przeprowadzonych dla zobowi za zaci gni tych przez jednostki
samorz dowe w okresie 2000 – I kw. 2002 r. Z ł cznej kwoty kredytów 1301 mln zł,
86,6 mln zł wykorzystano na wydatki bie ce, co stanowi 6,6% sumy kredytów.
Udział kredytów w ł cznej kwocie długu stanowił 72,2%8.
Maj c
wiadomo ,
e Polska jest bardzo zró nicowana regionalnie i wymaga
dostosowania struktury rozwoju trzeba pami ta , e podejmowane w tym kierunku
działania le
w gestii władz samorz dowych. Dochody własne, je li ju to wystarcza-
j jedynie na finansowanie działa bie cych, st d chc c realizowa plany inwestycyjne, o czym była ju mowa istnieje konieczno
pozyskania, tzw. dochodów zwrot-
nych. Ponadto, najwi kszy przyrost nowych przedsi biorstw nast puje nie tam gdzie
jest ich najwi cej, tj. w wielkich aglomeracjach, tylko raczej poza nimi. Najwi kszy
przyrost nowych przedsi biorstw odnotowywany jest w tych obszarach działa
jednostek samorz dowych, w których jest relatywnie du y poziom inwestycji oraz
liczba organizacji non profit. Zale no
pomi dzy poziomem zorganizowania
społecze stwa obywatelskiego a tempem rozwoju gospodarczego została ju
udowodniona w wielu badaniach9. Wi cej, prywatni inwestorzy nie przyjd tam, gdzie
nie ma infrastruktury (wodoci gów, kanalizacji, oczyszczalni cieków, dróg, sieci
energoelektrycznych czy telekomunikacyjnych). W tym kontek cie twierdzi si , e
rozs dne zadłu anie si na cele inwestycyjne jest wr cz wskazane10. I tu dochodzi do
pewnego paradoksu polegaj cego na tym, e z jednej strony sytuacja pa stwowej kasy
wymaga ogranicze , st d z tego punktu widzenia wydaje si , e słusznie nakłada si
limity na poziom zadłu enia jednostek samorz du terytorialnego, bo wzrost tego
zadłu enia wpływa na dług publiczny ogółem, a ten ju
przecie
jest wysoki.
Niemniej, nie cały dług lokalny jest efektem działa władz samorz dowych. Cho , gdy
wynika z bł dów w zarz dzaniu i prowadzi do niewypłacalno ci jednostki samorz du
terytorialnego trzeba go pi tnowa .
7
W. Sura ska „Ubezwłasnowolnienie samorz dów” Rzeczpospolita z 21 stycznia 2000 r.
za J. Kotłowska-Rudnik „Zadłu enie samorz dów” Gazeta Prawna z 4 maja 2003 r.
9 W. Sura ska „Złota Setka 2000. Liderzy lokalnego rozwoju” Rzeczpospolita z 8 czerwca 2000 r.
10 zob. P. Swianiewicz „Długi na ogół rozs dne” http://www.panorama-miast.com.pl/62/html/zmp1.htm
(8 grudnia 2004)
8
4
„Polityka Finansowa Polski wobec aktualnych i przyszłych wyzwa ” red. J. Kulawik, E. Mazurkiewicz, tom II,
WSE, Warszawa 2005
Z drugiej jednak strony by móc wyj
z kryzysu i doprowadzi do trwałego
wzrostu PKB, to wła nie samorz d powinien wykona najwi ksz prac podejmuj c
społecznie i gospodarczo istotne inwestycje. Mo e to zrobi praktycznie w jeden sposób - zwi kszaj c zadłu enie. Pozyskanie rodków finansowych z funduszy unijnych
te wymaga rodków finansowych, które równie prawdopodobnie pochodzi b d z
po yczek. Aby nie nast pił nadmierny wzrost zadłu enia okre lono w ustawie o
finansach publicznych pewne ograniczenia:
1. Zgodnie z art. 113 ust. 1 ustawy, ł czna kwota przypadaj cych do spłaty w danym roku bud etowym kredytów i po yczek oraz potencjalnych spłat kwot
wynikaj cych z udzielonych przez jednostki samorz du terytorialnego por cze , wraz z nale nymi w danym roku odsetkami od tych kredytów i po yczek
oraz nale nych odsetek i dyskonta, a tak e przypadaj cych w danym roku
bud etowym wykupów papierów warto ciowych emitowanych przez jednostki
samorz du terytorialnego, nie mo e przekroczy 15% planowanych na dany rok
bud etowy dochodów jednostek samorz du terytorialnego.
2. Zgodnie z art. 114 ustawy, ł czna kwota długu jednostki samorz du terytorialnego na koniec roku bud etowego nie mo e przekracza 60% dochodów tej
jednostki w tym roku bud etowym11.
Nie s one jeszcze tak dotkliwe jak ograniczenia wynikłe z art. 216 Konstytucji i
rozdziału III ustawy o finansach publicznych12.
Zarz dzaj cy jednostkami samorz du terytorialnego, widz c konieczno
zyskania
ródeł finansowania działa
czenia „wypychaj c” cz
inwestycyjnych obchodz
po-
istniej ce ograni-
zadłu enia poza oficjaln sprawozdawczo
13
.
W wietle ostatnich danych na temat zadłu enia jednostek samorz dowych nie
mamy do czynienia ze zjawiskiem gwałtownego jego wzrostu. Po szybkim wzro cie w
latach 2001-2002, od roku 2003 nast puje wyhamowanie tej tendencji. Do ko ca
wrze nie długi samorz dów wzrosły zaledwie o 35 mln zł, podczas gdy w takim
samym okresie 2003 r. zwi kszyły si o prawie 1,3 mld zł. Zdecydowanie zmalało
11 Mo liwo
sprawdzenia, czy zapis ten jest przestrzegany przez jednostki samorz du terytorialnego, maj
regionalne izby obrachunkowe.
12 Pisz o tym w dalszej cz ci artykułu
13 por. Z. Kazimierczak „Zagro enia wynikaj ce z zadłu enia jednostek samorz du terytorialnego” Kontrola
Pa stwowa nr 3/2003
5
„Polityka Finansowa Polski wobec aktualnych i przyszłych wyzwa ” red. J. Kulawik, E. Mazurkiewicz, tom II,
WSE, Warszawa 2005
tempo wzrostu zadłu enia gmin. Mniej zadłu aj si tak e miasta na prawach powiatu.
Ich zadłu enie wzrosło od pocz tku roku o 0,7%14. Statystycznie zreszt
dług
samorz dów w przeliczeniu na jednego mieszka ca w porównaniu do innych pa stw
regionu nie wypada le.
Tabela 2
Zadłu enie w przeliczeniu na głow mieszka ca w zale no ci od wielko ci gminy w
wybranych krajach Europy rodkowo-Wschodniej w 2001 r. Dane liczbowe w USD
Wyszczególnienie
Czechy
W gry15
Polska
Słowacja
Do 5 000 ludno ci
70
18
5 000 – 10 000
95
10 000 – 50 000
70
50 000 – 100 000
60
45
70
Miasta ponad 100 000
305
110
95
25
45
15
45
55
80
220
ródło: P. Swianiewicz „Długi na ogół rozs dne” http://www.panorama-miast.com.pl/62/html/zmp1.htm
Pomimo pewnych niebezpiecze stw płyn cych cho by ze wzrostu zadłu enia publicznych ZOZ prognoza zadłu enia jednostek samorz du terytorialnego i ich sytuacji
bud etowej nie jest pesymistyczna.
Według prognozy IBnGR dochody ogółem JST w 2004 r. przekrocz 85,2 mld
zł. W stosunku do 2003 r. wzrost dochodów wyniesie 7,7%, co oznacza,
e
najtrudniejszy okres samorz dy maj za sob . Instytut przewiduje, e do bud etów
JST wpłynie nieco wi cej rodków z tytułu udziałów we wpływach z CIT, z podatków
samorz dowych i opłat, a tak e z tytułu dochodów maj tkowych. Ponadto, przewiduje
si , e samorz dy wydadz prawie o 9% wi cej ni w 2003 r. W swojej prognozie
IBnGR stoi na stanowisku, e w 2005 r. sytuacja finansowa JST ulegnie dalszej
poprawie. Po kilku latach impasu nast pi wyra ne o ywienie, które b dzie trwa w
kolejnych latach. Dochody JST wzrosn o ponad 8%, a dodatkowym czynnikiem
wzrostu maj by transfery z funduszy strukturalnych UE w wysoko ci prawie 3,5 mld
zł. Wzrosn
ma tak e wykonanie dochodów własnych.
14
A. Myczkowska „Malej długi gmin” Rzeczpospolita z 4-5 grudnia 2004 r.
W przypadku W gier dane dotycz nast puj cych kategorii: gminy wiejskie, małe miasta, siedziby władz
powiatowych, Budapeszt.
15
6
„Polityka Finansowa Polski wobec aktualnych i przyszłych wyzwa ” red. J. Kulawik, E. Mazurkiewicz, tom II,
WSE, Warszawa 2005
Tabela 3
Prognoza bud etów JST na lata 2004 i 2005
2004
Wyszczególnienie
mln zł
2005
2003 = 100
Dochody ogółem
85.253,8
107,7
Dochody własne
45.102,9
130,9
Dotacje z bud etu
5.814,4
48,5
pa stwa
Subwencja
32.343,7
101,9
ogólna
Transfery z UE
983,6
x
Wydatki ogółem
88.169,8
108,9
Wydatki bie ce
74.039,0
108,3
Wydatki
14.130,8
112,4
maj tkowe
Wynik
-2.916,0
160,8
ródło: materiał powielony IBnGR na konferencj prasow
mln zł
2004 = 100
92.453,5
48.655,9
5.301,5
108,4
107,9
91,2
33.960,8
105,0
3.477,2
94.122,1
77.749,4
16.372,6
353,5
106,8
105,0
115,9
-1.668,6
12 maja 2004 r.
57,2
Generalnie trosk obejmuje si przede wszystkim poziom długu rz dowego,
wychodz c z zało enia, e to zasadniczo kształtuje wielko
długu publicznego i długu
sektora finansów publicznych i jednocze nie mo e by przyczyn wyst pienia kryzysu
finansowego, którego objawami mog by np. gwałtownie rosn ce wydatki publiczne.
Z tej perspektywy zapomina si jednak o roli samorz du i istocie zadłu enia jednostek
samorz dowych, cho w kontek cie kryzysu mamy oczywi cie do czynienia z sytuacj
nadzwyczajn . Dług rz dowy ma przede wszystkim charakter konsumpcyjny, za w
przypadku długu samorz dowego proporcje s odwrócone. Stanowi on głównie ródło
finansowania inwestycji.
Je li dług publiczny, generowany w najwi kszym stopniu przez potrzeby rz dowe,
przekroczy okre lone w ustawie o finansach publicznych normy ostro no ciowe
wpłynie to na ograniczenia w bud etach jednostek samorz du lokalnego, tj. w skrajnym przypadku, gdy zadłu enie pa stwowe b dzie bliskie konstytucyjnemu limitowi
(np. 59%), ka dej nawet dotychczas wcale niezadłu onej jednostce samorz du terytorialnego wolno b dzie uchwali bud et z relacj deficytu do dochodów wynosz c
7
„Polityka Finansowa Polski wobec aktualnych i przyszłych wyzwa ” red. J. Kulawik, E. Mazurkiewicz, tom II,
WSE, Warszawa 2005
0,2 analogicznej relacji planowanej w bud ecie pa stwa16. Co przy zało eniu deficytu
bud etu pa stwa na poziomie 3% planowanych dochodów, oznacza konieczno
sporz dzenia praktycznie zrównowa onych bud etów wszystkich jednostek samorz dowych17.
Innymi słowy dług jednostek samorz dowych mo e zosta „wypchni ty” przez
dług skarbu pa stwa oraz innych jednostek sektora rz dowego.
Ewentualna zła kondycja bud etu samorz dowego, a tym samym wielko ci jego
zadłu enia mo e wynika równie z oszcz dno ci bud etu centralnego zmierzaj cych
do ograniczenia rodków przekazywanych dla samorz dów lokalnych. Mo e to spowodowa wzrost zadłu enia samorz du, według podobnego scenariusza – „ucieczki w
zobowi zania”, który mo na obserwowa cho by w przypadku ZUS oraz otwartych
funduszy emerytalnych18.
Oprócz wymienionych przyczyn wzrostu zadłu enia samorz dów ich zobowi zania podobnie jak bud etu pa stwa mog by wynikiem zaci gni tych po yczek i
kredytów bankowych, emisji papierów warto ciowych, roszcze osób fizycznych i
prawnych, udzielonych por cze i gwarancji itp. W tym obszarze zale y w du ej
mierze od wiedzy i rozs dku zarz dzaj cych. Przy czym, chyba szczególnie tu
sprawdza si teza A. Krzy anowskiego, który pisał, e ka da po yczka rozumnie
zu yta jest zadatkiem lepszej przyszło ci19.
Wysoko
długu lokalnego mo e by wi c zdeterminowana zarówno decyzjami
podejmowanymi przez centralne organy władzy i administracji jak i organy samorz dowe. Cho by z tego faktu wynika, e samorz dy nie s jednostkami w pełni autonomicznymi.
Podsumowuj c nale y oceni bezwgl dnie negatywnie sytuacj , gdy nast puje
finansowanie działa bie cych długiem przy jednoczesnym braku perspektywy takiego wzrostu dochodów, który pozwoliłby ud wign
w przyszło ci koszty obsługi
zadłu enia. Racjonalne jednak zadłu anie si w celu podejmowania inwestycji mo e
16
W 2003 r. dług publiczny stanowi około 53% PKB. Dlatego te ju dzi przy planowaniu bud etów jednostek
samorz du terytorialnego na 2005 r. górna granica relacji ich deficytów do dochodów bud etowych nie mo e
przekroczy 29,3%.
17 Formalnie dopuszczalny b dzie deficyt stanowi cy zaledwie 0,6% projektowanych dochodów.
18 por. S. Skuza „Bariery w zaci ganiu kredytów i po yczek przez jednostki samorz du terytorialnego” cz. 1,
Bank i Kredyt nr 2/2003
19 A. Krzy anowski „Nauka skarbowo ci” Pozna 1923 r., s. 310
8
„Polityka Finansowa Polski wobec aktualnych i przyszłych wyzwa ” red. J. Kulawik, E. Mazurkiewicz, tom II,
WSE, Warszawa 2005
mie , w sensie ekonomicznym, uzasadnienie. Tym niemniej, nie da si jednoznacznie
rozstrzygn , czy teza o nadmiernym zadłu eniu samorz dowych jednostek terytorialnych jest słuszna. Wydaje si , e w skali kraju raczej nie, cho w sytuacji wielu
konkretnych jednostek tak. By
mo e te
odnotowany spadek dynamiki długu
jednostek samorz du terytorialnego w 2003 r. w porównaniu do lat wcze niejszych
jest tylko przysłowiow „cisz przed burz ”. Bardziej precyzyjna odpowied byłaby
mo liwa po przeprowadzeniu pełniejszej analizy. Tre
niniejszego artykułu sygnali-
zuje jedynie pewne dylematy zwi zane z długiem samorz dowym w Polsce, z
pewno ci jednak wymagaj one pogł bionych bada .
Literatura:
J. Bieniowski „Jak zadłu a si samorz d?” Finansista nr 3 z 2002 r.
J. Chodarcewicz „Zmiany słuszne, ale nie wystarczaj ce” Regiony nr 1/2004
Z. Kazimierczak „Zagro enia wynikaj ce z zadłu enia jednostek samorz du
terytorialnego” Kontrola Pa stwowa nr 3/2003
J. Kotłowska-Rudnik „Zadłu enie samorz dów” Gazeta Prawna z 4 maja
2003 r.
Krzy anowski „Nauka skarbowo ci” Pozna 1923 r., s. 310
Myczkowska „Malej długi gmin” Rzeczpospolita z 4-5 grudnia 2004 r.
L. Pałecki „Gminy pod cian ” Rzeczpospolita z 30 sierpnia 2004 r.
S. Skuza „Bariery w zaci ganiu kredytów i po yczek przez jednostki
samorz du terytorialnego” cz. 1, Bank i Kredyt nr 2/2003
W. Sura ska „Ubezwłasnowolnienie samorz dów” Rzeczpospolita z 21
stycznia 2000 r.
W. Sura ska „Złota Setka 2000. Liderzy lokalnego rozwoju” Rzeczpospolita z
8 czerwca 2000 r.
P. Swianiewicz „Długi na ogół rozs dne” http://www.panoramamiast.com.pl/62/html/zmp1.htm (8 grudnia 2004)
M. Wojtuch „Po yczka na rozrzutno ” Gazeta Prawna z 10 sierpnia 2004 r.
9