OKRĄGŁY STÓŁ LIDERÓW OPINII

 SPRAWOZDANIE Z DEBATY OKRĄGŁY STÓŁ LIDERÓW OPINII W SPRAWIE UPADŁOŚCI KONSUMENCKIEJ W POLSCE Warszawa, dnia 26 maja 2011 roku Gdańsk/Warszawa, czerwiec 2011 roku Konferencja Przedsiębiorstw Finansowych – Związek Pracodawców powstała 27 października 1999 roku i obecnie zrzesza kilkadziesiąt kluczowych przedsiębiorstw z rynku finansowego, w tym banki, doradców i pośredników finansowych, przedsiębiorstwa pożyczkowe, zarządzających informacją gospodarczą, wierzytelnościami, sprzedające produkty tzw. odwróconej hipoteki oraz przedsiębiorstwa z branży ubezpieczeniowej. KPF to między innymi członek Rady Rozwoju Rynku Finansowego przy Ministrze Finansów, a także prestiżowej organizacji samorządowej EUROFINAS -­‐ European Federation of Finance House Associations, partnera europejskiej platformy samorządowej przemysłu bankowego – EBIC, która zrzesza osiemnaście organizacji z krajów Unii Europejskiej, reprezentujących bardzo istotną część europejskiego przemysłu finansowego. COPYRIGHT © Konferencja Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce – Związek Pracodawców To opracowanie nie może być rozpowszechniany za pomocą jakiegokolwiek nośnika bez zgody KPF wyrażonej pisemnie. Cytowanie jedynie za podaniem źródła. KONTAKT W SPRAWIE SPRAWOZDANIA Marcin Czugan Prawnik Tel.: 510049177 e-­‐mail: [email protected] 2 DEBATA OKRĄGŁEGO STOŁU LIDERÓW OPINII – wersja do konsultacji Spis treści WSTĘP ................................................................................................................................... 4 CELE DEBATY OKRĄGŁEGO STOŁU LIDERÓW OPINII ........................................... 5 WPROWADZENIE DO DEBATY OKRĄGŁEGO STOŁU .............................................. 5 Syndyk Joanna Opalińska, Prodziekan Krajowej Izby Syndyków ............................ 6 Anna Kuć – Mazowieckie Biuro Porad Obywatelskich ................................................. 7 Mecenas Alicja Kopeć – Sekretarz Komisji Etyki KPF ................................................... 8 Mecenas Marek Jaślikowski – Instytut Wymiaru Sprawiedliwości ....................... 10 GENERALNA OCENA OBOWIĄZUJĄCYCH PRZEPISÓW ....................................... 11 PODSUMOWANIE I REKOMENDOWANE, GENERALNE KIERUNKI DZIAŁAŃ 13 Edukacja finansowa, zwiększenie dostępności usług doradczych dla niewypłacalnych i nadmiernie zadłużonych konsumentów ................................... 13 Modyfikacja obowiązujących przepisów ........................................................................ 14 WNIOSKI ............................................................................................................................ 18 LISTA INTERESARIUSZY OBECNYCH PODCZAS DEBATY OKRĄGŁEGO STOŁU LIDERÓW OPINII ............................................................................................................. 19 3 DEBATA OKRĄGŁEGO STOŁU LIDERÓW OPINII – wersja do konsultacji WSTĘP Konferencja Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce – Związek Pracodawców zorganizowała w dniu 26 maja 2011 r. w Warszawie debatę „Okrągły Stół Liderów Opinii w Polsce na Temat Upadłości Konsumenckiej”. Obowiązujące w Polsce przepisy dotyczące upadłości konsumenckiej, uchwalone zostały po wieloletnim procesie legislacyjnym i stworzone w wyniku racjonalnego kompromisu społecznego. Dziś po kilkunastu miesiącach od wdrożenia są oceniane przez wielu interesariuszy negatywnie -­‐ brak jest jednak rzeczowej analizy i merytorycznego uzasadnienia takich opinii. Natomiast, ze względu na ważną społecznie rolę, jaką pełni przedmiotowa ustawa, jej przepisy zasługują jednak na rzetelną ocenę. W przekonaniu organizatora Debaty, pogłębioną i rzetelną ocenę można wypracować wyłącznie, o ile będzie ona oparta o szczegółową analizę praktyki stosowania tych przepisów. Taki cel postawiono przed tym projektem, w którym wzięło udział szerokie grono interesariuszy, reprezentujących najważniejsze środowiska, organizacje i instytucje, mające ekspercką wiedzę i doświadczenie w obszarze prawa upadłościowego i ochrony praw konsumentów. Zadaniem, z którym zmierzyli się uczestnicy Okrągłego Stołu, było podjęcie się wypracowania rzetelnej odpowiedzi na kilka pytań – czy obowiązująca regulacja, dotycząca upadłości konsumenckiej realizuje w sposób prawidłowy zamierzenia ustawodawcy, czy zastosowany model upadłości powinien być utrzymany, czy może powinien podlegać zasadniczym zmianom oraz w jaki sposób poprawić efektywność jej funkcjonowania w praktyce. Oddając w Państwa ręce ten dokument, stanowiący relację z Debaty Okrągłego Stołu Liderów Opinii, wraz z zaprezentowanymi tam ocenami regulacji oraz rekomendacjami jej zmian, pozostaję Z wyrazami szacunku Andrzej Roter Dyrektor Generalny 4 DEBATA OKRĄGŁEGO STOŁU LIDERÓW OPINII – wersja do konsultacji CELE DEBATY OKRĄGŁEGO STOŁU LIDERÓW OPINII Konferencja Przedsiębiorstw Finansowych, organizując debatę „Okrągły Stół Liderów Opinii w Polsce na temat upadłości konsumenckiej” postawiła sobie kilka celów do osiągnięcia w związku z tym wydarzeniem. Syntetycznie, można je opisać w następującym porządku: 1) zdiagnozowanie sytuacji i podsumowanie polskich doświadczeń w stosowaniu ustawy o upadłości konsumenckiej, 2) zidentyfikowanie rzeczywistych przyczyn względnie małej liczby wniosków o upadłość, zakończonych pozytywnie oraz zweryfikowanie, poprzez analizę konkretnych przypadków postępowań w sprawie upadłości czy na podstawie aktualnie obowiązującej ustawy jest możliwe przeprowadzenie w sposób efektywny postępowania upadłościowego, 3) wzmocnienie rzeczowych argumentów i wzmocnienie świadomości społecznej, co do realnych możliwości skorzystania z dobrodziejstwa regulacji w obecnym kształcie, a w konsekwencji także powiększenie wiedzy, w jaki sposób zastosować w praktyce obowiązujące przepisy i stać się ich beneficjentem, 4) doprowadzenie do rzeczowej dyskusji na temat kierunków ewentualnych działań, służących poprawie efektywności w korzystaniu z dobrodziejstwa ustawy. WPROWADZENIE DO DEBATY OKRĄGŁEGO STOŁU Debata została otworzona przez Pana Adama Szejnfelda, Posła na Sejm RP, Przewodniczącego Komisji Przyjazne Państwo. Pan Adam Szejnfeld, pełniąc obowiązki Ministra Gospodarki, odpowiedzialny był za wdrożenie do polskiego porządku prawnego ustawy o upadłości konsumenckiej, z satysfakcją podkreślił, iż ta regulacja należy do wyjątków w polskim porządku prawnym. Jest bowiem jedną z niewielu, które nie podlegają ciągłym zmianom, modyfikacjom, co jest zjawiskiem negatywnym, lecz często doświadczanym w procesie stanowienia prawa w Polsce. Świadczy to o odpowiedzialnym podejściu interesariuszy tej regulacji i jest dobrym prognostykiem do jej przyszłych, ewentualnych zmian. Pan Minister podkreślił, iż jest to także jedna z istotniejszych ze społecznego punktu widzenia regulacji, stąd jej analiza winna zasługiwać na wyłączenie merytoryczne podejście. 5 DEBATA OKRĄGŁEGO STOŁU LIDERÓW OPINII – wersja do konsultacji Zadeklarował swoje osobiste zaangażowanie w prace legislacyjne nad takim jej modyfikowaniem, które doprowadzić mogą do efektywniejszego jest stosowania, jak również do poprawy jakości prawnej tej regulacji. Wprowadzenie merytoryczne Obrad stanowiły cztery prezentacje, przygotowane przez zaproszonych ekspertów. Intencją organizatorów Okrągłego Stołu Liderów Opinii w tej części Obrad, było zebranie i zaprezentowanie dostępnej, eksperckiej wiedzy z praktyki stosowania ustawy o upadłości konsumenckiej, także o jej otoczeniu – doradztwie dla nadmiernie zadłużonych, roli edukacji konsumenckiej w tym zakresie. Stąd do prezentacji wprowadzających zaproszeni zostali: 1) Pani Joanna Opalińska, Prodziekan Krajowej Izby Syndyków, Syndyk między innymi z praktycznym doświadczeniem, wynikającym z przeprowadzonych pozytywnie upadłości konsumenckich, 2) Mecenas Marek Jaślikowski z Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości, który jest autorem unikatowego, kompleksowego i całościowego opracowania na temat praktyki sądowej w stosowaniu ustawy upadłości konsumenckiej w Polsce, 3) Pani Anna Kuś, reprezentująca sieć profesjonalnego doradztwa dla nadmiernie zadłużonych – Biura Porad Obywatelskich, z wiedzą na temat stanu edukacji finansowej osób dorosłych, dłużników i możliwości ich samodzielnego radzenia sobie z problemami finansowymi oraz 4) Mecenas Alicja Kopeć, Sekretarz Komisji Etyki przy KPF, współautorka opracowanego w Komisji Etyki praktycznego poradnika dla niewypłacalnych, jedynej aktualnie w Polsce publikacji, służącej do praktycznego przygotowania się niewypłacalnych dłużników do procedowania z wnioskiem o upadłość konsumencką. Syndyk Joanna Opalińska, Prodziekan Krajowej Izby Syndyków Pani Joanna Opalińska, Prodziekan Krajowej Izby Syndyków skupiła się na opisie doświadczeń w zakresie praktycznego stosowania przepisów przedmiotowej ustawy, w tym na przedstawieniu dwóch procesów z zakresu upadłości konsumenckiej, toczonych w warszawskim sądzie upadłościowym (patrz: Studium przypadków – praktyka warszawskich sądów upadłościowych, Joanna Opalińska, Prodziekan Krajowej Izby Syndyków). Pomimo bardzo zróżnicowanego charakteru obu przytoczonych przypadków, obowiązujące przepisy stanowiły efektywne narzędzie w rozwiązaniu problemu niewypłacalności – warto przytoczyć te casusy. Jedno z opisywanych postępowań dotyczyło dłużnika, matki samotnie wychowującej dziecko, która popadła w stan niewypłacalności z powodu poręczenia pożyczki dewizowej, niezabezpieczonej rzeczowo, o względnie bardzo wysokiej kwocie w relacji do masy upadłościowej i uzyskiwanych bieżących dochodów przez dłużnika-­‐upadłego. Jedynym 6 DEBATA OKRĄGŁEGO STOŁU LIDERÓW OPINII – wersja do konsultacji majątkiem konsumentki były uzyskiwane przez nią dochody z tytułu umowy o pracę i nadpłaty podatku dochodowego od osób fizycznych. Dłużnik przez cały okres postępowania upadłościowego współpracował z organami sądowymi i wierzycielami, wykonując ciążące na nim obowiązki wynikające z ustawy. Z uwagi na fakt, iż niewypłacalność upadłego nastąpiła wskutek nadzwyczajnych i niezależnych od niego okoliczności, sąd upadłościowy zdecydował o wydaniu postanowienia o ogłoszeniu upadłości. Wskazać należy, iż wartość zaspokojenia wierzycieli, biorąc pod uwagę sumę zobowiązań konsumentki w relacji do masy upadłości wynosiła zaledwie 4,59 %. Zaspokojenie wierzycieli następowało wyłączenie z bieżących dochodów, w kwocie zaledwie (ze względu na wielosettysięczne zobowiązanie) kilkuset złotych miesięcznie. W drugim przypadku opisanym przez Panią Syndyk, dłużnik poprzez zmianę kursów walutowych utracił możliwość spłacania kredytów, a dotychczasowe źródła finansowania (czynsz z wynajmowanych mieszkań), w sytuacji kryzysu finansowego okazały się niewystarczające. W skład masy upadłości weszły dwie nieruchomości lokalowe, współwłasność samochodu i wynagrodzenie z tytułu umowy o pracę. Podobnie jak w pierwszym przypadku, ze względu na fakt, iż niewypłacalność upadłego nastąpiła wskutek nadzwyczajnych i niezależnych od niego okoliczności, sąd upadłościowy zdecydował o wydaniu postanowienia o ogłoszeniu upadłości. Odmiennie niż w pierwszym z opisanych przypadków, stosunek masy upadłości do łącznego zadłużenia dłużnika był względnie bardzo wysoki i wynosił aż 87,63 %. Oba przypadki, bardzo różne w wielu aspektach charakterystyki dłużnika, długu i masy upadłości, pozwalają na wysunięcie wniosku, iż obecne przepisy umożliwiają skuteczne przeprowadzenie postępowania upadłościowego wobec konsumentów o bardzo zróżnicowanej sytuacji majątkowej, historii zadłużenia i jego przyczynach. W szczególności, warto podkreślić ten fakt, iż pozwalają na oddłużenie osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej w sposób odpowiadający ich faktycznym możliwościom dochodowym. Jednym z warunków, zapewniającym skorzystanie z przepisów przedmiotowej ustawy, jest racjonalne jej interpretowanie zarówno przez Sędziów jak i Syndyków, którzy często pełnią funkcję doradcy dla niewypłacalnych. Niemniej, ustawa wymaga modyfikacji, które pozwalałyby unikać wątpliwości w jej stosowaniu, co poprawiłoby efektywność w realizacji celów, dla jakich została wdrożona do polskiego porządku prawnego. Anna Kuć – Mazowieckie Biuro Porad Obywatelskich Pani Anna Kuć, Doradca z Warszawskiego Biura Porad Obywatelskich (BPO) zaprezentowała podejście i metody rozwiązywania problemów finansowych konsumentów w działalności statutowej BPO oraz zaprezentowała analizę przyczyn tych problemów, ujawnionych na podstawie analizy konkretnych przypadków popadnięcia w problemy finansowe przez 7 DEBATA OKRĄGŁEGO STOŁU LIDERÓW OPINII – wersja do konsultacji konsumentów. (patrz: Poradnictwo dla zadłużonych, Anna Kuć, Biuro Porad Obywatelskich Województwo Mazowieckie) Biura Porad Obywatelskich przyjęły model pracy z dłużnikami, którego syntetyczny opis sprowadza się do sześciu punktów: 1) diagnoza sytuacji, 2) analiza zadłużenia pod kątem przedawnienia, 3) ustalenie długów priorytetowych, 4) maksymalizacja dochodów, 5) zaproponowanie działań, 6) monitorowanie zaplanowanych działań. Biuro Porad Obywatelskich w Warszawie udzieliło ponad 2 tysiące porad, przy czym z tej liczby 359 osób zakwalifikowano do dalszej pracy z doradcami Biura, a w tym pozytywny efekt uzyskano wobec 123 osób (kwota zadłużeń, które zostały całkowicie spłacone lub umorzone to 256.259 zł). Działanie na przedpolu niewypłacalności jest możliwe, może być skuteczne i wydaje się być nadal niedoceniane przez wielu interesariuszy. Biuro Porad Obywatelskich działa także na rzecz szeroko pojętej edukacji finansowej konsumentów – w okresie styczeń 2009 – maj 2010 prowadziło akcję „Poradnictwo dla dłużników”, czyli akcje informacyjną mającą na celu edukację konsumentów w zakresie skutków niespłacanych zadłużeń, sposobu prowadzenia negocjacji z wierzycielami oraz praw i obowiązków wierzycieli i dłużników. Wnioski z prowadzonej działalności BPO w obszarze nadmiernego zadłużenia konsumentów, w tym w odniesieniu do korzystania z dobrodziejstwa ustawy o upadłości konsumenckiej pokazują, iż względnie najczęstszą przyczyną trudności, problemów, w tym częstych przypadków odrzucania wniosków o upadłość składanych przez dłużników, jest ich niski poziom edukacji finansowej i prawnej. Poprawa w tym względzie jest konieczna do tego, by podnieść efektywność świadczonych usług doradczych na przedpolu niewypłacalności, ale też rozwiązywania problemu niewypłacalności, korzystając z przepisów ustawy o upadłości konsumenckiej. Organizacje konsumenckie, które wypracowały skuteczne metody pracy z konsumentami, potrzebują jednak większego wsparcia, w tym finansowego, dla zwiększenia dostępności usług doradztwa dla nadmiernie zadłużonych oraz dla niewypłacalnych konsumentów. Należałoby uznać za ważne do zrealizowania potrzeby edukowania nie tylko obowiązkowego, edukacji szkolnej, ale też rosnące potrzeby, związane ze zmieniającym się rynkiem, edukacji dla dorosłych obywateli, którzy często nie radzą sobie z problemami życia codziennego i pełnionych przez nich ról konsumenta na rynku właśnie ze względu na niedostatki takiej edukacji. Mecenas Alicja Kopeć – Sekretarz Komisji Etyki KPF Pani Alicji Kopeć, Sekretarz Komisji Etyki Konferencji Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce, zaprezentowała doświadczenia pracy tego ważnego w strukturach KPF organu. Komisja Etyki 8 DEBATA OKRĄGŁEGO STOŁU LIDERÓW OPINII – wersja do konsultacji działa w pełni niezależnie od innych organów Konferencji, wytyczając standardy etyczne na rynku consumer finance. Komisja monitoruje i nadzoruje przestrzeganie Zasad Dobrych Praktyk KPF, które zostały zaakceptowane przez Komisję Nadzoru Finansowego i znalazły się w roku 2009 na liście najbardziej prestiżowych kanonów etycznych środowisk finansowych. Komisja Etyki rozpoznaje również skargi konsumentów na naruszenie Zasad Dobrych Praktyk przez Członków KPF i działa na rzecz szeroko pojętej edukacji finansowej społeczeństwa. Prezentacja koncentrowała się na przedstawieniu Poradnika, którego autorami są eksperci prawni, Członkowie Komisji Etyki, skierowanego do konsumentów – niewypłacalnych dłużników, którzy chcieliby skorzystać z dobrodziejstwa ustawy o upadłości konsumentów. Komisja Etyki, wraz z Biurem KPF, dokonała pogłębionej analizy przyczyn względnie małej liczby wniosków o upadłość, które składane są w sądach w Polsce i są zakończone ogłoszeniem upadłości (patrz Ocena realizacji ustawy o upadłości konsumenckiej. Dr Mirosław Bieszki, Andrzej Roter. Gdańsk 2010). Ponieważ przyczyną braku rozpatrywania zdecydowanej większości wniosków o upadłość przez sądy są powody formalne, a także po konstatacji na podstawie prowadzonych przez KPF badań, iż potencjalnymi beneficjentami tej ustawy mogą być najczęściej osoby względnie gorzej wykształcone, to Komisja Etyki uznała, iż środowisko finansowe i przemysł finansowy w Polsce winien zaangażować się w podnoszenie poziomu edukacji finansowej w obszarze praktycznego zastosowania przepisów ustawy upadłości konsumenckiej. Braki w edukacji prawnej, to najważniejszy powód małej liczby osób, które skorzystały z dobrodziejstwa przedmiotowej ustawy. W przekonaniu Komisji Etyki, działania edukacyjne winny być prowadzone głównie wśród wnioskodawców upadłości konsumenckiej, ale też osób, które profesjonalnie świadczą usługi doradcze dla niewypłacalnych. A są to Rzecznicy Praw Konsumenta, doradcy w biurach Federacji Konsumenta, czy Biur Porad Obywatelskich. W tym celu został przygotowany poradnik dla niewypłacalnych, uczący jak dobrze, zgodnie z prawem, powinien być przygotowany wniosek o upadłość konsumencką i opisujący procedurę rozpatrywanie go przez sądy. Wydany w liczbie kilkunastu tysięcy egzemplarzy w czerwcu 2011 roku trafi do wymienionych wyżej organizacji, a poprzez nie do potrzebujących pomocy osób – niewypłacalnych dłużników. W ocenie KPF i Komisji Etyki, należy dążyć do zintensyfikowania współpracy różnych interesariuszy upadłości konsumenckiej, by poprzez szeroki zakres podejmowanych działań i projektów, doprowadzić do zminimalizowania ryzyka, iż nawet bez względu na model zastosowany do budowania przepisów ustawy o upadłości konsumenckiej, ze względu na niedostatki wiedzy i umiejętności korzystania z przepisów, pozytywne efekty wejścia w życie tej regulacji będą niweczone. 9 DEBATA OKRĄGŁEGO STOŁU LIDERÓW OPINII – wersja do konsultacji Mecenas Marek Jaślikowski – Instytut Wymiaru Sprawiedliwości Pan Mecenas Marek Jaślikowski, autor raportu na temat upadłości konsumenckiej w praktyce sądowej, zaprezentował główne wyniki i wnioski przywołanego wyżej raportu. Pan Mecenas, na podstawie przeprowadzonej, pogłębionej analizy 85% przypadków wniosków, złożonych w polskich sądach, generalnie pozytywnie ocenił główne założenia i cele, postawione przez ustawodawcę przed tą regulacją. Prezentacja wskazywała także na kilka, niezwykle istotnych kwestii, które mogłyby podlegać refleksji w kontekście dyskusji nad potrzebą ewentualnych zmian w obowiązujących przepisach: a) niedopuszczalność upadłości konsumenckiej, w sytuacji gdy dłużnik posiada jednego wierzyciela -­‐ przyjmuje się, że jeden wierzyciel skuteczniej zaspokoi się w postępowaniu egzekucyjnym, aniżeli w postępowaniu upadłościowym, tym samym w sytuacji gdy dłużnik posiada jednego wierzyciela – nie ma możliwości skorzystania z procedury upadłości konsumenckiej; b) przesłanki ogłoszenia upadłości konsumenckiej – Pan Mecenas Marek Jaślikowski podkreślił, iż przesłanki ogłoszenia upadłości, sformułowane w art. 4913 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze zostały sformułowane w sposób prawidłowy. Nie zrezygnowano z przesłanek moralnych, co jest rozwiązaniem słusznym. Podkreślił również zasadność przyjętego rozwiązania – ustalania i potwierdzania związku przyczynowego pomiędzy niewypłacalnością dłużnika, a wyjątkowymi i niezależnymi od niego okolicznościami; c) braki formalne wniosków – wykazano w prezentacji, iż 95 % z oddalonych bądź zwróconych wniosków spowodowana była brakami formalnymi (dotyczy to również wniosków sporządzonych przez profesjonalnych pełnomocników). Zaprezentowany raport ujawniał również niejednolitą praktykę orzeczniczą w zakresie braków formalnych wniosków konsumentów; d) różnice w procedowaniu poszczególnych sądów – podkreślona już powyżej niejednolita praktyka sądowa objawia się również w przypadku wniosków o ustanowienie pełnomocnika z urzędu. Część sądów uznaje, iż postępowanie upadłościowe osób nieprowadzących działalność gospodarczą wymaga pomocy ze strony profesjonalnych pełnomocników – część sądów odmawia ustanowienia pełnomocnika do tego typu spraw. Syntetyczne opracowanie, jakie zostało przygotowane przez Pana Mecenasa Marka Jaślikowskiego na podstawie przytoczonego raportu, udostępnione uczestnikom debaty Okrągłego Stołu w sposób obszerny prezentuje opisane wyżej kwestie (patrz: Upadłość 10 DEBATA OKRĄGŁEGO STOŁU LIDERÓW OPINII – wersja do konsultacji konsumencka w praktyce sądów powszechnych -­‐ Sprawozdanie z wyników badań. Marek Jaślikowski, materiały Okrągłego Stołu Liderów Opinii, maj 2011r). GENERALNA OCENA OBOWIĄZUJĄCYCH PRZEPISÓW Uczestnicy Obrad podczas dyskusji panelowej poddali ocenie obecnie obowiązujące przepisy prawa w zakresie upadłości osób nieprowadzących działalności gospodarczej. Zdaniem uczestników, obecne przepisy były wyrazem racjonalnego kompromisu pomiędzy różnymi koncepcjami ukształtowania modelu upadłości konsumenckiej. Zawarcie przesłanek etycznych, warunkujących ogłoszenie upadłości konsumenta, zdaniem zdecydowanej większości Liderów Opinii, uczestników obrad jest rozwiązaniem słusznym i zasługuje na utrzymanie. Prawo winno rozróżniać dłużnika, który bez swojej winy popadł w stan niewypłacalności, od tego, który swoimi nierozważnymi decyzjami finansowymi spowodował niemożność obsługi bieżących zobowiązań i popadł w nierozważny, a często świadomy sposób w niewypłacalność. Odejście od przesłanek etycznych, czyli tzw. liberalizacja upadłości konsumenckiej, doprowadziłoby do zjawisk, jakie obserwowane były w Stanach Zjednoczonych. W związku z przyjętymi pierwotnie liberalnymi przepisami zauważono, iż skala erozji podstawowych zasad kapitalizmu i instytucji społecznych, opierających się na obowiązku spełniania zobowiązań, ustawodawca był zmuszony już dwukrotnie w historii funkcjonowania tej regulacji, dokonywać zaostrzenia obowiązujących przepisów. Upadłość konsumencka jest w USA często sposobem na pozbycie się niewygodnych długów, do których dochodzić może w związku z nazbyt liberalnymi przepisami w tym obszarze, zresztą ze szkodą dla całej gospodarki tego kraju. Przesłanki ogłoszenia upadłości w Polsce, które można podsumować dwoma określeniami – niezależność i wyjątkowość – dobrze spełniają swoją dotychczasową rolę. Umożliwiają oddłużenie konsumentom, którzy wyłącznie wskutek niezależnych od siebie okoliczności zaprzestali obsługi wymagalnych zobowiązań. Stąd podejście do zmian w przepisach winno być ostrożne, wyważone i oparte o merytoryczne przesłanki, zbudowane na podstawie solidnie przygotowanych projektów badań. Liderzy Opinii zwrócili uwagę, iż problemem w praktycznym stosowaniu ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze -­‐ w odniesieniu do upadłości konsumenckiej – stanowią przepisy dotyczące wymogów formalnych wniosków o ogłoszenie upadłości. Niejasne przepisy w tym względzie, trudne do jednoznacznego zastosowania zarówno przez konsumentów jak i przez 11 DEBATA OKRĄGŁEGO STOŁU LIDERÓW OPINII – wersja do konsultacji sędziów i syndyków, prowadzą do dużej liczby oddalonych lub zwróconych wniosków. Liczne odesłania przepisów o upadłości konsumenckiej, zwłaszcza do części pierwszej ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, powoduje znaczne komplikacje już na etapie sporządzania wniosku. Warto dodać, iż problem ten dotyczy także profesjonalnych pełnomocników, co tylko utwierdza w przekonaniu, że przepisy te nie są sformułowane w sposób wystarczająco przejrzysty i jasny. W zakresie wymogów formalnych została sformułowana propozycja ustanowienia formularza, który zastąpiłby sam wniosek o ogłoszenie upadłości. Jakkolwiek uczestnicy Obrad w trakcie dyskusji uznali tę propozycję za godną rozważenia, to jednak również podkreślano, zgodnie z analizą dotychczasowych doświadczeń, iż konsumenci mają największe problemy z załącznikami do wniosku, których obowiązek zawarcia wyznacza ustawa. Zwrócono także uwagę na regulację zawartą w art. 13 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, stosowaną także do upadłości konsumenckiej. Przepis ten dotyczy kosztów postępowania i obliguje sąd do oddalenia wniosku dłużnika o ogłoszenie upadłości, jeżeli majątek niewypłacalnego nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania. Część uczestników wyrażała konieczność wyłączenia stosowania tego przepisu do upadłości konsumenckiej. Wskazywano, iż część wniosków o ogłoszenie upadłości jest oddalanych z powodu braku majątku dłużnika na zaspokojenie kosztów postępowania. Tymczasem powinno się dopuścić w takim przypadku do merytorycznego rozpoznania wniosku przez sąd. Wskazane jest rozważenie przyjęcia rozwiązania istniejącego w innych krajach, zgodnie z którym koszty upadłości konsumenckiej rozliczane byłyby po ustalenia planu spłaty wierzycieli (zaspokajane już z masy upadłości). Na czas trwania konsumenckiego postępowania upadłościowego koszty te ponosiłby Skarb Państwa. Wszyscy uczestnicy zgodzili się, iż kluczowym zagadnieniem w kontekście upadłości jest szeroko pojęta edukacja, w tym bieżącym i palącym problemem jest edukacja osób dorosłych, pełniących samodzielne role na rynku detalicznym. Poziom wiedzy konsumentów, w zakresie własnych zobowiązań finansowych, a także zarządzania budżetem domowym jest na bardzo niskim poziomie. Należy zatem stworzyć podstawy do edukacji konsumenckiej, już na wczesnym etapie obowiązkowej edukacji szkolnej, poprzez wskazywanie im praw i obowiązków, związanych z podjęciem decyzji o zaciągnięciu zobowiązania. Dłużnik, nie posiada wystarczającej świadomości, przy często nadmiernej skłonności do konsumpcji, iż kolejne zobowiązanie, które na siebie przyjmie, będzie musiało być także spłacone z obecnie posiadanych źródeł dochodów. Stąd niezbędnym jest uświadamianie konsumentów, iż obowiązek spłaty, a w szczególności konsekwencje uchybienia temu obowiązkowi, integralnie wiążą się z faktem zaciągnięcia zobowiązania. Należy wyraźnie wskazywać, iż ważniejszy od zaciągnięcia pożyczki jest fakt jego późniejszej spłaty, bowiem jej brak rodzi poważne konsekwencje dla konsumenta. 12 DEBATA OKRĄGŁEGO STOŁU LIDERÓW OPINII – wersja do konsultacji Edukacja szkolna, nie jest wystarczającą do uniknięcia ryzyka popadnięcia w nadmierne zadłużenie, czy nawet w niewypłacalność, nie jest też wystarczająca w zmieniającym się rynku, do samodzielnego radzenia sobie z rozwiązywaniem bardzo poważnych problemów finansowych. Uczestnicy debaty, poprzez zrelacjonowanie zaangażowania poszczególnych organizacji i urzędów ujawnili, jak wiele działań jest już podejmowanych, lecz każde z nich wymaga wsparcia finansowego do tego, by były one na tyle skuteczne, by w widoczny i odczuwalny sposób poprawić efektywność nie tylko funkcjonującej ustawy o upadłości konsumenckiej, ale także działań podejmowanych na przedpolu nadmiernego zadłużenia. PODSUMOWANIE I REKOMENDOWANE, GENERALNE KIERUNKI DZIAŁAŃ Obrady Okrągłego Stołu miały na celu wypracowanie rekomendacji ewentualnych zmian w ustawie Prawo upadłościowe i naprawcze w odniesieniu do upadłości konsumenckiej. Podczas dyskusji Obrad Okrągłego Stołu powstały rekomendacje w zakresie szeroko pojętej edukacji finansowej, której wzmocnienie może przyczynić się do zminimalizowania ryzyka popadania w nadmierne zadłużenie i niewypłacalność, a także rekomendacje, mające na celu poprawę jakości obowiązujących przepisów. Edukacja finansowa, zwiększenie dostępności usług doradczych dla niewypłacalnych i nadmiernie zadłużonych konsumentów Względnie niski poziom edukacji finansowej konsumentów w Polsce, który jest źródłem realnych kosztów dla przemysłu finansowego, ale także wysokich kosztów społecznych wymaga podjęcia dedykowanych temu zjawisku działań. Nadto, konsumenci, których sytuacja finansowa zmusza do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, mają utrudniony dostęp do uzyskania pomocy w przygotowaniu wniosku w poprawny sposób i informacji o możliwym przebiegu procedury upadłościowej i jej wymogach formalnych do spełnienia. Stąd jedną z rekomendacji było zwiększenie efektywności działań podejmowanych przez organizacje konsumenckie, wsparcie ich finansowo, tak by konsument mógł bezpłatnie uzyskać pomoc i odpowiedzi na pytania dotyczące nie tylko upadłości, ale także gdzie konsument będzie mógł zwrócić się o pomoc w analizie danego produktu finansowego z punktu widzenia jego możliwości finansowych. Edukowanie społeczeństwa to jeden z najistotniejszych problemów, na który zwrócili uwagę Liderzy Opinii. Edukacja winna iść w kompleksowym kierunku, a więc nie tylko w zakresie wiedzy pozyskiwanej na etapie obowiązkowej edukacji szkolnej, w tym nie tylko też w 13 DEBATA OKRĄGŁEGO STOŁU LIDERÓW OPINII – wersja do konsultacji postaci wiedzy o produktach kredytowych, ale również w zakresie nauczania o zarządzaniu własnym budżetem domowym. Obowiązkowa edukacja szkolna winna być uzupełniana na bieżąco, tak by spełniać potrzeby w tym zakresie w zmieniających się warunkach rynkowych, przez edukację dorosłych. Warto rozważyć zwiększenie środków budżetowych na ten cel przeznaczanych, tak by można było doprowadzić do zwiększenia dostępności profesjonalnych usług doradczych, w tym dla niewypłacalnych. Jednocześnie młodzi ludzie, którzy podjęli decyzję o rozpoczęciu studiów prawniczych, winni otrzymywać wiedzę z zakresu upadłości konsumenckiej jako odrębny przedmiot nauczany na polskich uczelniach. Obecnie, na większości wyższych uczelni, nie ma odrębnego przedmiotu obejmującego naukę o upadłości osób nieprowadzących działalność gospodarczą. Fragmenty tej wiedzy przekazywane są w czasie wykładów dotyczących Prawo upadłościowego i naprawczego, jednak nie wszystkie uczelnie prowadzą takie wykłady albo prowadzą je w formie nieobowiązkowej. Tymczasem jest to tak specyficzna i ważna materia, że wprowadzenie takiego przedmiotu na wydziałach prawa poszczególnych uniwersytetów – wydaje się niezbędne. Uczestnicy zwrócili także uwagę na niejednolite stosowanie przepisów o upadłości konsumenckiej, w podobnych stanach faktycznych. Świadczy to o braku odpowiednich szkoleń z zakresu upadłości konsumenckiej dla sędziów i pozostałej kadry wymiaru sprawiedliwości. Tymczasem jednolitość orzecznictwa wzmacnia, również w odbiorze społecznym, pewność prawa i zaufanie do jego poszczególnych instytucji. Stąd postulat dotyczący edukacji obejmuje również konieczność zapewnienia odpowiednich szkoleń dla sędziów z zakresu upadłości konsumenckiej. Na niejednolitość stosowania przepisów wpływa także fakt, że regulacja upadłości konsumenckiej opiera się na odpowiednim stosowaniu innych przepisów Prawa upadłościowego i naprawczego. Należy postulować wprowadzenie do polskiego prawa przepisów, które wprost regulowałyby tę materię, co pozwoli w dużej mierze wyeliminować wątpliwości interpretacyjne zarówno konsumentów, jak i sędziów oraz syndyków. Za realizacją tych ogólnych postulatów, ale wymagających bardzo konkretnych i konsekwentnych działań opowiada się bardzo szerokie grono interesariuszy – organizacje samorządowe, reprezentujące konsumentów, organizacje samorządowe przedsiębiorców, wysokie urzędy, w tym Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Ministerstwa Sprawiedliwości, UOKiK. Od ich współdziałania, współpracy w przygotowywanych kampanii społecznych i edukacyjnych, także współpracy w ich realizacji, zależy sukces podejmowanych działań. Modyfikacja obowiązujących przepisów 14 DEBATA OKRĄGŁEGO STOŁU LIDERÓW OPINII – wersja do konsultacji Za realizację postulatów, których opis zamieszczono poniżej jest także odpowiedzialnych wielu interesariuszy, w tym w zakresie oceny konkretnych przepisów, jakie mogą powstać po zaakceptowaniu poniższych rekomendacji, odpowiedzialne są organizacje konsumenckie, organizacje pracodawców. Ich aktywność i merytoryczne zaangażowanie w tym względzie powinny pozwolić na dostosowanie planowanych modyfikacji do zidentyfikowanych przez te organizacje potrzeb w tym obszarze. •
UJEDNOLICENIE WYMOGÓW FORMALNYCH WNIOSKÓW O OGŁOSZENIE UPADŁOŚCI Liderzy Opinii uczestniczący w obradach Okrągłego Stołu byli zgodni, iż wymogi formalne wniosku o ogłoszenie upadłości winny być zawarte w jednym przepisie prawnym w ustawie Prawo upadłościowe i naprawcze, w części dotyczącej upadłości konsumenckiej. Wymogi te winny być także odpowiednio zmodyfikowane, gdyż duża liczba załączników, jakie dłużnik musi załączyć do wniosku, powoduje znaczne problemy w praktyce i jest bezpośrednim źródłem tego, iż zdecydowana większość wniosków jest z tego powodu oddalanych lub zwracanych. Nierzadko wymogi te są również nieadekwatne do kategorii osób, do których są kierowane, czego przykładem mógłby być obowiązek stawiany przed konsumentem stworzenia bilansu. Jak wskazują badania, 95 % wniosków o ogłoszenie upadłości jest oddalanych lub zwracanych z powodu braków formalnych. Potrzeba ujednolicenia wymogów, w kontekście tych wniosków wydaje się być jednoznaczna i paląca do rozwiązania. Wymogi formalne należy odróżnić od przesłanek ogłoszenia upadłości – te zdaniem uczestników Obrad sformułowane są w sposób prawidłowy -­‐ uzależniając uwzględnienie wniosku od zaistnienia wyjątkowych i niezależnych od dłużnika okoliczności, które doprowadziły do jego niewypłacalności. • OGRANICZENIE MOŻLIWOŚCI ODDŁUŻENIA WYŁĄCZENIE DO ZOBOWIĄZAŃ Z KONTRAKTU Obecnie ustawa umożliwia ogłoszenie upadłości w stosunku do konsumenta, którego zobowiązania powstały zarówno z czynów niedozwolonych jak i z kontraktu. To zdaniem Krajowej Izby Syndyków, może powodować sprzeczność z istotą ustawy i funkcją, jaką spełniać winna procedura oddłużeniowa. Dlatego należy upowszechnić procedurę upadłościową, ale wyłącznie w zakresie zobowiązań z kontraktu -­‐ tylko te zobowiązania powinny podlegać umorzeniu, w toku procedury upadłości konsumenckiej. 15 DEBATA OKRĄGŁEGO STOŁU LIDERÓW OPINII – wersja do konsultacji •
WIERZYTELNOŚCI PODLEGAJĄCE UMORZENIU W obecnym stanie prawnym wyłącznie te zobowiązania, które zostały zgłoszone przez wierzycieli lub których istnienie wskazał dłużnik podlegają umorzeniu – oczywiście przy założeniu, że sąd znajdzie podstawy do wydania postanowienia o ogłoszeniu upadłości. To powoduje, iż przejście długotrwałej procedury upadłościowej nie gwarantuje dłużnikowi pełnego oddłużenia, bowiem często zdarza się, że dłużnik posiada jeszcze inne zobowiązania niezgłoszone w toku postępowania, z których istnienia nie zdawał sobie nawet sprawy. Dzieje się tak w przypadku, gdy konsument posiada wiele długów, w różnych instytucjach, które obsługuje nieregularnie. Wychodząc naprzeciw istocie oddłużenia w toku procedury upadłościowej, uczestnicy zarekomendowali, aby wszystkie zobowiązania upadłego także te niezgłoszone podlegały umorzeniu. Oczywiście przywilej umorzenia nie może dotyczyć tych długów, które upadły zataił świadomie. •
KOSZTY POSTĘPOWANIA Zgodnie z obecnie obowiązującym art. 13 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze (stosowanym odpowiednio do upadłości konsumenckiej), sąd ma obowiązek oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości, gdy majątek niewypłacalnego dłużnika nie pozwala na pokrycie kosztów postępowania. Ta okoliczność jest przyczyną zakończenia postępowań upadłościowych we względnie wielu przypadkach. Tymczasem są sytuacje, w których dłużnik dysponując stałym dochodem, nie posiadając jednak na chwilę złożenia wniosku majątku, pozwalającego na pokrycie kosztów postępowania, jest w stanie zaproponować plan spłaty. Natomiast sąd nie może przeprowadzić procedury upadłościowej, bowiem zobligowany jest do oddalenia wniosku, w oparciu o wspomniany art. 13. Ustawodawstwo niemieckie dostarcza przykładu na to, iż nawet dłużnik nie posiadający na moment złożenia wniosku majątku pozwalającego na pokrycie kosztów postępowania, może skutecznie doprowadzić swój wniosek o upadłość do pozytywnego finału. W niemieckiej regulacji dotyczącej upadłości konsumenckiej wyróżnia się pojęcie „kosztów minimalnych”, a więc tych opłat, które dłużnik musi ponieść w momencie złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Są one niskie i dostosowane do poziomu, który dłużnik jest w stanie zaakceptować. Pozostałe koszty postępowania odraczane są do momentu zakończenia postępowania upadłościowego i ustalenia plany spłaty. Wówczas w pierwszej kolejności dłużnik zobowiązany jest do ich pokrycia w toku wykonywania planu spłaty. Podobne rozwiązanie, wprowadzone do polskiej regulacji, pozwoliłoby na bardzo znaczne zwiększenie liczy osób, które mogłyby skorzystać z dobrodziejstwa ustawy. Stąd rekomendowane byłoby wyłączenie stosowania art. 13 ustawy z dnia Prawo upadłościowe i naprawcze do upadłości osób nieprowadzących działalności gospodarczej 16 DEBATA OKRĄGŁEGO STOŁU LIDERÓW OPINII – wersja do konsultacji •
ZWIĘKSZENIE BEZPIECZEŃSTWA OBROTU I PRZECIWDZIAŁANIE ZJAWISKU NADMIERNEGO ZADŁUŻENIA W obecnej sytuacji społeczno-­‐gospodarczej jednym z celów ustawodawcy powinno być dążenie do zwiększenia bezpieczeństwa obrotu gospodarczego oraz przeciwdziałanie zjawisku nadmiernego zadłużenia. Realizacja obu tych celów może być wspomagana poprzez budowanie spójnego i szczelnego sytemu wymiany informacji, dotyczących wiarygodności płatniczej konsumentów. Cel ten może być realizowany poprzez różne regulacje prawne, w tym także poprzez przepisy dotyczące tzw. upadłości konsumenckiej. Należy mieć na uwadze, że przepisy ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim, które wejdą w życie za kilka miesięcy, nakładają na przedsiębiorców obowiązek przeprowadzenia oceny wiarygodności płatniczej konsumenta przez zawarciem umowy o kredyt konsumencki (zgodnie z ustawą: „dokonania oceny ryzyka kredytowego konsumenta”). Informacje dotyczące upadłości konsumenta to dane niezwykle istotne z punktu widzenia takiej oceny. Dotychczasowy tryb publikacji postanowień sądu upadłościowego w drodze ogłoszeń w prasie nie zapewnia efektywnego dostępu do tego rodzaju informacji. W związku z powyższym, jest wysoce uzasadnione wprowadzenie do tych przepisów obowiązku udostępniania informacji, dotyczących upadłości konsumentów przez sądy upadłościowe za pośrednictwem biur informacji gospodarczej, działających na podstawie przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 2010 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczych. Takie rozwiązanie umożliwiłoby efektywny dostęp do tych informacji zarówno wierzycielom konsumenta – w celu uzyskania informacji o toczącym się postępowaniu i przyłączenia się do niego, jak i potencjalnym kredytodawcom – w celu uwzględnienia tej informacji w procesie oceny wiarygodności płatniczej konsumenta. Pozyskanie tych informacji służyłoby więc z jednej strony realizacji celów postępowania upadłościowego, z drugiej strony – przyczyniałoby się do realizacji postulatu odpowiedzialnego pożyczania, które jest niezwykle istotnym elementem w systemie ochrony gospodarstw domowych przed nadmiernym zadłużaniem się. Nie bez znaczenia jest fakt, że powierzenie prowadzenia rejestru tego rodzaju informacji podmiotom prywatnym (biurom informacji gospodarczej), dysponującym odpowiednimi technologiami oraz infrastrukturą teleinformatyczną, oznaczałoby istotną oszczędność dla Budżetu Państwa. Jednocześnie są to podmioty ściśle regulowane w przepisach powszechnie obowiązującego prawa oraz nadzorowane w zakresie zgodności prowadzonej działalności z literą prawa, co gwarantuje zachowanie wysokich standardów bezpieczeństwa informacji. 17 DEBATA OKRĄGŁEGO STOŁU LIDERÓW OPINII – wersja do konsultacji WNIOSKI 1. Interesariusze generalnie dobrze ocenili obecnie obowiązujące przepisy dotyczące upadłości konsumenckiej, przede wszystkim oparcie możliwości oddłużenia o dwie zasadnicze przesłanki – niezależność i wyjątkowość – które muszą istnieć kumulatywnie. Podkreślono, iż prawo powinno rozróżniać dłużnika, który wskutek wyjątkowych i niezależnych od siebie okoliczności popadł w stan niewypłacalności. Ustawa nie może stawiać znaku równości pomiędzy taką osobą, a dłużnikiem, który poprzez swoje nieracjonalne decyzje finansowe, doprowadził do postania wielu długów, uniemożliwiając tym samym ich prawidłową obsługę. 2. Wskazano na potrzebę modyfikacji wymogów formalnych wniosku o ogłoszenie upadłości. Na tę chwilę, to właśnie spełnienie wymogów formalnych stanowi największą przeszkodę dla pozytywnego rozpatrzenia sprawy o upadłość. Modyfikacja wymogów formalnych winna iść dwutorowo – po pierwsze należy zawrzeć wymogi w jednym przepisie (najlepiej w części ustawy obejmującej upadłość konsumencką), a następnie dokonać rewizji i odpowiednio zmodyfikować załączniki, jakie konsument musi załączyć do wniosku. 3. Interesariusze zgodzili się, że dużą przeszkodą do przeprowadzenia postępowania oddłużeniowego są przepisy dotyczące kosztów. Jeżeli majątek dłużnika nie pozwala na pokrycie kosztów postępowania, to sąd winien oddalić taki wniosek. Tymczasem ustawodawstwo niemieckie dostarcza przykładów na tezę, że nie tylko dłużnik posiadający majątek może skorzystać z dobrodziejstwa oddłużenia. Innym rozwiązaniem tego stanu prawnego jest wyłączenie stosowania art. 13 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze w stosunku do upadłości konsumenckiej. 4. Wskazano na potrzebę budowania zaufania społeczeństwa do ustawy. Takie zaufanie może zbudować realizacja postulatu umorzenia w trakcie procedury upadłościowej wszystkich długów dłużnika (także tych nie zgłoszonych w toku postępowania) oraz ograniczenie oddłużenia tylko do zobowiązań z kontraktu (z wyłączeniem zobowiązań deliktowych). 5. Najistotniejszą kwestią, z którą zgodzili się wszyscy uczestnicy Obrad, jest problematyka właściwej edukacji finansowej społeczeństwa. Edukacja ta winna zaczynać się nie na etapie wiedzy o poszczególnych produktach finansowych (to tylko jeden z jej aspektów), ale już podczas obowiązkowej edukacji szkolnej. Należy uczyć wiedzy o finansach i zarządzania budżetem domowym, tak, by przyszła aktywność finansowa była oparta o twarde podstawy wypracowane we wcześniejszych latach. Nie wolno przy tym 18 DEBATA OKRĄGŁEGO STOŁU LIDERÓW OPINII – wersja do konsultacji zapominać o wsparciach finansowym tych organizacji, które starają się działać na rzecz szeroko pojętej edukacji finansowej społeczeństwa. 6. Ważnym elementem przeciwdziałania nadmiernemu zadłużaniu jest wprowadzenie jawnego rejestru osób, wobec których ogłoszono upadłość. Pełniłby on zarówno funkcję edukacyjną wobec konsumentów, jak i pozwoliłby na ograniczenie ryzyka przez banki. LISTA INTERESARIUSZY OBECNYCH PODCZAS DEBATY OKRĄGŁEGO STOŁU LIDERÓW OPINII Dziękując za obecność podczas Obrad Okrągłego Stołu na temat upadłości konsumenckiej poniżej prezentujemy pełną listę osób, które zaszczyciły nas swoją obecnością: 1) Białowolski Piotr – Szkoła Główna Handlowa, 2) Bieszki Mirosław –Konferencja Przedsiębiorstw Finansowych, 3) Bogucka Anna – Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, 4) Dąbrowska Izabela – Federacja Konsumentów, 5) Gurgul Stanisław – Sędzia, 6) Henczel Jolanta – Ministerstwo Sprawiedliwości, 7) Janczyk Marek – Krajowa Rada Rzeczników Praw Konsumentów, 8) Jaślikowski Marek – Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, 9) Kopeć Alicja – Komisja Etyki przy Konferencji Przedsiębiorstw Finansowych, 10) Kornas Joanna – Fundacja na rzecz Kredytu Hipotecznego, 11) Krawczyk Marcin – Sędzia Sądu Okręgowego w Warszawie, X Wydział Gospodarczy, 12) Lewicka-­‐Strzałecka Anna – Akademia im. Leona Koźmińskiego w Warszawie, 13) Kuć Anna – Biuro Porad Obywatelskich w Warszawie, 14) Małkowski Jerzy – Związek Banków Polskich, 15) Mieszkowski Kamil – Koło Naukowe Upadłości, Uniwersytet Warszawski, 16) Opalińska Joanna – Krajowej Izby Syndyków, 17) Opaliński Mateusz – Koło Naukowe Upadłości, Uniwersytet Warszawski, 18) Ostrowski Tomasz – Adwokat, 19) Pluta Joanna – Kancelaria P. Zimmerman i Partnerzy, 20) Pietrzak Maciej Roch – Krajowa Izba Syndyków, 21) Roter Andrzej -­‐ Konferencja Przedsiębiorstw Finansowych, 22) Sieklucka Maria – Provident Polska S.A., 23) Szakun Mirosława – Konferencja Przedsiębiorstw Finansowych, 24) Szejnfeld Adam – Poseł na Sejm RP, Przewodniczący Komisji Sejmowej „Przyjazne Państwo”, 25) Szpringer Włodzimierz – Uniwersytet Warszawski. 19 DEBATA OKRĄGŁEGO STOŁU LIDERÓW OPINII – wersja do konsultacji