Czy rolnik może upaść

Czy rolnik może upaść?
Odpowiedź na to pytanie – zwłaszcza w dobie kryzysu gospodarczego - ma istotne
znaczenie nie tylko z punktu widzenia rolników, ale także ich kontrahentów handlowych, a
więc firm produkujących i dystrybuujących żywność.
W Polsce kwestie upadłości reguluje Ustawa z 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i
naprawcze (dalej: P.u.n.). Przewiduje ona dwa odrębne postępowania upadłościowe: upadłość
przedsiębiorców
i
innych
podmiotów
wskazanych
w
ustawie1
(tzw.
„upadłość
przedsiębiorców”) oraz – wprowadzoną w Polsce zaledwie rok temu - tzw. upadłość
konsumencką, która dotyczy osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej. W
przeciwieństwie do „upadłości przedsiębiorców” upadłość konsumencka nie ma na celu
zaspokojenia wierzycieli w wyniku spieniężenia masy upadłości, ale oddłużenie danej osoby.
Stanowi więc ona swego rodzaju przywilej.
Zastosowanie przepisów o „upadłości przedsiębiorców” do osób prowadzących
działalność rolniczą nie nastręcza poważniejszych wątpliwości. Ustawa zawiera w tym
zakresie wyraźny przepis, który wyłącza zdolność upadłościową „osób fizycznych
prowadzących gospodarstwo rolne” (art. 6 ust. 5 P.u.n.). Oznacza to, że postępowanie
upadłościowe nie może być wszczynane przeciwko rolnikom-osobom fizycznym (także jeśli
są wspólnikami spółki cywilnej)2, ale nie ma przeszkód, by ogłosić upadłość wobec
prowadzących działalność rolniczą osób prawnych (np. spółek prawa handlowego czy
spółdzielni)3.
1
Mowa tutaj o spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością i spółkach akcyjnych nieprowadzących działalności
gospodarczej, wspólnikach osobowych spółek handlowych, ponoszących odpowiedzialność za zobowiązania
spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem oraz wspólnikach spółki partnerskiej.
2
Nie można przy tym zgodzić się ze stanowiskiem Departamentu Prawno Legislacyjnego Ministerstwa
Rolnictwa i Rozwoju Wsi, w którym pojęcie to zawęża się do pojęcia „rolnika indywidualnego”, przyjętego w
ustawie z 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego. Ustawa ta przez rolnika indywidualnego rozumie
„osobę fizyczną, będącą właścicielem lub dzierżawcą nieruchomości rolnych o łącznej powierzchni użytków
rolnych nieprzekraczającej 300 ha, prowadzącą osobiście gospodarstwo rolne, posiadającą kwalifikacje
rolnicze, zamieszkałą w gminie, na obszarze której położona jest jedna z nieruchomości rolnych wchodzących w
skład tego gospodarstwa”. Gdyby ustawodawca chciał ograniczyć wyłączenie zdolności upadłościowej do
rolników posiadających odpowiednie kwalifikacje lub prowadzących działalność osobiście bądź też
zamieszkujących w gminie, na obszarze której położone jest ich gospodarstwo, to uczyniłby to wyraźnie w art. 6
pkt. 5. Żadnego jednak z takich warunków w tym przepisie nie zawarł. Wyłączenie dotyczy więc każdej osoby
fizycznej prowadzącej jakiekolwiek gospodarstwo rolne. Stanowisko Departamentu to było wyrażone w
odpowiedzi na pytanie zadane przez dziennik „Rzeczpospolita” dotyczące możliwości ogłoszenia upadłości
przez rolnika indywidualnego. Jest ono dostępne na stronie: http://www.rp.pl/artykul/310544,310484.html
3
W zakresie bardziej szczegółowej analizy wyłączenia zdolności upadłościowej rolników w odniesieniu do
upadłości przedsiębiorców pozwalam sobie odesłać do mojego artykułu „W kwestii zdolność upadłościowej i
naprawczej osób prowadzących gospodarstwa rolne” opublikowanego w „Przeglądzie Prawa Rolnego” 2010, nr
1
Więcej wątpliwości wzbudza kwestia tego, czy rolnicy mogą - a jeśli tak, to w jakim
zakresie - korzystać z instytucji upadłości konsumenckiej. Kwestia ta nie została przez
ustawodawcę uregulowana w sposób jednoznaczny a przyjęte przepisy budzą wiele trudności
interpretacyjnych. W doktrynie formułowane są też skrajnie różne opinie. Jedni eksperci
uważają, że rolnicy nie mogą ogłosić upadłości konsumenckiej, inni zaś uzasadniają tezę
przeciwną. Z tego też względu warto poświęcić temu zagadnieniu więcej uwagi.
Zgodnie z art. 1 ust. 1 pkt. 1 lit. b) Ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze, z upadłości
konsumenckiej mogą skorzystać tylko nieprowadzące działalności gospodarczej osoby
fizyczne, których niewypłacalność powstała wskutek wyjątkowych i niezależnych od nich
okoliczności. Na tym tle powstaje zatem pierwsze pytanie, a mianowicie, czy prowadzona
przez rolników działalność rolnicza jest działalnością gospodarczą? Jak się okazuje
odpowiedź na to pytanie nie jest wcale taka oczywista.
Wśród pierwszych komentarzy do nowej instytucji „upadłości konsumenckiej” pojawił się
pogląd, że «rolnik jest osobą fizyczną a działalność rolnicza nie jest działalnością
gospodarczą», w związku z czym «rolnik może wnioskować o ogłoszenie wobec niego
upadłości konsumenckiej»4. Dla uzasadnienia tej tezy powołany został art. 3 ustawy z 2004 r.
o swobodzie działalności gospodarczej, który stanowi, że jej przepisów „nie stosuje się do
działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie upraw rolnych oraz chowu i hodowli
zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego”. Z poglądem tym
nie można się jednak zgodzić.
Pomylono tutaj kwalifikację działalności rolniczej jako działalności gospodarczej z
zakresem stosowania przepisów ustawy o swobodzie działalności gospodarczej. To, że do
działalności rolniczej nie stosuje się przepisów tej ustawy nie oznacza przecież jeszcze, że
działalność ta nie może być kwalifikowana jako działalność gospodarcza. O kwalifikacji tej
przesądza art. 2 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, który stanowi, że
„działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa,
usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także
działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły”. Ilekroć zatem
działalność rolnicza – będąca działalnością wytwórczą - będzie miała charakter zarobkowy i
będzie prowadzona w sposób zorganizowany i ciągły, będzie mogła być uważana za
2
4
Tak P. Bodył Szymala, Rolnik nie może upaść, czyli o dyskryminacji mimo woli, „Rzeczpospolita” z 16
kwietnia 2009 r. s. C7
2
działalność gospodarczą5. Potwierdza to także samo zawarcie w ustawie o swobodzie
działalności gospodarczej treści cytowanego wyżej art. 3. Gdyby ustawodawca nie uznawał
możliwości kwalifikowania działalności rolniczej jako działalności gospodarczej, nie
musiałby wprowadzać osobnego wyłączenia w tym zakresie. Warto też dodać, że osoba
prowadząca działalność rolniczą – po spełnieniu odpowiednich przesłanek – będzie
kwalifikowała się jako przedsiębiorca w świetle art. 431 k.c.6.
Dokonując zatem wykładni przepisów P.u.n. i szukając odpowiedzi na pytanie czy rolnicy
są legitymowani do ogłoszenia upadłości konsumenckiej należy mieć na względzie
rozróżnienie pomiędzy rolnikami-osobami fizycznymi, które prowadzą gospodarstwa rolne w
formie działalności gospodarczej (rolnikami-przedsiębiorcami) a osobami fizycznymi
prowadzącymi gospodarstwo rolne jedynie na własne potrzeby, a więc nieprowadzącymi
działalności gospodarczej.
W świetle powyższych uwag nasuwałaby się konkluzja, że o upadłość konsumencką
mogą ubiegać się tylko ci rolnicy-osoby fizyczne, którzy prowadzą gospodarstwo rolne
jedynie na własne potrzeby. Nie prowadzą oni bowiem działalności gospodarczej. Sytuację
komplikuje jednak art. 4911 P.u.n., który stanowi, że przepisy o upadłości konsumenckiej
„stosuje się wobec osób fizycznych, do których nie mają zastosowania przepisy działu II
tytułu I części pierwszej”. W Dziale tym został zawarty m.in. art. 6 ust. 5, który – jak
wskazano wyżej – wyłącza z zakresu „upadłości przedsiębiorców” osoby fizyczne
prowadzące gospodarstwa rolne.
Na tle art. 4911 P.u.n sformułowana została teza, że także rolnicy-przedsiębiorcy mogą
skutecznie domagać się ogłoszenia upadłości konsumenckiej. U podstaw tej interpretacji leży
założenie, że «regulacja art. 6 pkt. 5 oznacza tylko tyle, że wobec wskazanych w nim osób które (...) są przedsiębiorcami - nie można ogłosić i prowadzić postępowania upadłościowego
w trybie i na zasadach przewidzianych dla przedsiębiorców. W takim rozumieniu art. 6 pkt. 5
niejako wyłącza rolników spod przepisów działu II tytułu pierwszego części pierwszej
ustawy».7 Prowadzi to do wniosku, że «osoby fizyczne prowadzące gospodarstwo rolne są
5
Tak też C. Kosikowski, Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej. Komentarz, Warszawa 2005, s. 26; M.
P. Ilnicki, J. Wolski, Prawo działalności gospodarczej. Kometarz, Kraków 2000, s. 36; A. Kidyba, Galimatias z
przedsiębiorcami, Rzeczpospolita z 18-19 czerwca 2003; C. Banasiński, H. Gronkiewicz-Waltz, R. Kaszubski,
K. Pawłowicz, D. Szafrański, M. Wierzbowski, M. Wyrzykowski, Prawo gospodarcze. Zagadnienia
administracyjnoprawne, Warszawa 2003, s. 89; R. Budzinowski, Status prawny rolnika jako przedsiębiorcy
(zagadnienia wybrane), „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Społeczny” 2002, z. 3, s. 114
6
Tak też J. Frąckowiak, Instytucje prawa handlowego w kodeksie cywilnym, „Rejent” 2003, nr 6, s. 37, który
krytykuje decyzję ustawodawcy w przedmiocie uznania za przedsiębiorcę każdego rolnika, bez względu na
rozmiar prowadzonego gospodarstwa rolnego.
7
W. Głodowski, A. Hrycaj, Zakres podmiotowy i podstawy ogłoszenia „upadłości konsumenckiej”, „Państwo i
Prawo” 2010, nr 2, s. 77
3
objęte zakresem zastosowania tytułu V części trzeciej ustawy, a w konsekwencji, że mają
[konsumencką] zdolność upadłościową».
Z całą pewnością zgodzić się należy z twierdzeniem, że art. 6 pkt. 5 P.u.n. dotyczy osób
fizycznych prowadzących gospodarstwo rolne w formie działalności gospodarczej.
Przemawia za tym systemowa wykładnia P.u.n., tj. fakt, że gdyby ustawodawca nie uważał
osób, o których mowa w art. 6 pkt. 5 za przedsiębiorców (a w konsekwencji prowadzonej
przez nie działalności za działalność gospodarczą), nie musiałby expressis verbis wyłączać
ich zdolności upadłościowej. Ich zdolność upadłościowa byłaby wyłączona już na mocy
samego art. 5 ust. 1 P.u.n., który przewiduje, że przepisy ustawy stosuje się do
przedsiębiorców w rozumieniu ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny. Gdyby
zatem rolnicy nie byli uważani przez ustawodawcę za przedsiębiorców, art. 6.ust. 5 P.u.n.
byłby po prostu zbędny8.
Pod adresem tej interpretacji nasuwa się jednak jedno zasadnicze zastrzeżenie. Otóż jawi
się ona jako sprzeczna z istotą upadłości konsumenckiej, która ze swej natury dotyczy jedynie
osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej. Przyznanie przedsiębiorcom
rolnym możliwości korzystania z instytucji upadłości konsumenckiej stanowiłoby zatem
wyjątek od zasady ogólnej, zgodnie z którą upadłość konsumencka zarezerwowana jest dla
konsumentów, a więc podmiotów nie występujących w obrocie prawno-gospodarczym jako
profesjonaliści. Niewątpliwie stawiałoby to przedsiębiorców rolnych w uprzywilejowanej
sytuacji w porównaniu do przedsiębiorców działających w innych działach gospodarki.9.
Z tego względu bardziej przekonująca wydaje się być interpretacja art. 491 1 P.u.n.,
zgodnie z którą «przepisy mają zastosowanie (a dokładniej normy postępowania
zdekodowane na bazie tych przepisów) wobec adresatów, gdy coś im nakazują lub zakazują.
Przepis wyłączający możliwość prowadzenia „zwykłego” postępowania upadłościowego
wobec rolnika, jest przepisem, który do tegoż rolnika ma zastosowanie»10. Na tej podstawie
wyprowadzany jest wniosek, że «Dział II tytułu I części pierwszej ma zastosowanie do
rolników, gdyż zamyka im drogę do upadłości „zwykłej” (czyli nie-konsumenckiej)».
8
Z całą pewnością odrzucić należy opinię, że podstawą ogłoszenia tej upadłości wobec rolników, którzy
prowadzą przemysłowo swoją działalność (farmerzy) jest art. 9 P.u.n.
«rolnicy prowadzący przemysłowo swoją działalność (farmerzy) de facto prowadzą przedsiębiorstwa rolne a »
9
Tego rodzaju zabieg – jeśli był on intencją ustawodawcy – nie byłby jednak odosobnionym przypadkiem.
Ustawodawca często traktuje przedsiębiorców rolnych podobnie jak podmioty nieprowadzące działalności
gospodarczej i to zarówno w sferze prawa publicznego jak i prawa prywatnego. Oprócz wyłączenia rolniczej
działalności gospodarczej spod przepisów ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, można wskazać tu
także na art. 4792 ust. 2 k.p.c., który wyłącza działalność wytwórczą w rolnictwie spod przepisów regulujących
postępowanie w sprawach gospodarczych.
10
Tak P. Bodył Szymala, op.cit.
4
Oczywiście chodzić tu będzie jedynie o rolników-przedsiębiorców, gdyż tylko do nich – jak
wyżej wskazano – odnosi się art. 6 ust. 5 P.u.n. Adresatami tego przepisu są bowiem jedynie
rolnicy-przedsiębiorcy, a nie wszyscy rolnicy-osoby fizyczne.
Podsumowując powyższe rozważania, należy stwierdzić, że bez względu na przyjętą linię
argumentacyjną, upadłości konsumenckiej będą mogli zawsze domagać się rolnicy
prowadzący gospodarstwa na własne potrzeby (nie-przedsiębiorcy). W przypadku rolnikówprzedsiębiorców sytuacja nie jest natomiast jednoznaczna i może prowadzić do sporów w
doktrynie i rozbieżności w orzecznictwie.
Na koniec nasuwa się jeszcze jedna, niezbyt optymistyczna, konkluzja. Otóż, brak
jasności przepisów w zakresie tego zagadnienia zdaje się być niestety kolejnym już
przejawem braku zainteresowania polskiego ustawodawcy w jednoznacznym uregulowaniu
pozycji prawnej rolników jako przedsiębiorców i uczestników obrotu gospodarczego.
Dr Agnieszka Szymecka-Wesołowska
5