Z pradziejów gminy Polanów

Transkrypt

HISTORIA I KULTURA ZIEMI SŁAWIEŃSKIEJ
T. X
MIASTO I GMINA POLANÓW
2
Spis treści
FUNDACJA „DZIEDZICTWO”
HISTORIA I KULTURA
ZIEMI SŁAWIEŃSKIEJ
TOM X
MIASTO I GMINA POLANÓW
Redakcja
WŁODZIMIERZ RĄCZKOWSKI
JAN SROKA
SŁAWNO–POLANÓW 2010
4
Spis treści
ABSTRACT: Rączkowski Włodzimierz, Sroka Jan (eds), Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej, t. X: Miasto i Gmina Polanów [History and Culture of the Sławno region,
Vol. X: Town and Polanów Community]. Fundacja „Dziedzictwo”, Sławno 2010. Pp. 456,
figs 116, colour plates 46. ISBN 978–83–7591–142–8. Polish text with German summaries.
These are studies of aspects of history and culture of the Polanów region [Pomerania,
Poland]. The unique landscape has been shaped since the last glaciation. It was also
human being who got and impact on changes in landscape. The concept of the palimpsest allows to identify the processes of introducing new and erasing existing elements
of landscape. To some extent people got a respect to existing in landscape features (e.g.
burial mounds). Today it is difficult to find out the same approach. The fantastic historic tradition and beauty of landscape are under threat. Can we learn anything from
the past? The aim of the collection of paper is to bring the history nearer. The knowledge about the past of the region will allow to understand the landscape and protect it
as well as create a new social approach to the future.
© Copyright by Włodzimierz Rączkowski, Jan Sroka 2010
© Copyright by Authors
Na okładce: Wiesława Pietrzak, Złota jesień w Polanowie, 1977, olej, 61 × 92 cm
(zbiory prywatne)
Tłumaczenia na język niemiecki: Brygida Jerzewska
Publikację wydano przy finansowym wsparciu Urzędu Marszałkowskiego
Województwa Zachodniopomorskiego oraz Urzędu Miasta i Gminy Polanów
Województwo
Zachodniopomorskie
Redaktor: Katarzyna Ceglarz
Łamanie komputerowe: Eugeniusz Strykowski
Wydawca/Herausgeber:
Fundacja „Dziedzictwo”, 76-100 Sławno, ul. A. Cieszkowskiego 2
Wydawnictwo „Region”, 81-574 Gdynia, ul. Goska 8
www.region.jerk.pl
ISBN: 978-83-7591-142-8
Druk/Druck: Totem – Inowrocław
Spis treści
WŁODZIMIERZ RĄCZKOWSKI (Poznań), JAN SROKA (Sławno), Pamięć w krajobrazie? O tradycji i niefrasobliwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
WACŁAW FLOREK (Słupsk), Rzeźba terenu gminy Polanów na tle budowy geologicznej i morfogenezy krajobrazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19
IGNACY SKRZYPEK (Koszalin), Z pradziejów gminy Polanów . . . . . . . . . . . . . . .
39
ŁUKASZ BANASZEK, WŁODZIMIERZ RĄCZKOWSKI (Poznań), Archeologia w lesie.
O identyfikacji stanowisk archeologicznych w gminie Polanów (i nie tylko) . .
117
ARTUR TOTA (Kępiny), Kurhany we wsi Żydowo – ocalony zabytek . . . . . . . . . . .
133
KRZYSZTOF CHOCHUŁ (Słupsk), Polanów i okolice w zasobie archiwum Państwowego w Koszalinie Oddział w Słupsku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
141
ANDRZEJ CHLUDZIŃSKI (Pruszcz Gdański), Nazwy miejscowe miasta i gminy
Polanów (wybór) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
151
JÜRGEN LUX (Schönaich, Niemcy), Die Entstehung der Stadt Pollnow vor 700
Jahren mit einer Darstellung der Besitzverhältnisse des Schlosses und der
Stadt vom Mittelalter bis zur Neuzeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
175
TOMASZ SIEMIŃSKI (Bytów), Święta Góra w Polanowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
185
EWA GWIAZDOWSKA (Szczecin), Na dachu Pomorza – dawna kartografia i ikonografia gminy Polanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
199
JOANNA PLIT (Warszawa), Przestrzenne zmiany zasięgu lasów i gospodarowania
w lasach gminy Polanów w ciągu ostatnich 400 lat . . . . . . . . . . . . . . . . . .
269
ZBIGNIEW SOBISZ (Słupsk), Parki dworskie gminy Polanów. Część 1 . . . . . . . . .
289
MARIA WITEK, WALDEMAR WITEK (Szczecin), Zespoły folwarczne w krajobrazie
kulturowym gminy Polanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
305
KONSTANTY KONTOWSKI (Darłowo), Cmentarze gminy Polanów . . . . . . . . . . . .
331
ARTUR DROPKO (Polanów), Życie gospodarcze Polanowa w latach 1918–1945 . . .
353
STEFAN ŻURAWSKI (Słupsk), Rady narodowe Ziemi Polanowskiej w latach 1945–
1978 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
381
6
Spis treści
MAREK JANKOWSKI (Koszalin), Koncepcja programowo-przestrzenna Rynku
Staromiejskiego w Polanowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
421
Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
435
Indeks nazw geograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
447
Lista adresowa Autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
454
IGNACY SKRZYPEK (KOSZALIN)
Wstp
W poznawaniu przeszoci wielu spoeczestw zamieszkujcych róne regiony Pomorza Zachodniego znaczce pole przypada archeologii – nauce historycznej rekonstruujcej na podstawie znalezisk
materialnych wiat codziennej aktywnoci czowieka w najstarszych
dziejach, kiedy nieznane byo jeszcze pismo.
Pozostaoci po dawnych mieszkacach tych ziem s róda archeologiczne pozyskiwane drog: wykopalisk, bada sondaowych, powierzchniowych, ratowniczych, ale czsto maj take charakter znalezisk przypadkowych, darów czy przekazów (chocia te ostatnie obecnie
s rzadkim zjawiskiem). Mao kto na co dzie zdaje sobie spraw z bogactwa i rónorodnoci ladów pozostawionych przez egzystujce w pradziejach gromady ludzkie. Odnajdywane i „odczytywane” przez archeologów zabytki prahistoryczne pozwalaj przeledzi cae tysiclecia
zmaga czowieka z przyrod w celu stworzenia dla siebie dogodnych
warunków do ycia i przeksztacania otoczenia.
W caej historii archeologii jako nauki dominujce znaczenie maj
studia regionalne, dotyczce jakiego terenu wykrelonego przez granice administracyjne bd krain geograficzn o wyróniajcych si cechach. Na takich niewielkich obszarach obejmujcych lokalny kontekst
przeszych zjawisk spoeczno-kulturowych atwiej jest zaobserwowa
zmiany, jakie zachodziy w spoecznociach egzystujcych w podobnych
warunkach fizyczno-geograficznych. Badania regionalne stanowi niezwykle istotn domieszk nowoczesnej nauki, wart propagowania
wród spoecznoci lokalnych, których przeszoci bezporednio dotyczy.
40
Ignacy Skrzypek
Opierajc si na ródach archeologicznych, czyli materialnych
wiadectwach obecnoci czowieka na terenie dzisiejszej gminy Polanów, pragn przedstawi rekonstrukcj osadnictwa z perspektywy lokalnych uwarunkowa procesów kulturowych.
1. Podstawowe cechy krajobrazu
Obszar gminy Polanów, którym si w tym opracowaniu zajmuj, nie stanowi wyodrbniajcej si jednostki krajobrazowej. Jest to
wycinek Pobrzea Koszaliskiego, które jest czci Pobrzey Poudniowobatyckich (Kondracki 1980: 269–272). Geograficznie obszar gminy ley na styku Pojezierza Drawskiego i Wysoczyzny Bytowskiej.
Administracyjnie natomiast gmina Polanów stanowi wschodnie rubiee województwa zachodniopomorskiego i graniczy z gminami: Bobolice, Miastko, Kpice, Malechowo, Sianów i Manowo. Szczególnym rysem tego obszaru jest rzeka Grabowa, najwikszy dopyw Wieprzy,
która bierze pocztek w okolicach Starego elibórza, przepywa przez
Polanów i uchodzi do Wieprzy pomidzy Darówkiem a Darowem,
sztucznym przekopem wykonanym w okresie midzywojennym. W górnym odcinku, od wypywu z jeziora Rczy Dó do ujcia rzeki Pustynka, Grabowa pynie przez obszar krajobrazu chronionego. Od Polanowa do Buszyna rzeka pynie gbok, zalesion dolin i ma charakter
rzeki górskiej. Od elektrowni w Nowym ytniku nurt powolnieje,
a rzeka leniwie pynie odkrytym terenem wród pól uprawnych i k.
Poza t wan rzek teren gminy ma bardzo urozmaicon sie
wodn. Wschodni granic gminy na odcinku okoo 10 km stanowi
Jezioro Bobiciskie Wielkie, a z innych kilkudziesiciu zbiorników
wodnych najwiksze to jeziora: Kwiecko, Kamienne (Górne), Nicemino
(Rekowskie), Dugie, Zamkowe itp. Stosunki wodne uzupeniane s na
zachodzie przez rzek Polnic i Mszank, a na poudniu przez Drniank, która z wikszymi i mniejszymi strugami tworzy pas rozlewisk oraz bagien majcych swoj zlewni w rzece Radew, która wypywa z jeziora Kwiecko koo ydowa. Nieprzerwany pas wysokich
lasów okala tereny gminy od wschodu, poudnia i zachodu, tworzc kilka atrakcyjnych i chronionych rezerwatów przyrodniczych.
Na terenie gminy znajduje si midzy innymi najwysze wzniesienie
województwa zachodniopomorskiego – Góra Zocie (231,5 m n.p.m.).
Ponadto kilkanacie wzniesie: Duga Góra, Niedwiedzia Góra, Rysia
Góra, Ogniowa Góra, wita Góra i inne, tworzy w krajobrazie gminy
41
rejony odznaczajce si niezwykle wysok atrakcyjnoci turystyczn.
Poudniow i poudniowowschodni ostoj lasów okalajcych gmin
stanowi leny kompleks lasów warcisko-polanowskich.
Wystpujce na terenie gminy pola orne zajmuj rodek i pónocny
skrawek gminy. Gleby tu zalegajce tworz gównie paty glin zwaowych i piasków naglinowych, piasków cakowitych, a w rejonie dolin
rzecznych gleb torfowych i muowo-torfowych. Zamieszkiwanie w pobliu doliny rzeki zapewniao kontakt midzyplemienny, sta komunikacj i dostp do zrónicowanych zasobów rodowiska przyrodniczego.
Nie dziwi wic fakt lokalizacji stanowisk archeologicznych na terenie
gminy Polanów, których zdecydowana wikszo zarejestrowana jest
w pobliu wikszych jezior oraz wzdu terenów Grabowy (m.in. miejscowoci: ydowo, Kpiny, Rekowo, Buszyno, Nacaw, Polanów).
Decydujcy wpyw na uksztatowanie terenu miao ostatnie zlodowacenie, zwane batyckim. W wyniku tzw. czwartego postoju cofajcego si ku pónocy lodowca powsta pas moren czoowych, przebiegajcych w kierunku poudniowego zachodu i pónocnego wschodu.
2. Dotychczasowy stan wiedzy archeologicznej
Rekonstrukcja najdawniejszych dziejów gminy Polanów jest
zadaniem nieatwym z uwagi na rodzaj dotychczasowej bazy ródowej, która dotyczy gównie rezultatów prac amatorskich oraz przypadkowych odkry lub bada o charakterze ratowniczym, i to z koca XIX
i pocztków XX wieku, prowadzonych zazwyczaj przez nauczycieli lub
wacicieli majtków.
Zainteresowanie najdawniejszymi dziejami zasiedlenia rejonu Polanowa i okolic potwierdzone jest odkryciami archeologicznymi bardzo
wczenie. Ju w pocztkach XVII wieku wspomniane zostao niecodzienne znalezisko, mianowicie skarb naszyjników brzowych z osadzonymi na obrczy kókami i bransoletk nerkowat z ydowa, i umieszczone w 1617 roku w „Visirungsbuch” ksicia pomorskiego Filipa II
(1571–1618), wielkiego kolekcjonera zabytków i prekursora zbieractwa (Bollnow 1937/1938: 10–11; Skrzypek 2001: 120–122). Nieco danych o wczesnoredniowiecznych grodziskach Pomorza rodkowego,
w tym obiektach z naszego terenu, zawieraj prace Ludwiga Giesebrechta umieszczone w wydawnictwie „Baltische Studien” z 1945 i 1946
roku (osiski, Olczak, Siuchniski 1971: 205).
42
Ignacy Skrzypek
Nastpne informacje archiwalne powiadczaj odkrycia archeologiczne z koca XIX wieku, miedzy innymi w: Polanowie (skarb sztyletów krzemiennych KCSZ), w ydowie (grodzisko W, stan. 10 – informacja z 1888 roku), Kpinach–
ydowie (cmentarzysko W, stan. 6
– informacja z 1898 roku), Boenicach (brzowy grot oszczepu z 1892
roku). Kolejne z pocztków XX wieku, miedzy innymi: skarb brzowy
z 1900 roku znaleziony w Nacawiu, dwa cmentarzyska KPM w Polanowie z 1904 i 1908 roku oraz cmentarzysko pónolateskie z tej miejscowoci odkryte, w 1912 oku, drugi skarb brzowy z Nacawia znaleziony
w 1913 roku, a take skarb siekierek brzowych z ydowa i kurhany
neolityczne odkryte w 1917 roku. Prawdopodobnie z pocztków XX
wieku pochodzi jeszcze jeden brzowy skarb z ydowa, odkryty na wyspie jeziora Kwiecko.
Zabytki pozyskiwane w XIX i pocztkach XX wieku trafiay najczciej do Królewskiego Muzeum Etnologicznego i Prehistorycznego w Berlinie (Königlische Museum für Volkerkunde in Berlin) lub Muzeum
Antykwarycznego w Szczecinie (Antiquarisches Museum in Stettin) bdcego zbiorami Towarzystwa Historii i Staroytnoci Pomorza w Szczecinie (Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Alterthumskunde
in Stettin), z którego zbiorów powstao Muzeum Miejskie w Szczecinie
(1913 rok). Do tego Muzeum przekazywano najbardziej atrakcyjne
okazy archeologiczne z Prowincji Pomorskiej. W nastpnych latach,
zwaszcza 20. i 30. XX wieku, kiedy powstaway muzea regionalne,
znajdowane zabytki archeologiczne przede wszystkim je zasilay (Skrzypek 2001: 139). W naszym wypadku zabytki z gminy Polanów wzbogacay Muzeum Regionalne w Darowie (Heimatmuseum Rügenwalde).
Nieliczne zabytki, zwaszcza narzdzia krzemienne i kamienne czy
popielnice z grobów ciaopalnych, przechowywano w szkolnych izbach
pamici, midzy innymi w szkole w: Bukowie Polanowskim, Krgu,
Starym elibórzu, Googórze, Kociernicy i zapewne jeszcze innych,
o których nie mamy wiadomoci.
Na kilku zarejestrowanych w terenie obiektach archeologicznych
(zwaszcza kurhanach) autopsj oraz badania wykopaliskowe na pocztku XX wieku przeprowadzi Adolf Stubenrauch – kustosz zbiorów
Towarzystwa Historii i Staroytnoci Pomorza w Szczecinie w latach
1890–1922. Swoje spostrzeenia terenowe spisywa w dzienniku, a póniej publikowa informacje w czasopimie „Monatsblätter” lub „Baltische Studien”. W tym wypadku dotyczy to gównie cmentarzyska kurhanowego z wczesnego redniowiecza w ydowie (stan. 8, dawniej
43
stan. 1) i cmentarzyska kurhanowego z pónego neolitu w ydowie
(stan. 18, dawniej stan. 5), a take cmentarzyska kurhanowego prawdopodobnie kultury uyckiej w Chociminie, które spenetrowa w 1921
roku. Cmentarzysko kurhanowe z grobami szkieletowymi (stan. 8)
w ydowie sondaowo bada równie pastor G. Magdalinski ze wieszyna koo Koszalina w 1920 roku, który w pocztkach XX wieku rozkopa kilka wanych cmentarzysk ciaopalnych z wczesnego okresu
halsztackiego w powiecie koszaliskim (Magdalinski 1930: 1–2). Trzeba jeszcze wspomnie o odkryciach nauczyciela Kahlhoffa w 1917 roku
w ydowie na tzw. Fellbergu czy nauczycieli Ernesta Falka i Buscha
na cmentarzyskach KPM w okolicach Polanowa.
Niejednokrotnie zabytki z jednego stanowiska trafiay do rónych
muzeów. Tak byo z narzdziami krzemiennymi z cmentarzyska kurhanowego w ydowie (stan. 5), które czciowo przekazano do muzeów
w Szczecinie i Darowie. By moe pozyskiwane byy w rónych latach
i te wczeniejsze dostay si do Muzeum w Szczecinie (penetracja
A. Stubenraucha w latach 1917–1922), natomiast te, które trafiy do
Muzeum w Darowie, byy wynikiem bada interwencyjnych D. von
Kleista w latach 30. XX wieku. Z badanego w pocztkach lat 30. cmentarzyska KPM w Polanowie (stan. 1) cz naczy jest do dzisiaj
w Muzeum w Szczecinie, a inne byy w Muzeum w Darowie, a obecnie
w Muzeum w Koszalinie. Kilkanacie bardzo cennych okazów archeologicznych znajdowao si w kolekcjach prywatnych, midzy innymi
von Sendena, waciciela majtku w Nacawiu i Dadzewie, a take
niejakiego von Platena z Boenic czy te Smiterlöwa z Franzburga
w Niemczech, który prawdopodobnie przyjeda w te okolice w odwiedziny(?). Von Senden, waciciel majtku w Nacawiu, przechowywa
w swoich zbiorach gównie skarby brzowe, miedzy innymi te z III
okresu epoki brzu, które znalezione w 1900 i okoo 1914 roku przypadkowo przez robotników. Generalnie zabytki z terenów gminy Polanów za spraw von Kleista trafiay do Muzeum Regionalnego w Darowie, a tylko sporadycznie, chociaby skarb brzowy z Kociernicy, do
Muzeum Regionalnego w Koszalinie (Skrzypek 2003: 108).
Wzrost zainteresowa najdawniejszymi dziejami regionu Polanowa i ydowa oraz okolicznych miejscowoci, potwierdzony odkryciami
i badaniami ratowniczymi, dotyczy lat 20. i 30. XX wieku w zwizku
z rozpoczciem dziaalnoci archeologicznej amatora-archeologa Diethera von Kleista z Tychowa Sawieskiego (Rczkowski 2002: 45–47).
By on „honorowym opiekunem” zabytków archeologicznych na powiat
44
Ignacy Skrzypek
sawieski, dziki czemu by zobowizany do poszukiwania i rejestrowania znalezisk archeologicznych, a w razie zagroenia upowaniony
do prowadzenia ratowniczych bada terenowych.
W okresie swojej dziaalnoci w okolicach Polanowa von Kleist bada
powierzchniowo i sondaowo, midzy innymi: domniemane grodzisko
w Polanowie (stan. 4), grodzisko w ydowie (stan. 10), osad wczesnoredniowieczn w Polanowie (stan. 7), usytuowan w pobliu wirowni
i cmentarza komunalnego, któr powierzchniowo spenetrowa w 1942
roku, a take cmentarzysko grobów skrzynkowych KPM w wierczynie, badane w 1934 roku i Boencach, skd uratowa w 1933 roku bogato zdobione popielnice z pokrywami.
Przegldajc rónorodne odkrycia amatorskie z okresu midzywojennego, naley wspomnie o dokonaniach miejscowych nauczycieli,
gównie z Polanowa i ydowa, m.in.: Hüpsela, Kohlhoffa (który mia
swój udzia w organizacji Muzeum w Darowie na Zamku Ksit Pomorskich), P. Mantzkego, J. Woedtkego, Buscha i innych.
Po II wojnie wiatowej pionierskimi badaniami archeologicznymi
na terenie gminy Polanów byy ratownicze badania wykopaliskowe
w rejonie powstajcej elektrowni wodnej w ydowie, które prowadzia
Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska Oddzia w Warszawie w latach 1966–1968 na wczesnoredniowiecznym cmentarzysku kurhanowym w ydowie (stan. 8) i na osadzie (stan. 3) pooonej na wyspie
jeziora Kwiecko, a take na grodzisku w Starym Bornem nad jeziorem
Kwiecko (Czonkowski 1967; 1969a; 1969b). W trakcie tych bada odkryto jeszcze kilka stanowisk kurhanowych na zboczach wzgórz i wokó kotliny jeziora Kwiecko (Czonkowski 1969b: 423).
Podczas dwusezonowych bada wykopaliskowych na grodzisku
w Starym Bornem, prowadzono take archeologiczne badania weryfikacyjno-powierzchniowe i sondaowe na terenie gminy Polanów zwizane z rozpoznaniem grodzisk i osad wczesnoredniowiecznych (osiski, Olczak, Siuchniski 1971: 199–205; 234–244). Realizacj tego
wanego przedsiwzicia zaja si Katedra Archeologii Powszechnej
i Wczesnoredniowiecznej UAM w Poznaniu w 1968 roku. Na zapleczu
grodziska w Polanowie i ydowie zarejestrowano sze osad wczesnoredniowiecznych i trzy cmentarzyska.
Poza wymienionymi odkryciami na terenie gminy Polanów wanymi informacjami dopeniajcymi proces odtwarzania pradziejów
rejonu Polanowa byy rezultaty bada weryfikacyjno-powierzchniowych prowadzonych w ramach programu AZP w latach 1986–1991
45
przez archeologów koszaliskich, których wyniki zarejestrowano na
arkuszach badawczych AZP nr: 15–23, 15–26, 16–24, 16–25, 16–26,
17–25, 18–26, 19–261. Ich rezultaty pomocne byy przy skonstruowaniu przyblionego obrazu zasiedlenia tych terenów przez nastpujce
Ryc. 1. Mapa lokalizacji stanowisk archeologicznych z epoki kamienia na terenie gminy
Polanów. Legenda: 1 – mezolit, 2 – mezolit/neolit, 3 – neolit (ogólnie), 4 – KPL, 5 – KAK,
6 – KCSZ, 7 – SCHN/WEB, 8 – megality, 9 – kurhany. Opr. I. Skrzypek, Rys. B. Kammer
__________________
1 Archiwum Dziau Archeologicznego Muzeum w Koszalinie, teczki nr: 166, 237,
267, 280, 305, 306, 322, 356, 421, 422, 453.
46
Ignacy Skrzypek
po sobie spoecznoci. W trakcie tych bada lokalizowano 770 nowych
punktów osadniczych od epoki kamienia po czasy pónego redniowiecza,
sygnalizowane obecnoci materiaów krzemiennych i ceramicznych.
Rezultatem odkry archeologicznych i bada ratowniczych odnotowanych w tekcie s mapy gminy Polanów (Ryc. 1–4) z naniesionymi
Ryc. 2. Mapa lokalizacji stanowisk archeologicznych z epoki brzu i wczesnej epoki
elaza na terenie gminy Polanów. Legenda: 1 – znaleziska z I–III EB, 2 – osady K
,
3 – osady KPM, 4 – cmentarzyska paskie K
, 5 – kurhany K
, 6 – cmentarzyska
KPM, 7 – skarby brzowe, 8 – znaleziska lune K
. Opr. I. Skrzypek, Rys. B. Kammer
47
Ryc. 3. Mapa lokalizacji stanowisk archeologicznych z epoki brzu i wczesnej epoki
elaza na terenie gminy Polanów. Legenda: 1 – stanowiska pónolateskie, 2 – osady
KWL, 3 – cmentarzyska KWL, 4 – stanowiska grupy dbczyskiej, 5 –znaleziska lune.
Opr. I. Skrzypek, Rys. B. Kammer
stanowiskami podzielonymi na kategorie odpowiadajce ich zrónicowaniu kulturowemu i chronologicznemu. Na mapach zaznaczono wszystkie stanowiska archiwalne i te waniejsze odkryte w trakcie bada
AZP. Materiay zabytkowe z gminy Polanów zgromadzone s gównie
w Muzeum w Koszalinie oraz Szczecinie, Berlinie i Stralsundzie.
48
Ignacy Skrzypek
Ryc. 4. Mapa lokalizacji stanowisk archeologicznych z wczesnego redniowiecza na
terenie gminy Polanów. Legenda: 1 – grodziska, 2 – osady, 3 – cmentarzyska kurhanowe, 4 – cmentarzyska szkieletowe, 5 – znaleziska lune, 6 – wita Góra Polanowska.
Opr. I. Skrzypek, Rys. B. Kammer
3. owcy i zbieracze epoki kamienia
Przyjmuje si powszechnie, e po ustpieniu lodowca, pod
wpywem kolejnych przemian Batyku, zmieni si tu take klimat –
z suchego kontynentalnego na wilgotny morski. Istotne zmiany nast-
49
piy w wiecie flory i fauny. Pojawiy si lasy brzozowo-sosnowe, a take olcha, jesiony, wierzby i inne oraz bogactwo ssaków, ptactwa, ryb
i zwierzt, niezbdnych ywicieli czowieka, jak chociaby: tur, o,
jele, niedwied i inne drobniejsze. Wszystkie te zmiany zwizane s
z pocztkami okresu atlantyckiego. Poczynajc od okoo 6000 lat p.n.e.
wkroczyy na tereny Pomorza, w tym take tereny Pojezierza Drawskiego i Wysoczyzny Bytowskiej, grupy ludzkie o gospodarce okrelonej w archeologii jako mezolityczna, bezporednio zwizana z eksploatacj rodowisk lenych i akwenów wodnych. Byy to spoecznoci,
dla których mylistwo, rybactwo i zbieractwo dawao najlepsze efekty
umoliwiajce egzystencj (Kobusiewicz 1999: 90).
Ze rodkow epok kamienia, czyli mezolitem (8300–4200 p.n.e.)
wi si pocztki osadnictwa, zarejestrowane jednak bardzo nielicznie na terenie omawianej gminy. Byy to krótkotrwae obozowiska
niewielkich grup zwizanych ze rodowiskiem leno-wodnym, czego
przejawem moe by szczególna popularno uku jako narzdzia do
polowania na mniejsze zwierzta, a take uywanie harpunów o ostrzach
kocianych i z poroa. Obozowiska zajmoway suche i piaszczyste tereny w pobliu zbiorników wodnych i moczarów na skraju lasów, blisko zalegania surowca krzemiennego potrzebnego do wyrobu narzdzi.
Z krzemienia potrafili uzyskiwa rónego rodzaju noe, skrobacze,
drapacze, grociki, zbrojniki i obczniki. Zabudow obozowisk stanowiy
gównie zaoenia szaasowe oraz póziemianki, w ssiedztwie których
wystpoway czsto paleniska lub jamy o charakterze gospodarczym.
Kompleksowe badania wykopaliskowe i powierzchniowe prowadzone w latach 80. XX wieku przez archeologów wrocawskich (Zbigniew Bagniewski) na terenie Pojezierza i Równiny Drawskiej ujawniy
krzemienne materiay zabytkowe i obiekty osadowe zwizane z ludnoci nalec do wspólnoty Duvensee (miejscowo w okolicach Hamburga) oraz ludnoci kultury Svaerdborg (Dania) przybyych z pónocnego
zachodu Europy oraz spoecznoci kultury chojnicko-piekowskiej penetrujcych nasze tereny nieodlegych rejonów poudniowo-wschodniej
czci województwa pomorskiego (Bagniewski 1996: 132–140).
Na lady obozowiska mezolitycznego natrafiono w ydowie, na wyspie jeziora Kwiecko, podczas bada powierzchniowych i sondaowych
osady wczesnoredniowiecznej (stan. 3) w 1966 roku, datowanej na X–
XII wiek (Czonkowski 1967: 44). W pónocnej czci wyspy zebrano
mikrolityczny inwentarz krzemienny, w tym: 1 skrobacz odupkowy
podkrkowy, 1 skrobacz jednoboczny o ukowatym drapisku na odupku korowym, 1 obcznik na nieregularnym wiórze, trzy fragmenty
50
Ignacy Skrzypek
Ryc. 5. Zabytki krzemienne i kamienne z gminy Polanów. Legenda: a – Wielin (KPL),
b, e, f, g, h – ydowo (M/N, N), c – Wietrzno (KCSZ), d – ydowo (KPL). Wybór autora
wedug archiwum Muzeum w Koszalinie. Rys. B. Kammer
51
wiórów oraz pewn liczb odpadów krzemiennych. Materiay znajduj
si w Dziale Archeologicznym Muzeum w Koszalinie. Te zespoy skadem zblione s do inwentarzy spoecznoci chojnicko-piekowskiej.
Inn grup znalezisk zaliczanych do mezolitu, oprócz narzdzi neolitycznych, wydobyto take na cmentarzysku kurhanowym (stan. 5)
pooonym na wschód od ydowa (Ryc. 5e, f). Penetracj stanowiska
przeprowadzi Adolf Stubenrauch w 1917 roku (Stubenrauch 1918: 40).
W trakcie bada AZP lady osadnictwa mezolitycznego rozpoznano
w: Nacawiu (stan. 9, AZP 16–24/5), Googórze (stan. 5, AZP 19–
26/21), Rzeczycy Wielkiej (stan. 22, AZP 16–26/84), Polanowie (stan.
44, AZP 16–25/60), Jacinkach (stan. 12, AZP 16–25/13) i wielu jeszcze
innych miejscowociach, gdzie zebrano rónorodny materia krzemienny.
By moe na omawiany okres mona datowa motyk z poroa jelenia znalezion w okresie midzywojennym w Googórze, przechowywan niegdy w Muzeum Regionalnym w Darowie (Kleist 1955: 103,
nr 233a). Zabytki z poroa i kociane mog nalee do okresu, kiedy
nastpio przejcie do gospodarki przyswajajcej, charakteryzujcych
paleolitycznych i mezolitycznych owców-rybaków i zbieraczy, do gospodarki wytwarzajcej o rolniczo-hodowlanym charakterze, jakie dokonao si w okresie pomidzy 4300 a 3400 lat p.n.e. Naley przypisa
je ludnoci maglemoskiej (Galiski 1992: 207–209). Penetracje ludnoci postmaglemoskiej ograniczay si do strefy przymorskiej, jednak
szlakami komunikacyjnymi, jakimi byy rzeki Pomorza rodkowego
(Wieprza, Grabowa, Supia, upawa), pewne gromady ludzkie oraz
wszelkie idee zwizane z zachodnioeuropejskim krgiem kulturowym
docieray do strefy pojeziernej.
Wyznaczenie schyku caego okresu mezolitu napotyka na szereg
trudnoci, bowiem ugrupowania zbieracko-myliwsko-owieckie o charakterze mezolitycznym egzystoway na terenie Niu a do pocztków
epoki brzu, czyli a po II tysiclecie p.n.e.
4. Plemiona rolniczo-hodowlane
Zdecydowane ocieplenie klimatu okoo V tysiclecia p.n.e.
spowodowao przechodzenie miejscowych spoecznoci owiecko-zbierackich do gospodarki opartej na uprawie roli, chowie zwierzt i produkcji ywnoci. Nowe prdy kulturowe docieray pocztkowo z zachodu i pónocnego zachodu, a póniej z poudnia ku pónocy Europy.
52
Ignacy Skrzypek
Upowszechniay one szereg innowacji technicznych, np.: lepienie i formowanie naczy glinianych, szlifowania i gadzenia kamienia oraz
wiercenia otworów w narzdziach kamiennych, a take doskonalenie
obróbki krzemienia (Jankowska 1990: 246). Innowacje w gospodarce
nie bez przyczyny okrela si jako tzw. rewolucj neolityczn. Pojawienie si na terenie ziem polskich pierwszych plemion rolniczych
stao si podstaw do wydzielenia modszej epoki kamienia, czyli neolitu (4500–1800 p.n.e.). Do powstania nowej jakoci spoeczno-kulturowej, oprócz zmian w gospodarce i zakresie rodków produkcji, zapewne
przyczyniy si te struktury pozamaterialne.
Uwaa si, e inspiracj zachodzcych zmian w wiadomoci czowieka w epoce neolitu bya wiksza potrzeba ycia ceremonialnego
i wiedzy magicznej (Czerniak 1994: 24–25). Przemiany spoeczno-gospodarcze zachodzce w neolicie miay fundamentalne znaczenie dla
dalszego rozwoju spoecznego nie tylko w tej epoce, ale i wszystkich
nastpnych. W Europie tego czasu uformowao si kilka nastpujcych
po sobie kompleksów kulturowych, obejmujcych wielkie obszary.
Róniy si one nie tylko wyrobami, ale take sposobami gospodarowania, budowy domów i systemami wierze. Kompleksy te, nazywane
przez archeologów kulturami, maj nazwy urobione od charakterystycznych cech naczy glinianych (Kulczycka-Leciejewiczowa 1979).
Za najstarsze naley uzna lady obecnoci typowo rolniczej ludnoci kultury ceramiki wstgowej (KCW), wywodzcej si z terenów
naddunajskich, nastpnie kultury pucharów lejkowatych (KPL) i jej
kontynuatorki w zakresie gospodarczym, czyli kultury amfor kulistych
(KAK). Najbardziej wyrazist spoecznoci w neolicie bya ludno
kultury ceramiki sznurowej (KCSZ), zwizana z gospodark koczownicz, pastersk, która przetrwaa do wczesnej epoki brzu.
lady pobytu grup ludnoci cyklu wstgowego na terenie gminy nie
s w materiaach archiwalnych zarejestrowane. Niewykluczone jednak, e niektóre z narzdzi kamiennych przechowywanych niegdy
w wiejskich szkoach, odnotowane w archiwaliach jako zabytki ogólnie
neolityczne, na przykad toporki kamienne z Bukowa Polanowskiego,
Starego elibórza czy ydowa (Ryc. 5b), mogy pozostawi plemiona
„wstgowców”(?).
Wprowadzenie nowych zdobyczy cywilizacyjnych i zmian wynikajcych z tzw. rewolucji neolitycznej byo efektem pojawienia si na
naszym terenie plemion KPL. Zajcia rolnicze tych spoecznoci wymusiy w miar osiady tryb ycia. Wród materiaów zabytkowych
spotykanych na stanowiskach wyróniaj si: uamki naczy pucha-
53
rów o lejkowatym wylewie, flasze z kryz, misy, talerze, amfory, a z
narzdzi przewaaj kamienne i krzemienne siekiery czworocienne
o grubym lub cienionym obuchu, kamienne topory bojowe z otworem
w poowie wysokoci z rozszerzonym ostrzem czy kamienne topory
z charakterystycznym obuchem, czyli tzw. czekany wykorzystywane
jako narzdzia i bro.
Niewielkie osady zabudowane byy zblionymi do prostokta domami supowymi, obok których wystpuj konstrukcje ziemiankowe
i liczne jamy gospodarcze. Rozwijajca si na Pomorzu lokalna odmiana KPL, zwana grup upawsk, obejmowaa Pomorze rodkowe ograniczone rzekami Parst (na zachodzie) i eb (na wschodzie), a od
poudnia wododziaem biegncym grzbietem moreny czoowej (Wierzbicki 1999).
Na terenie gminy Polanów osadnictwo KPL zasygnalizowane jest
kilkunastoma pojedynczymi znaleziskami narzdzi krzemiennych i kamiennych oraz fragmentami naczy.
Najbardziej znanym w literaturze zabytkiem KPL z terenów gminy
Polanów jest puchar lejkowaty z Rosochy o wyodrbnionej szyjce i maym dnie, zdobiony pasmami pionowych linii rytych i dookolnym rzdem
gbokich naku, o wymiarach: wysoko – 11 cm, rednica wylewu –
16 cm (Ryc. 6f). Naczynie zostao znalezione w bagnie w okolicach wsi
i moe wskazywa, e jest to depozyt ofiarny (Siuchniski 1969: 31).
Puchar znajduje si w zbiorach archeologicznych Muzeum w Koszalinie.
Innym znaleziskiem ceramicznym KPL jest fragment brzuca naczynia zdobionego pasmami pionowych, krótkich stempelków, jaki
zosta znaleziony w pobliu Sowinka przed 1932 rokiem (Ryc. 6e).
Diether von Kleist w swojej monografii archeologicznej powiatu sawieskiego okrela to znalezisko jako fragment naczynia „megalitycznego” (Kleist 1955: 31). Prawdopodobnie w ssiedztwie tego odkrycia
zostay równie znalezione ornamentowane uamki naczy KCSZ,
które niegdy znajdoway si w Muzeum Regionalnym w Darowie.
Uwaam, e obydwa znaleziska mog pochodzi ze zniszczonego dawno temu grobu megalitycznego ludnoci kultury pucharów lejkowatych, wykorzystywanego równie przez ludno KCSZ.
Pewn grup krzemiennych narzdzi odnotowujemy pod miejscowoci ydowo. Nie s niestety znane blisze okolicznoci i miejsca ich
znalezienia, chocia wydaje si, e mog pochodzi z rozkopywanych
w latach 20. XX wieku przez Adolfa Stubenraucha kurhanów pooonych na wschód od ydowa albo z osady z nieistniejcej obecnie miejscowoci Bagnica (Gogowiec) w pobliu Jeziora Kamienne (Kleist 1955:
54
Ignacy Skrzypek
Ryc. 6. Zabytki krzemienne, kamienne i gliniane z gminy Polanów. Legenda: a – Jacinki (WEB), b – Dadzewo (N), c, d – ydowo (M/N), e – Sowinko (KPL), f – Rosocha
(KPL), g – Polanów (KCSZ). Wybór autora wedug archiwum Muzeum w Koszalinie.
Rys. B. Kammer
55
Ryc. 7. Zabytki krzemienne, kamienne i gliniane z gminy Polanów. Legenda: a – ydowo (N), b – Googóra (KPL), c – ydowo (SCHN–WEB), d – Googóra (KCSZ), e –
Kpiny (KCSZ), f – Nacaw (KCSZ). Wybór autora wedug archiwum Muzeum w Koszalinie. Rys. B. Kammer
56
Ignacy Skrzypek
104). Do tych zabytków, które obecnie w czci znajduj si w Muzeum
w Koszalinie, nale: drapacz krzemienny na wiórowcu o zauskanych
bokach dugoci 8,2 cm i szerokoci 2,7 cm (Ryc. 6c), wiór krzemienny
duy o krawdziach uskanych zwrotnie na obie strony dugoci 8,9 cm
i szerokoci 3,3 cm (Ryc. 6d) a take odupek krzemienny dugoci
5,2 cm (Ryc. 5g). Kolejnymi narzdziami KPL okrelanymi jako „noe”
krzemienne, pochodzce z bliej nieokrelonego grobu w pobliu dawnej wsi – kolonii Bagnica, jest regularny wiór krzemienny o dugoci
10,6 cm z retuszem przykrawdnym i drugi podobny ksztatem i wielkoci „nó” krzemienny znaleziony przy zakadaniu kopca na ziemniaki w 1917 roku w pobliu ydowa (Ryc. 7a), które s w zbiorach
archeologicznych Muzeum Narodowego w Szczecinie2.
Z okolic ydowa ze zniszczonego kurhanu na wzniesieniu Fellberg,
pooonym okoo 500 m na wschód od wsi, pochodzi fragment siekierki
krzemiennej, czworociennej o zachowanej dugoci 6 cm, ze ladami
wygadzania na ciankach (Ryc. 5d). Z dziennika Stubenraucha z 1917
roku wynika, e na tym Fellbergu znajdowao si siedem kurhanów
kamienno-ziemnych, z których jeden zosta rozkopany3. O tym fakcie
poinformowa Stubenraucha nauczyciel Kohlhoff z ydowa, który
przekaza, e w otwartym kurhanie znajdowaa si pusta skrzynia
kamienna o wymiarach 1 u 0,5 m (prawdopodobnie pozostao po pochówku szkieletowym). W miejscu pochówka szkieletowego listonosz
z ydowa znalaz wanie wspomniany fragment siekierki krzemiennej jasnego koloru, któr da Kohlhoffowi, a ten przekaza j A. Stubenrauchowi4. Zabytek do dzisiaj znajduje si w zbiorach Muzeum
Narodowego w Szczecinie (nr inw. A/646).
Dwie siekierki krzemienne KPL znamy z miejscowoci Googóra.
Jedna z nich o dugoci 8,2 cm zostaa znaleziona przypadkowo w 1937
roku i niegdy znajdowaa si w szkole w Googórze (Ryc. 7b), natomiast druga o dugoci okoo 20 cm bya przechowywana w wiejskiej
szkole w Drzewianach (Kleist 1969: 101)5. Pófabrykat siekierki krzemiennej o dugoci 19,6 cm, czworociennej, o cienionym obuchu
i czciowo zauskanych powierzchniach znalaz w 1999 roku miesz__________________
2 Archiwum Dziau Archeologicznego Muzeum Narodowego w Szczecinie, teczki nr
1337 i 1341.
3 Archiwum Dziau Archeologicznego Muzeum Narodowego w Szczecinie – Dziennik Stubenraucha, t. 40, s. 8 z 17 wrzenia 1917 roku.
4 Archiwum Dziau Archeologicznego Muzeum Narodowego w Szczecinie, teczka
nr 1337.
5 Archiwum kartkowe Kazimierza Siuchniskiego, teczka pow. Sawno.
57
kaniec Kpic, który kopa dó na mieci w obrbie swojej posesji
w miejscowoci Pieczyska, gm. Polanów, nad Jeziorem Bobiciskim.
Zabytek znajduje si w Dziale Archeologicznym Muzeum w Koszalinie6.
By moe narzdziem ludnoci KPL byy dwie siekierki krzemienne z Bukowa Polanowskiego, znalezione okoo 1927 i 1937 roku, które
niegdy byy przechowywane w izbie szkolnej w Bukowie. Obydwa
zabytki zaginy po wojnie i trudno jest zweryfikowa znaleziska,
zwaszcza e nie zachoway si nawet ich rysunki7. Take siekiery
krzemienne z Warblewa i Dadzewa, datowane ogólnie na neolit, mogy
nalee do spoecznoci KPL. Pierwsza z nich, o której mamy mao wiadomoci, znajdowaa si kiedy w zbiorach Heimatmuseum Rügenwalde
(Muzeum Regionalne w Darowie), natomiast druga o dugoci 20 cm
i mocno zauskanej powierzchni bya w zbiorach prywatnych waciciela ziemskiego von Sendena z Dadzewa i Nacawia (Ryc. 6b). Obecnie
brak wiadomoci o tych zabytkach, a informacje o nich mamy z publikacji Kunkla i Kleista (Kleist 1969: 104, nr 828).
Narzdziem, a take broni ludnoci KPL s topory kamienne
o asymetrycznym ostrzu i guzikowatym obuchu z otworem, okrelane
równie jako czekany. W miejscowoci Wielin na pocztku XX wieku
znaleziono taki topór z guziczkowatym obuchem i symetrycznie rozszerzonym ostrzem o dugoci 10,8 cm (Ryc. 5a). Czekan znajdowa si
kiedy w prywatnych zbiorach niejakiego Schmiterlöwa z Franzburga
(Niemcy), natomiast kopia w Muzeum w Darowie (obecnie w Muzeum
w Koszalinie). Toporek kamienny, czworocienny, z otworem przewierconym równolegle do ostrza o dugoci 13 cm, znaleziono w 1983
roku na polu PGR w Bukowie Polanowskim (Ryc. 8a). Obecnie egzemplarz znajduje si w Muzeum w Koszalinie.
Ludno KPL grzebaa swoich zmarych gównie w obrzdku szkieletowym, czsto w potnych grobowcach kamienno-ziemnych okrelanych jako groby megalityczne, ale take w grobach paskich i w kurhanach, wewntrz których znajdoway si kamienne skrzynie grobowe.
Groby megalityczne znamy z Pomorza Zachodniego i Kujaw. Najblisze skupisko tych obiektów zachowanych do naszych czasów znajduje
si na terenie gminy Malechowo, w lesie bukowym w pobliu wsi Borkowo (Skrzypek 2002: 21–33; Wierzbicki 2005: 93–112). Najwiksze
skupisko tych budowli, rozpoznane wykopaliskowo, zlokalizowane jest
__________________
6
7
Archiwum Dziau Archeologicznego Muzeum w Koszalinie, teczka nr 1622/S.
58
Ignacy Skrzypek
Ryc. 8. Zabytki krzemienne i kamienne z gminy Polanów. Legenda: a – Bukowo Polanowskie (KPL), b – Buszyno (KAK), c – Krg, odupek z krzemienia pasiastego (N).
Wybór autora wedug archiwum Muzeum w Koszalinie
w rejonie wsi upawa i Poganice w powiecie supskim (Jankowska
1980: 72–105; Wierzbicki 1999).
Na terenie dzisiejszej gminy Polanów, w pobliu ydowa, okoo 1 km
na pónocny zachód od wsi w rejonie tzw. Krwawego Wwozu, po obydwu stronach biegncej jarem lenym drogi, stwierdzono dwa skupiska olbrzymich gazów, które naley czy z wystpujcymi w tym
59
rejonie grobami megalitycznymi (Walter 1918). Z miejscem z tym
zwizanych jest szereg legend (Koglin 1939: 55). Badania poszukiwawcze w tym rejonie przeprowadzono w 1966 roku (Czonkowski
1967: 44). By moe trapezowate wyniesienie o dugoci okoo 20 m
i szerokoci 6–7 m odkryte przez archeologów koszaliskich w 1986
roku w pobliu Rzeczycy Wielkiej stanowi moe jeden z zachowanych
grobów megalitycznych typu upawskiego8.
O cmentarzysku kurhanowym w ydowie oznaczonym jako stanowisko 1, z ceramik neolityczn, wspomina von Kleist i lokuje je w lesie
bukowym, na zachód od szosy ydowo–Kpiny, obok grodziska wczesnoredniowiecznego, stanowisko 10 (Kleist 1955: 35)9.
Na zakoczenie przegldu stanowisk archeologicznych przypisywanych ludnoci KPL trzeba wspomnie o neolitycznych maych arnach nieckowatych, które zostay znalezione w 1997 roku w modym
lesie sosnowym, niegdy bdcym polem ornym, niedaleko Karsiny,
przy szosie Mostowo–Drzewiany10.
Kontynuatorem w wielu aspektach systemu gospodarczego uksztatowanego przez spoecznoci kultury pucharów lejkowatych u schyku
neolitu (2600–2200 p.n.e.) bya ludno kultury amfor kulistych (KAK),
wywodzca si z poudniowo-zachodniej strefy Morza Batyckiego. Na
terenie gminy Polanów osadnictwo tej kultury jest sabo powiadczone
znaleziskami.
Spoeczestwa te zajmowa si musiay w duym stopniu hodowl
zwierzt, czego wymownym wiadectwem jest rozbudowany silnie kult
zwierzt potwierdzony znaleziskami figurek zwierzcych z bursztynu
lub koci. Podstawowymi narzdziami byy siekiery krzemienne, czworocienne o grubym obuchu i symetrycznym lub asymetrycznym ksztacie, niekiedy wykonane z krzemienia pasiastego, której egzemplarz
zosta znaleziony przypadkowo w 1931 roku w Buszynie (Siuchniski
1961: 13). Powierzchnia siekierki o wymiarach 8,5 cm dugoci i 5,1 cm
szerokoci ostrza, jest bardzo starannie wygadzana (Ryc. 8b). Zabytek
obecnie jest w zbiorach archeologicznych Muzeum w Koszalinie11.
Dwa odupki z krzemienia pasiastego, znalezione prawdopodobnie
w 1932 roku w Krgu, znajdoway si niegdy w szkole wiejskiej
w Krgu, a póniej w Muzeum Regionalnym w Darowie12. Dzisiaj jeden
egzemplarz przechowywany jest w Muzeum w Koszalinie (Ryc. 8c).
__________________
10 Archiwum Dziau Archeologicznego Muzeum w Koszalinie, teczka nr 1579/S.
8
9
60
Ignacy Skrzypek
Powaniejsze przeksztacenia osadnicze na omawianym terenie
nastpiy u schyku neolitu, w chwili przybycia tutaj z pónocnego zachodu ludnoci kultury ceramiki sznurowej (KCSZ), rozwijajcej si na
Pomorzu po wczesn epok brzu (2300–1700 p.n.e.). Na ich czele staa zapewne grupa konnych wojowników uzbrojonych w uki i strzay
z krzemiennymi grocikami sercowatymi lub trójktnymi, krzemienne
sztylety oraz kamienne topory bojowe o piciobocznym zarysie i czóenkowate z asymetrycznie rozszerzonym ostrzem. Wród zabytków
ruchomych przypisywanych tej kulturze uderza dua liczba dut i obców kamiennych do obróbki drewna, sierpów i „noy” krzemiennych.
Uywanie konia do przemieszczania si wymuszone zostao gospodark pastersk (Machnik 1979). W myl niektórych interpretacji
uwaa si, e pasterska ludno KCSZ koegzystowaa w do cisej
kooperacji z rolnikami KPL. Przyjmuje si te, e z kultur ceramiki
sznurowej zwizana jest etnogeneza ludów indoeuropejskich, w tym
wspólnoty batosowiaskiej czy nawet wyonienia si Prasowian.
Niektórzy badacze w pojawieniu si i rozwoju tej kultury widz odbicie
procesów indoeuropeizacji duych poaci Europy, w tym naszego Pomorza rodkowego (Tymieniecki 1951: 176).
Znajomo tej kultury na terenie gminy Polanów opiera si na rozproszonych znaleziskach broni i narzdzi krzemiennych oraz kamiennych, a take na pojedynczych grobach. W roku 1938 nauczyciel Falk
z ydowa natrafi na poudniowy wschód od Googóry prawdopodobnie
na „trójktn skrzyni kamienn” spoczywajc w bagnie na gbokoci okoo 2,5 m. W skrzyni znaleziono kubek gliniany sabo profilowany z tamowatym uchem o wysokoci 5,0 cm (Ryc. 7d). Naczynie to jest
odpowiednikiem tzw. kubków wkrzaskich fazy poskiej KCSZ
(Siuchniski 1972: 148). Naczynie niegdy znajdowao si w zbiorach
Muzeum w Darowie, a obecnie brak danych o jego losie. Wszystko
wskazuje na to, e mielimy w tym wypadku do czynienia z pojedynczym grobem KCSZ, w którym ze wzgldu na siedlisko nie zachowa
si pochówek szkieletowy(?).
Fragment beczukowatego naczynia o wysokoci 13 cm, które wydatowano na schyek neolitu (KCSZ) i wczesn epok brzu, znaleziono w ydowie w jednym z kurhanów usytuowanych nad jeziorem
Kwiecko(?). Wiadomo o tym znalezisku odnotowa Diether von Kleist
w 1932 roku13. Naczynie niegdy znajdowao si w zbiorach Muzeum
Regionalnego w Darowie, a obecnie brak o nim wiadomoci (Ryc. 7c).
__________________
13
Archiwum kartkowe Kazimierza Siuchniskiego, teczka pow. Sawno.
61
Uamek wczesnobrzowego pucharu z czopowatym uchwytem znaleziono w grobie „skrzynkowym” w Rzeczycy Wielkiej, razem z czapkowatymi pokrywami i przystawkami, które przekazane zostay do Muzeum w Szczecinie (Eggers, Giesen 1938: 9). Prawdopodobnie grób
KCSZ wykorzystyway póniej na pochówek spoecznoci kultury pomorskiej. Podobne zjawisko miao miejsce w grobie megalitycznym
w Borkowie, gm. Malechowo (Skrzypek 2002: 26). Zbliony form
i rozmiarami pucharek czopowaty „sznurowców” znany jest z miejscowoci Kanin w gminie Postomino (Skrzypek 2004: 50, ryc. 5e). Jeszcze
jedno znalezisko ze schyku neolitu naley odnotowa w obszarze gminy Polanów. Jest to fragment naczynia zdobionego odciskami sznura
w ukadzie girlandowym znaleziony w bliej nieznanych okolicznociach w Sowinku (Kleist 1969: 104, nr 575)14.
Najbardziej znanymi przedmiotami ze schyku neolitu (KCSZ) i pocztku epoki brzu (I EB) z gminy Polanów, jest tzw. skarb zoony
z siedmiu poszczy sztyletów krzemiennych typu Ponia (wedug
K. Siuchniskiego) o dugociach 13,4 do 19,2 cm, znaleziony w 1916
roku przy budowie torów kolejowych w Polanowie (Ryc. 9A)15. Te okazae laurowate sztylety o starannie zauskanych powierzchniach, niegdy znajdoway si w zbiorach Muzeum w Berlinie (nr inw. Ic 3629–
3635), natomiast kopie w Muzeum Regionalnym w Darowie (Siuchniski 1969: 31; Czebreszuk, Kozowska-Skoczka 2008: 55). Z Polanowa pochodzi jeszcze jeden analogiczny krzemienny sztylet o dugoci
18,3 cm, znaleziony te koo torów kolejowych w nieokrelonym jednak
czasie i okolicznociach. Uznawany jest jako znalezisko lune, chocia
mona go chyba czy ze wspomnianym „skarbem” (Kleist 1969: tabl.
87, nr 640). Dawniej znajdowa si on w zbiorach Westpreussiche
Provinzial – Museum zu Danzig (nr inwen. VS 14879), natomiast kopia w Muzeum Regionalnym w Darowie (obecnie w Muzeum w Koszalinie – Ryc. 9A).
Znaleziska poszczy sztyletów krzemiennych, jakie znamy z Polanowa i terenów powiatu sawieskiego, midzy innymi z: Malechowa,
egocina, Borkowa (Skrzypek 2005: 50), Smardzewa, Warszkowa
(Skrzypek 2008: 133–134) i Sierakowa Sawieskiego (Skrzypek 2009:
40) odzwierciedlaj proces nawizywania dalekosinej wymiany mi__________________
Archiwum Dziau Archeologicznego Muzeum Narodowego w Szczecinie, teczka
nr 1311.
nr 1288.
14
62
Ignacy Skrzypek
Ryc. 9. Zabytki krzemienne i brzowe z gminy Polanów. A – Polanów (SCHN–WEB),
B – Kociernica, skarb bransolet brzowych (II EB). Wedug Kleist 1969 (A) i 1955 (B)
dzy spoecznociami midzyrzecza Wieprzy i Grabowej, kontynuujcymi jeszcze tradycje schyku neolitu, a spoecznociami wczesnobrzowymi z poudnia Europy.
63
Do skadników inwentarza kulturowego ludnoci KCSZ nale te
krzemienne groty strza, duta i topory kamienne. Z okolic ydowa,
z prawdopodobnie rozkopanego kurhanu na wzniesieniu Fellberg(?)
pochodzi krzemienny grot strzay o dugoci 4 cm, znaleziony w 1933
roku (Ryc. 5h). Razem z grotem znaleziono wówczas duto krzemienne16. Obydwa zabytki znajdoway si kiedy w Muzeum w Darowie.
Krzemienny grot strzay o dugoci 5,3 cm, trójktny z trzonkiem,
o zauskanej powierzchni, znaleziono przypadkowo w 2001 roku w Polanowie w ogródku przy ul. Podmiejskiej, w pobliu rzeki Grabowa
(Ryc. 6g). Zabytek jest w Muzeum w Koszalinie17. Dwa duta krzemienne znajdoway si dawniej w wiejskiej szkole w Kociernicy.
Obecnie brak wiadomoci o zabytkach.
W pobliu miejscowoci Wietrzno znaleziono przed 1927 rokiem
asymetryczny topór kamienny z otworem, piciobocznym zarysie o lekko wyodrbnionym obuchu i rozszerzonym ostrzu, o dugoci 12,0 cm,
który niegdy by w Muzeum w Darowie (Ryc. 5c). Inny egzemplarz
tego typu narzdzia znaleziono w okresie midzywojennym w bagnistym terenie w pobliu osady Kpiny koo ydowa. By to duy topór
kamienny z cienkim zaokrglonym obuchem i niedokoczonym otworem o dugoci 18,8 cm, który dawniej znajdowa si w zbiorach prywatnych Radatza (Ryc. 7e)18. Granitowy topór „czóenkowaty” z otworem
i cylindrycznym wyduonym obuchu o dugoci 12,5 cm, znaleziony
w Nacawiu w 1965 roku, jest w zbiorach koszaliskiego Muzeum19.
Bardzo podobny egzemplarz takiej broni znaleziono równie w Drzesku, gm. Malechowo (Skrzypek 2005: 43; ryc. 5e).
Do narzdzi KCSZ wystpujcych równie w kulturach wczesnego
okresu epoki brzu naley zaliczy motyk kamienn o dugoci 17,4 cm
typu „wschodniopruskiego” z obuchem w ksztacie gowy mii, znalezion w miejscowoci Jacinki (Ryc. 6a). Na znalezisko natrafiono
przypadkowo w 1939 roku okoo 1 km na poudniowy wschód od Jacinek, przy drodze prowadzcej do dugiego bagna. Motyka bya niegdy
w Muzeum Regionalnym w Darowie, a obecnie jest w Muzeum w Koszalinie20. Podobne okazy z terenów powiatu sawieskiego znane s
__________________
nr 3129.
19 Archiwum Dziau Archeologicznego Muzeum w Koszalinie, teczka nr 1102/Ko.
64
Ignacy Skrzypek
z Nosalina, gm. Postomino (Skrzypek 2004: 52, ryc. 4b) i Janiewic, gm.
Sawno (Skrzypek 2008: 130, ryc. 6b).
Znaleziskiem neolitycznym s pytkie arna nieckowate z Wietrzna znalezione w trakcie bada powierzchniowych AZP arkusza 17–25,
prowadzonych wiosn 1991 roku. Zabytek jest obecnie w posiadaniu
prywatnym.
5. Pocztki epoki brzu
Okoo 1800/1700 p.n.e. w rodkowej Europie doszo do znacznych przeobrae kulturowych zwizanych z pojawieniem si metalurgii. Pomorze stanowio wówczas mozaik kulturow ludów o rolniczo-pasterskim rodowodzie, które róni od siebie stopie adaptacji
nowych idei nadal docierajcych z poudnia, z dorzecza rodkowego
i dolnego Dunaju. W rónych opracowaniach naukowych sugeruje si,
e prawie cae Pomorze w pocztkach epoki brzu zajmoway ugrupowania bdce pod silnym oddziaywaniem kultury unietyckiej, sporód
których najlepiej czytelna bya faza poska, bdca kontynuatork
grupy nadodrzaskiej KCSZ (Bukowski 1998: 19). Stanowiska tego
ugrupowania zlokalizowane s gównie w pasie na pónoc od moren
czoowych, koncentrujc si przede wszystkim przy ujciu Odry, w mniejszym stopniu w dolnych dorzeczach Regi i Parsty. W dorzeczach:
Wieprzy, Grabowy, Supi i upawy obecno ich jest niewielka i to
wycznie w postaci znalezisk krzemiennych sztyletów typu „Ponia”
i toporów kamiennych (Siuchniski 1972: 140). Wymienione formy
sztyletów, wydzielone dla zachodniej Polski, maj analogie zarówno na
obszarach Danii, jak i poudniowej Szwecji. Duym zagszczeniem
wystpowania sztyletów jest take wyspa Rugia, gdzie znajduj si
warsztaty ich miejscowej produkcji (Czebreszuk, Kozowska-Skoczka
2008: 42).
wit epoki brzu nad dolin górnej i rodkowej Grabowy rysuje si
bardzo niejasno. Pocztkowo metalem, z którego wyrabiano narzdzia
i ozdoby, bya mied, niezbyt jednak twarda, aby mona wykorzystywa j do wyrobu broni czy narzdzi pracy. Dopiero pojawienie si
stopu miedzi i cynku, czyli brzu, spowodowao kolejny przewrót
w dziejach ludzkich. Przedmioty brzowe pocztkowo byy wyrobami
importowanymi z poudnia (lsk, Wielkopolska), gównie unietyckimi. Na terenie gminy Polanów na wczesny okres epoki brzu (WEB)
naley datowa take wymieniany ju „skarb” sztyletów z Polanowa
65
oraz wymienione fragmenty naczynia z Googóry (Ryc. 7d) czy topór
z Nacawia (Ryc. 7f) oraz motyk kamienn z Jacinek (Ryc. 6a), a take inne zabytki datowane na póny neolit i wczesny brz.
Do najliczniejszych wyrobów brzowych spotykanych we wczesnych fazach EB nale ozdoby obrczowe ramion i nóg. Rozpoznawalnym w literaturze archeologicznej znaleziskiem z gminy Polanów jest
„skarb bagienny” z Kociernicy, znaleziony w okresie midzywojennym. Zoony jest z maych obrczy niezdobionych, wród których byy:
dwie owalne obrcze o przekroju okrgym ze zwonymi kocami
o rednicy 10,4 u 12,5 cm, jedna prawie okrga obrcz, facetowana
o rednicy 7,1 cm i dwie owalne obrcze ze zwonymi zaoonymi
kocami o przekroju omiobocznym i rednicy 10 u 12,1 cm (Ryc. 9B).
Skarb niegdy znajdowa si na wystawie Heimatmuseum Köslin,
a kopie w Heimatmuseum Rügenwalde. Dzisiaj w Muzeum w Koszalinie zachoway si dwie owalne obrcze ze zwajcymi si kocami
i jedna kopia miedziana, a pozostae zaginy (Blajer 1990: 48, 50, 114,
tabl. XLVI).
Innym znaleziskiem bagiennym z I–II okresów EB jest „skarb”
z pobliskiego Nacawia, odkryty okoo 1900 roku, skadajcy si z dwóch
naszyjników brzowych, niezdobionych, otwartych, ze zwajcymi si
kocami (Ryc. 10D). Zabytki stanowiy zbiór prywatny barona von
Sendena, waciciela majtku w Nacawiu i Dadzewie, natomiast kopie byy w zbiorach Regionalnego Muzeum w Darowie, dzisiaj w Muzeum w Koszalinie (Kersten 1958: 91).
Z zabytków nalecych do krgu wyrobów kultury unietyckiej wymieni naley take trzy obrcze owalne ze zwonymi kocami, okrelane jako nagolenniki oraz fragmenty bransolety spiralnej znalezione
w Rekowie, dawny pow. Bobolice, obecnie gm. Polanów (Kersten 1958:
89). Zabytki odkryto na polu Augusta Bratza przed 1901 rokiem, zoone „w obwarowaniu kamiennym” na gbokoci 3 i 1/3 stopy (Eggers,
Bollnow 1935: 112). Uwaa si, e moga to by forma grobu(?) lub
„skarb bagienny” zoony w intencji kultowej (Blajer 2001: 201, 322).
Zabytki zostay przekazane do Muzeum w Szczecinie, gdzie do dzisiaj
z zespou zachowaa si jedna brzowa obrcz owalna (naramiennik)
ze stykajcymi si kocami o rednicy 10,5 u 8,6 cm21.
Pocztek II okresu EB na Pomorzu Zachodnim nie przyniós nagej
zmiany kulturowej, gdy nadal utrzymyway si tradycje wczesnobrzowe bdce w swej istocie kontynuacj jeszcze starszego substratu
__________________
21
Archiwum kartkowe Kazimierza Siuchniskiego, teczka pow. Sawno.
66
Ignacy Skrzypek
Ryc. 10. Zabytki brzowe i gliniane z gminy Polanów. A – Nacaw, grób kurhanowy
(III EB), B – ydowo, skarb brzowy (V EB), C – Rzeczyca Wielka (K
), D – Nacaw
(I–II EB). Wedug Kliest 1955 (A, B, D) i Kostrzewski 1958 (C)
67
postsznurowego. Stopniowo jednak, gównie w cigu drugiej poowy II
okresu EB idce szlakiem odrzaskim oddziaywania kultury typu
mogiowego (metalurgia brzu) spotkay si z wpywami z Brandenburgii, Meklemburgii i strefy nordyckiej, co jest zreszt specyfik Pomorza Zachodniego. Oddziaywania te, pocztkowo niezbyt silne, stopniowo
narastay i do przeomu II/III okresów EB lub najpóniej od pocztku
III okresu EB stay si dominujce (Bukowski 1998: 121–123).
Zachodziy wówczas bardzo istotne przemiany, których zewntrznymi cechami byy z jednej strony zmiany gospodarcze prowadzce do
zagszczenia i stabilizacji osadnictwa oraz powodujce zapewne szereg
zmian w kulturze spoecznej, a z drugiej daleko idce przemiany zwyczajów pogrzebowych. Doszo wówczas do zetknicia si dwóch rónych
tradycji kulturowych: wczesnobrzowych spoecznoci o podou anatolijsko-bakaskim z ugrupowaniami mogiowymi o rodowodzie poudniowo-zachodnioeuropejskim. Rezultatem tego by swoisty „przewrót
ideologiczny”, który doprowadzi do powstania wielkiego kompleksu
kultur pól popielnicowych. Zakadano wówczas rozlege cmentarzyska
ciaopalne, wyposaone przede wszystkim w bogate zestawy naczy
ceramicznych, oraz cmentarzyska kurhanowe zawierajce naczynia-popielnice z przepalonymi szcztkami zmarego.
Rozwój nekropoli ciaopalnych oraz cigo ich wystpowania sugeruje istnienie stabilnej gospodarki opartej gównie na uprawie roli.
Dominacja ciaopalenia w zwyczajach pogrzebowych oraz uprawy nad
hodowl w gospodarce wyznacza take nowy nurt rozwoju spoecznoci
zasiedlajcych tereny pooone w dorzeczu Odry i Wisy w modszym
okresie EB. Ich odzwierciedleniem w materiale archeologicznym jest
powstanie kultury uyckiej, stanowicej cz wielkiego kompleksu
kultur pól popielnicowych (Gedl 1989: 475).
Na Pomorzu Zachodnim uformowaa si lokalna grupa kulturowa,
praktykujca birytualny obrzdek pogrzebowy, zwana grup ostrowick (miejscowo Trzebiatów–Ostrowice). Ludno tej grupy wznosia kurhany, a przewaajcym typem obrzdku pogrzebowego byy groby ciaopalne. W skad inwentarza kulturowego grupy ostrowickiej
wchodziy typowe dla tego okresu wyroby z brzu, m.in.: szpile z gówk wrzecionowat, tarczowat lub uszat, bransolety otwarte o prostych kocach, zdobione pasmami poprzecznych i ukonych kresek,
sztylety zdobione zakreskowanymi trójktami i grupami prostopadych kresek typu Dratów, naramienniki pomorskie z tarczkami spiralnymi typu Czernice (wedug Blajera 1982), nagolenniki z tarczkami
spiralnymi jednakowej wielkoci, wykonane z drutu o soczewkowatym
68
Ignacy Skrzypek
przekroju, spirale, zapinki oraz wiele innych ozdób obrczowych, mankietowych i spiralnych (Blajer 1999: 52–107; Bukowski 1998: 122–125).
Z terenów obecnie zajmowanych przez gmin Polanów znamy
„skarb” bagienny znaleziony przed 1914 rokiem w Nacawiu, zoony
z pary nagolenników z tarczkami spiralnymi typu Wierzbicin (Blajer
1982: 61; 1984: 60), który by wasnoci barona von Sendena z Nacawia, natomiast kopie przechowywano w Muzeum w Darowie, dzisiaj w Muzeum w Koszalinie (Ryc. 11a). Grupa nagolenników typu
Wierzbicin z tarczkami spiralnymi swoim wystpowaniem ograniczona jest gównie do Pomorza Zachodniego i rodkowego, gdzie w zespoach datowana jest na pierwsz poow III okresu EB (Blajer 1999:
128–129). Pojedyncze zespoy o podobnym skadzie pojawiaj si na
Dolnym lsku, w pónocnej Wielkopolsce oraz w Ziemi Chemiskiej.
Nagolenniki z tarczkami spiralnymi spotykane s te w grobach na
Pomorzu (np. Szczecin, Trzebiatów–Ostrowice, Podole Mae). Skarby
te naley czy z modsz (ostrowick) faz grupy zachodniopomorskiej (wkrzasko-zachodniopomorskiej). Warunki znalezienia skarbu
z Nacawia sugeruj, e mamy do czynienia z depozytem akwatycznym, co wskazywaoby na moliwo kultowego interpretowania tego
znaleziska(?). Mamy jednak mao danych, aby wykaza, e miejsce
odkrycia byo „miejscem ofiarnym”. Nie moemy te powiedzie, czy
stanowio ono cz wikszego „skarbu”, czy byo pojedynczym znaleziskiem.
Drugim ciekawym odkryciem z III okresu EB w Nacawiu jest zlokalizowanie i prawdopodobnie rozkopanie przez Adolfa Stubenraucha
okoo 1913 roku grobu kurhanowego usytuowanego na wydmie okoo
3 km na pónocny wschód od wsi22. W kurhanie, w grobie „wyoonym
kamieniami”, znajdoway si cztery naczynia gliniane, z których jedno
byo baniast waz z wysok zwajc si ku górze szyjk (Ryc. 10A:
d), a inne naczynie byo pionowo obkowane (Kostrzewski 1958: 291).
Oprócz tego w zespole znajdowaa si otwarta bransoleta brzowa,
zdobiona naprzemiennie grupami kresek poprzecznych i ukonych
(Ryc. 10A: b), szpila brzowa z uszkiem na zaomie kolankowatego
trzonu (Ryc. 10A: c) i miecz brzowy z rkojeci o stokowatym, silnie
nachylonym do gowni jelcu i zdobionej punktowaniem gowni (Ryc.
10A: a). Miecz z Nacawia zaliczany jest do wyrónionego przez J. Fogla typu XIX, którego analogii trudno szuka na terenie Polski (Fogel
__________________
nr 1275.
69
Ryc. 11. Zabytki brzowe z gminy Polanów. Legenda: a – Nacaw, skarb (III EB), b – Domachowo (V EB), c – Buszyno (V EB). Wedug: Kersten 1958 (a), archiwum Muzeum
w Koszalinie (b, c). Rys. B. Kammer
70
Ignacy Skrzypek
1979: 47). Jedyne dwa podobne okazy odnotowane s w Spandau pod
Berlinem i w Wirtembergii na terenie Niemiec. Poniewa jednak reszta wyposaenia grobu z Nacawia (naczynia, bransoleta, szpila) ma
charakter czysto uycki, nie ulega wtpliwoci, e mieci si on w ramach tej kultury (Kostrzewski 1958: 43).
6. Modsza i póna epoka brzu
Wyrane przemiany osadnicze miay miejsce w rozwinitym
(IV–V okres EB) i schykowym okresie epoki brzu oraz wczesnym
okresie epoki elaza (1000–650 p.n.e.). Zakadano wówczas rozlege
cmentarzyska ciaopalne wyposaone przede wszystkim w bogate zestawy naczy ceramicznych. Spalone szcztki zmarego skadano do
naczynia-popielnicy, któr umieszczano w jamie grobowej, czsto zabezpieczonej obwarowaniem kamiennym. Na Pomorzu w tym czasie
spotyka si równie rozlege cmentarzyska kurhanowe. W gospodarce
nastpia dominacja uprawy roli nad hodowl, co oznacza nowy nurt
rozwojowy spoecznoci zasiedlajcych rejon dorzecza rodkowej i dolnej Grabowy, górnej Wieprzy, Mszanki, Drnianki i dopywów tych
rzek. Te spoecznoci utosamiane s z ludnoci kultury uyckiej,
trwajcej nieprzerwanie przez okoo 900 lat. Tereny wschodniej czci
Pomorza Zachodniego, w tym obszar gminy Polanów, zaja grupa
wschodniopomorska ludnoci kultury uyckiej, któr cechowaa swoista odrbno od grupy zachodniopomorskiej, wyraajca si nie tylko
w formach naczy, ale take w zwyczajach chowania zmarych, czciej w grobach kurhanowych wyposaonych w popielnice, przystawki,
a niekiedy i przedmioty z brzu.
Rozpoznanie kultury uyckiej na terenie omawianej gminy zawdziczamy przede wszystkim przypadkowym odkryciom amatorskim
w kocu XIX i pocztkach XX wieku oraz póniejszym penetracjom
i badaniom ratowniczym Diethera von Kleista w latach 20. i 30. XX
wieku, a take penetracjom archeologów poznaskich w czasie bada
weryfikacyjno-powierzchniowych w 1968 roku23. Badania powierzchniowe w ramach AZP w latach 1987–1992 pozwoliy take na zlokalizowanie kilkudziesiciu osad z uyckim materiaem ceramicznym.
W wikszoci stanowiska te zarejestrowane s w rejonie stoków i krawdzi dolin okoojeziornych i dolin rzecznych, w pobliu: ydowa, K__________________
23 Archiwum Wojewódzkiego Urzdu Ochrony Zabytków w Szczecinie Delegatura
w Koszalinie, teczka „Kultura uycka”.
71
pin, Rzeczycy Wielkiej, Polanowa, Buszyna i Jacinek (por. Ryc. 2).
Osady i cmentarzyska nie zawsze funkcjonoway równoczenie – jedne
zanikay, a na ich miejsce pojawiay si nowe, co wizao si z rotacj
wymuszon struktur gospodarczo-osadnicz (Gedl 1990: 25–51; Bukowski 1998: 188–189).
Na skupisko osad K
natrafiono w czasie bada weryfikacyjno-powierzchniowych i sondaowych grodzisk wczesnoredniowiecznych
w 1968 roku, na poudniowy wschód od zabudowa wsi ydowo, usytuowanych na lekkich wyniesieniach terenowych i zboczach poudniowych, na zachód od Jeziora Kamienne (stan. 19–23). Kilka stanowisk
uyckich zlokalizowano wokó osady Kpiny, niedaleko ydowa i przy
wybudowaniach dawnej wsi Piaskowo, a take koo Polanowa nad
rzek Grabowa, na zachód od wybudowa dawnych osad Przybrodzie,
Strzeewo, Knieja.
Na stanowisku kurhanowym (stan. 8) w ydowie, datowanym na
okres wczesnoredniowieczny, znaleziono równie ceramik uyck.
Rozleg osad K
, usytuowan powyej tego cmentarzyska kurhanowego, odkry w latach 30. von Kleist (1955: 36). Podczas bada
cmentarzyska w 1966 roku odnaleziono tu due arna korytkowe, które s w Muzeum w Koszalinie (Czonkowski 1967: 44).
Na osad uyck, niszczon gbok ork, natrafiono w 1985 roku
w Buszynie (stan. 9) podczas bada weryfikacyjno-powierzchniowych
AZP. Badania wykopaliskowe na stanowisku przeprowadzili archeolodzy koszaliscy w 1986 roku, gdzie odkryto jam gospodarcz i palenisko kamienne oraz okoo 1200 fragmentów ceramiki datowanej na
V okres EB i wczesny okres halsztacki24.
Bardziej wyraziste dla rozpoznania kultury uyckiej i czciej spotykane s cmentarzyska ciaopalne, paskie i kurhanowe. W pobliu
wsi Rosocha, w okresie midzywojennym, przypadkowo natrafiono na
grób kurhanowy, czciowo zniszczony, datowany materiaem ceramicznym na IV okres EB (Kleist 1955: 33). W obrbie wsi Domachowo,
przy torze kolejowym usytuowanym na pónoc od wsi, w czasie kopania ziemniaków w 1926 roku oraz ponownie w trakcie orki tego pola
jesieni 1927 roku natrafiono na cmentarzysko ciaopalne z IV okresu
EB i odsonito cztery popielnice brunatnoóte, spoczywajce w ótym piasku na gbokoci 0,33 m od powierzchni (Kostrzewski 1958:
264). Brak jest wiadomoci o dalszych losach znaleziska.
By moe cmentarzysko w pobliu Polanowa (stan. 1) odkryte w 1908
roku, z którego uratowano popielnic jajowat i szpil z abdzi szyjk
__________________
24
Archiwum Dziau Archeologicznego Muzeum w Koszalinie, teczka 1301/S.
72
Ignacy Skrzypek
Ryc. 12. Polanów, stan. 1. Naczynia i szpila brzowa z cmentarzyska grobów skrzynkowych. Wedug archiwum Muzeum w Koszalinie
73
oraz profilowan gówk, naley zaliczy do ludnoci K
z wczesnego
okresu epoki elaza (Ryc. 12: 1, 8). Niestety, zabytki zaginy i brak
dokadniejszych wiadomoci na ten temat. Prawdopodobnie na tym
stanowisku wystpiy take zabytki kultury pomorskiej datowane na
tzw. faz wielkowiejsk25.
Wielokulturowe cmentarzysko ciaopalne odkryto okoo 1897 roku
w Rzeczycy Wielkiej, na niewielkim wyniesieniu morenowym usytuowanym na poudnie od skrzyowania dróg, przy torze kolejowym
z Polanowa do Miastka (Eggers, Giesen 1938: 28).
Cmentarzysko penetrowane byo jeszcze w 1900 roku przez anonimowych amatorów lub Adolfa Stubenraucha ze Szczecina i póniej równie w latach 1910–191126. Oprócz materiaów uyckich znaleziono
popielnice kultury pomorskiej i ozdoby brzowe ludnoci kultury wielbarskiej z wczesnego okresu rzymskiego (Skrzypek 1971: 45). Z ciekawszych zabytków uyckich naley wymieni dzbanek uchaty ze spiczastym dnem (Ryc. 10C) stanowicy niewtpliwy import z obszaru grupy
biaowickiej kultury uyckiej, rozwijajcej si na obszarze obecnej Ziemi Lubuskiej (Gardawski 1979: 80–82; Kostrzewski 1958: 213–215).
Kilka stanowisk kurhanowych rozpoznano w okresie midzywojennym, potem w latach 60. XX wieku, a nastpnie na pocztku XXI wieku
w pobliu ydowa i Chocimina. Wokó niecki jeziora Kwiecko na wzniesieniach, naprzeciwko róde rzeki Radew i grodziska w Starym Bornem (stan. 1), usytuowane s trzy stanowiska kurhanowe, z których
przynajmniej jedno czciowo rozkopa A. Stubenrauch w latach 1920–
1922. Brak informacji na temat chronologii badanego obiektu. Natomiast
powojenny badacz cmentarzyska kurhanowego (stan. 8) w ydowie
i grodziska w Starym Bornem uwaa, e s to obiekty wczesnoredniowieczne (Czonkowski 1969: 423, ryc. 1). Jednak znajdowane sporadycznie uamki uyckie na cmentarzysku kurhanowym (stan. 8) oraz
blisko osady K
(stan. 7), a take pozyskane ju w XXI wieku uamki naczy K
w obrbie nowo odkrytych kurhanów (Chocimino, stan.
22) sugeruj, e niektóre z cmentarzysk kurhanowych w rejonie ydowa
mog mie metryk wczeniejsz od wczesnoredniowiecznej.
Zarejestrowane w 2006 roku rozlege, liczce kilkadziesit kopców
cmentarzysko kurhanowe, pooone okoo 2 km na pónocny zachód od
ydowa, w lesie, zarejestrowane jako Chocimino stan. 22 (AZP 17–
__________________
nr 1288.
nr 936.
25
74
Ignacy Skrzypek
26/8) oraz przynajmniej cztery tego typu cmentarzyska zlokalizowane
midzy Chociminem a Wietrznem, rozpoznane midzy innymi przez
autora tego opracowania, mog równie nalee, chocia w czci, do
zasiedlajcej ten rejon ludnoci kultury uyckiej. Mnogo dotychczas
odkrytych osad K
w rejonie ydowa, a take kilka znanych z archiwaliów skarbów brzowych i znalezisk lunych pozwala, przynajmniej
do czasu bada wykopaliskowych, przyjmowa tak hipotez. Istnieje
wic ogromna potrzeba bada weryfikacyjnych i sondaowych wielu
stanowisk kurhanowych odkrytych w ostatnich latach w lasach wokó:
ydowa, Chocimina, Wietrzna, Kpin i Polanowa, aby mona byo dokona waciwej oceny tych stanowisk widocznych w krajobrazie kulturowym i wpisa je do rejestru zabytków archeologicznych oraz roztoczy nad nimi opiek konserwatorsk.
Z ludnoci kultury uyckiej wie si szereg odkry lunych znalezisk z brzu bd tzw. skarbów, czyli gromadnych depozytów brzowych zoonych w ziemi w celach kultowych lub ekonomicznych. S to
przede wszystkim ozdoby ciaa i odziey oraz narzdzia i bro. Niepodjte przez czowieka w tamtych czasach, odkrywane byy przypadkowo
i sporadycznie w czasach przeszych i nam wspóczesnych. Obejmuj
one zarówno importy ze strefy nordyjskiej, jak i miejscowe naladownictwa obcych wzorów. Ogóem z Ziemi Polanowskiej znamy pi gromadnych znalezisk z pónej epoki brzu i wczesnej epoki elaza,
z których czciowo zachoway si zabytki przechowywane obecnie
w Muzeum w Koszalinie (por. Ryc. 2).
Niezwykym skarbem z tego okresu chronologicznego ludnoci K
i jednym z najstarszych znalezisk na Pomorzu Zachodnim, wymienianym w archiwaliach i literaturze ju w pocztkach XVII wieku, jest
skarb ozdób brzowych z ydowa, umieszczony w 1617 roku w ksidze
pamitkowej ksicia Filipa II, o którym wspominaem na pocztku
przegldu stanu dotychczasowych odkry archeologicznych w gminie
Polanów. Skarb skada si z: brzowego naszyjnika, pustego w rodku, z osadzonymi na obrczy kókami o rednicy 21,6 cm (Ryc. 10B: b),
drugiego takiego egzemplarza, lanego, zdobionego motywem jodeki,
poprzecznych obków i trójktów zakreskowanych (Ryc. 10B: c) oraz
bransolety nerkowatej, zamknitej o siodowatej obrczy (Ryc. 10B: a),
ornamentowanej pionowymi naciciami, eberkiem i liniami zygzakowatymi (Tyniec 1990: 131).
Naszyjniki wszelkiego rodzaju wystpuj przez ca epok brzu
i wczesn epok elaza. Stanowi liczne skadniki skarbów brzowych.
Rzadsze byy naszyjniki zdobione, wykonane z masywnych prtów lub
okazy puste w rodku („dte”), podobne do naszych egzemplarzy z y-
75
dowa. Bransoleta nerkowata ze skarbu, naleca do wydzielonych
egzemplarzy grupy I, typu B, wariantu C, który to rodzaj ozdób powsta na bazie nordyjskich form z IV okresu EB, bya pierwowzorem
ozdób, z których powstay we wczesnym okresie epoki elaza lokalne
typy i warianty. Skarb z ydowa naley datowa na schyek V okresu
EB do modszego okresu halsztackiego (Ha D). Informacj o tym znalezisku zawdziczamy Filipowi Heinhoferowi, patrycjuszowi augsburskiemu, zaufanemu ksicia Filipa II. Odnotowa on w aktach archiwalnych dawnej Biblioteki Narodowej, e skarb zosta znaleziony
w posiadoci Petera Woytkena w ydowie duo wczeniej ni zosta
zilustrowany w ksidze pamitkowej ksicia Filipa II. Z akt wynika,
e chopi z ydowa mówili, e jakoby te piercienie znalaza bardzo
dawno temu (nawet w kocu XVI wieku?) kobieta, która nazywaa si
Klunkernde Köne, czyli „dwiczna Kunegunda”. Bya tak nazywana,
poniewa chodzia po wsi i piercienie (naszyjniki) te wykorzystywaa
jako instrumenty muzyczne przypominajce dzisiejsze tamburino
(Bollnow 1937: 11, przypis 30). Obecnie brak wiadomoci na temat
losu tego historycznego znaleziska.
Innym bogatym depozytem K
z ydowa z V okresu EB by skarb
odkryty przed 1931 rokiem na wyspie jeziora Kwiecko (Sprockhoff
1956, t. I: 64). W skad zespou wchodziy: dwa naszyjniki konierzowate skadajce si z piciu pyt sierpowatych zczonych nitami, zdobionych ornamentem punktowym i pojedynczymi jodekami oraz grupami skonie zakreskowanych trójktów, jeden naramiennik – zwój
spiralny wykonany z tamy wypukej, ze zwinitym spiralnie jednym
kocem, zdobiony na caej powierzchni ornamentem zygzakowatym
oraz jeden brzowy grot oszczepu z uamanym kolcem, zdobiony dwoma obkami na tulejce (Tabl. I: A)27. Zabytki znalaz niejaki P. Manske z ydowa, by moe nauczyciel, jednak brak bliszych okolicznoci
znalezienia. Jeden z napierników znajdowa si niegdy w Muzeum
w Szczecinie (nr inw. PS 1360), natomiast drugi egzemplarz oraz dwie
kopie z pozostaymi zabytkami dawniej byy przechowywane w Muzeum Regionalnym w Darowie, a obecnie znajduj si w Dziale Archeologicznym w Muzeum w Koszalinie (Kleist 1955: 35–36; Kostrzewski 1966: 65; Fogel 1988: 197; Blajer 2001: 354).
Naszyjniki wykonane metod kucia z cienkiej blachy, ksztatu
sierpowatego, z kocami zwinitymi w uszka, reprezentuj typy ozdób
obrczowych charakterystyczne dla V okresu EB i stanowi lokaln
__________________
nr 1336.
76
Ignacy Skrzypek
adaptacj oraz transformacj wzoru niewtpliwie zapoyczonego z kultury nordyjskiej (Fogel 1988: 52). Bransolety cylindryczne, okrelane
te czsto jako zwój spiralny sucy do ozdoby ramion lub nóg, pojawiaj si na obszarze Pomorza ju w kulturze przeduyckiej, ale najczstsze ich wystpowanie przypada na IV–V okres EB. Wystpuj
jako ozdoby K
na caym jej obszarze macierzystym, a take na terenie Niemiec pónocno-zachodnich i poudniowej Skandynawii (Fogel
1988: 29). Wreszcie do importów poudniowo-zachodnich nale groty
oszczepów, zdobione na tulei grupami kresek poprzecznych. Nasz egzemplarz z ydowa trudno zaliczy do tej grupy, poniewa dwa sabe
obki wypunktowane na tulejce s tak nieznaczne, e Józef Kostrzewski zalicza ten okaz do grupy grotów niezdobionych wyprodukowanych
na miejscu w pracowniach brzowniczych zlokalizowanych gdzie w rejonie Wieprzy i Grabowy (Kostrzewski 1958: 162).
Do najliczniejszych narzdzi ludnoci K
z V okresu EB naleay
siekierki brzowe z tulejk. By moe bagiennym depozytem by skarb
siekierek brzowych znalezionych w pobliu osady (nieistniejcej)
Gostkowo, pooonej okoo 5 km na poudniowy wschód od ydowa,
bezporednio na zachód od miejscowoci Pieczyska nad Jeziorem Bobiciskim. W literaturze i archiwaliach znalezisko to zapisane jest
pod miejscowoci ydowo (Kleist 1955: 36; Kostrzewski 1958: 345).
W skad zespou wchodziy trzy siekierki z tulejk i uszkiem, z których
jedna ma na tulei wypuk ozdob w ksztacie odwróconej litery „V”.
Ozdobie towarzysz ukowate eberka boczne biegnce wzdu krawdzi paszczyzn ciosu. Druga siekierka miaa eberko pionowe biegnce
przez rodek tulejki, pomidzy ukowato zaznaczonymi krawdziami
bocznymi (Kunierz 1998: 64; ryc. 528). O wizerunku trzeciego egzemplarza brak danych.
Z danych archiwalnych wynika, e najpierw byy znalezione dwie
siekierki, które nauczyciel Busch (by moe znalazca?) podarowa drugiemu nauczycielowi z ydowa – Kohlhoffowi, a ten z kolei, bdc
zwizany swoimi zainteresowaniami z Muzeum Regionalnym w Darowie, mia je przekaza do tego Muzeum. T trzeci siekierk doczono do zbioru póniej. Wedug archiwum w Szczecinie jedna z siekierek miaa znajdowa si w Muzeum Prowincjonalnym w Szczecinie
(nr inw. 7857), a dwie pozostae w Muzeum w Darowie, jednak póniej zaginy28. Tego typu siekierki nale do wydzielonej na Pomorzu
grupy siekierek z tulejk, ze ciankami bocznymi odgraniczonymi u__________________
nr 1336.
77
kowato od pogbionej gór paszczyzny ciosu, zaliczanymi do typu
Kopaniewo, wariant B (Kunierz 1998: 64; Taf. 25; ryc. 528). Siekierki
te pojawiaj si na Pomorzu w IV okresie EB i trwaj do V okresu EB.
Rozwiny si z pierwowzorów pochodzcych z obszaru rodzimego K
i stay si prawdopodobnie punktem wyjcia dla podobnych siekierek
typu batyckiego. Uderza skupienie tych siekierek w powiatach sawieskim i supskim, gdzie mogy znajdowa si pracownie, w których
je wytwarzano (Kostrzewski 1958: 143–148).
Podobn siekierk o dugoci 8,5 cm z tulejk i uszkiem, ozdobion
odwrócon i wyduon liter „V”, znaleziono okoo 1932 roku w Buszynie, w nieznanych bliej okolicznociach. Znalazca przekaza j do
Muzeum Regionalnego w Darowie (Ryc. 11c). Obecnie jest w zbiorach
archeologicznych Muzeum w Koszalinie (Sprockhoff 1937: 127, t. 5: 4;
Kleist 1955: 25, Taf. 6: 3; Kostrzewski 1958: 254, ryc. 106: 4).
Do dzisiaj te ozdob zbiorów archeologicznych tego muzeum jest
skarb brzowy z Kociernicy, znaleziony w torfowisku w okresie midzywojennym (Siuts 1931: 414–415; Kleist 1955: 28, Taf. 8). W skad
skarbu wchodziy narzdzia, ozdoby i bro, w tym: cztery sierpy, nó
z rkojeci tulejkowat, miecz antenowy typ XVII B (wedug Fogla),
typ X Rokitki (wedug Bugaja), grot oszczepu o wierzbowatym, dugim
liciu (typ XVI, podtyp E, wedug Fogla), fragment naszyjnika konierzowatego typu rodkowopomorskiego odmiany A, bransoleta z podwójnego
drutu odmiany nadodrzaskiej, cztery bransolety otwarte o C-ksztatnym przekroju z rozszerzonym zakoczeniem, brzytwa brzowa, tarczka z brzkadeka, fragment trzonka szpili z owinitym drutem spiralnym, dziewi rónych obrczy lub fragmentów obrczy brzowych
i placek brzowy (Ryc. 13A). Najbardziej okazay przedmiot w skarbie –
miecz antenowy, datuje cay skarb na póny okres epoki brzu (Sprockhoff 1956: 38, cz. I; Blajer 2001: 346; Bugaj 2005: 117–118, ryc. 29, 30).
„Tajemniczym” skarbem K
z gminy Polanów jest zespó przedmiotów brzowych z Karsiny (Ryc. 14), w tym 11 ozdób stroju i ciaa
oraz jeden egzemplarz z grupy narzdzi (siekierka), znaleziony prawdopodobnie w jamie pod kamieniami w pobliu leniczówki Osetno koo
Karsiny (Skrzypek 1999: 96). W skad inwentarza wchodziy: jedna zapinka typu spindlersfeldzkiego (wg Sprockhoffa 1938) z tarczkami spiralnymi, zdobiona puncowatymi guzkami, trzy zapinki z tarczkami miseczkowatymi, dwie bransolety cylindryczne, okrelane równie jako
naramienniki, dwie bransolety spiralne z podwójnego drutu, jeden krg
napiernika odlanego zdobionego poprzecznymi obkami, dwa naszyjniki brzowe jednostronnie skrcane z kocami rozklepanymi i zwinitymi w uszka z nanizanymi kókami i spiralami, siekierka brzowa
78
Ignacy Skrzypek
Ryc. 13. Zabytki brzowe z gminy Polanów i Bobolice. A – Kociernica, skarb brzowy
(V EB), B – Stare Borne, gm. Bobolice. Wedug Kleist 1955 (A) i Muzeum Narodowego
w Szczecinie (B)
79
Ryc. 14. Karsina, gm. Polanów. Inwentarz skarbu brzowego. Wedug Skrzypek 1999
80
Ignacy Skrzypek
z tulejk i uszkiem, zdobiona trzema dugimi eberkami w rodkowej
czci tulei, naleca to wydzielonego typu Czarków, wariant I (wedug
Kunierza 1998: 39–40). Zabytki w skarbie tworz zespó do jednolity
pod wzgldem chronologicznym, przynaleny do grupy kaszubskiej ludnoci K
i mieszczcy si w granicach V okresu EB (Tabl. I: B).
W skarbie z Karsiny na uwag zasuguje intencjonalny dobór przedmiotów w garnitury funkcjonalne, którego regu bya parzysto ozdób.
Dopenieniem caego zestawu przedmiotami luksusowymi i „odwitnymi”, jak zapinka spindlersfeldzka i napiernik rodkowopomorski,
przemawia za bardziej reprezentacyjnym charakterem znaleziska,
którym nadrzdna rola przysuguje jako przedmiotom wartociowym
ni stricte ozdobnym. Nie mona take wykluczy traktowania tego
zespou jako depozytu wotywnego, co ju wielokrotnie byo powiadczane w interpretacjach rónorodnych skarbów w Polsce (Blajer 1992:
102). Wielka szkoda, e skarb z Karsiny jest w rkach prywatnych
bliej nieznanej osoby, co uniemoliwia jego specjalistyczn analiz
(Skrzypek 2001: 172).
Dzieem „brzowników” uyckich z terenu gminy Polanów jest
równie brzowa siekierka tulejkowata z uszkiem, znaleziona podczas
kopania ziemniaków w 1975 roku w Domachowie (Skrzypek 1998:
278). Znajdujcy si w zbiorach archeologicznych koszaliskiego Muzeum okaz reprezentuje bardzo powszechny typ siekierek tulejkowatych z uszkiem, wyksztaconych w V okresie EB na Pomorzu pod
wpywem K
(Ryc. 11b). Wedug najnowszej klasyfikacji siekierek
brzowych z tulejk z V okresu EB, nasz egzemplarz zaliczany jest do
typu Kopaniewo, wariant B, które spotyka si w znaleziskach datowanych na V okres EB i Ha C (Kunierz 1998: 63–65).
Wród zabytków brzowych odkrytych na terenie gminy Polanów
naley jeszcze wymieni brzowy grot oszczepu z Boenic o dugoci
24,5 cm, zdobiony na tulei liniami poprzecznymi i punktami (Kleist
1955: 24, Taf. 10: 2). Przedmiot zosta znaleziony przypadkowo w czasie orki w 1892 roku i podarowany do Muzeum w Szczecinie przez
waciciela majtku Boenice – von Platena, gdzie si znajduje29.
Rozpatrujc znaleziska brzowe z Ziemi Polanowskiej, nie sposób
jest nie wymieni bardzo ciekawego zabytku z bezporedniego ssiedztwa ydowa, mianowicie brzowego miecza ze Starego Bornego, z ramowo uformowan gowic (Ryc. 13B). W opracowaniach mieczy brzowych z terenów Polski egzemplarz ten zalicza si do grupy IV typu
__________________
nr 1231.
81
XXIII, która obejmuje miecze antenowe z gowic w formie niedomknitych spirali lub piercieni (Fogel 1979: 65). Znany badacz skarbów epoki brzu Ernest Sprockhoff (1951: 120) uzna ten egzemplarz
za importowany z obszarów poudniowo-zachodnich. Biorc jednak pod
uwag osobliw form tego miecza oraz brak dostatecznych analogii,
mona go chyba uzna za form miejscow, naladownictwo czce
róne wpywy i datowa ogólnie na V okres EB (Bugaj 2005: 125).
Na zakoczenie przegldu archeologicznych odkry wyrobów ludnoci kultury uyckiej na terenie gminy Polanów naley jeszcze wymieni dwa arna nieckowate, gbokie, z Nacawia, które w latach 90.
zostay znalezione na cmentarzu poniemieckim, wykorzystane wtórnie
jako budulec grobowy (Ryc. 15). Zapewne pochodz one z pobliskiej
osady (Nacaw, stan. 3, AZP 16–24/7) usytuowanej na krawdzi garbu
morenowego rozoonego pomidzy bagnami i rzeczk, na zachód od
majtku w Nacawiu30. Podobne gbokie arna nieckowate K
znaleziono w 1966 roku na osadzie uyckiej w ydowie (stan.7), o którym
wspominaem.
Ryc. 15. Nacaw, gm. Polanów. Jedno z dwóch aren kamiennych, nieckowatych K
,
znalezionych na cmentarzu poniemieckim. Fot. I. ukjaniuk
__________________
30 Archiwum AZP w Dziale Archeologicznym Muzeum w Koszalinie, teczka nr
306/MK.
82
Ignacy Skrzypek
7. Kultury okresu halsztackiego i przedrzymskiego
Pojawienie si elaza na Pomorzu Zachodnim, najpierw sprowadzanego z krgów kultury zachodniohalsztackiej (Austria), nieco
póniej otrzymywanego take z miejscowych rud elaza, zapocztkowao now epok. W starszej fazie okresu halsztackiego (700–550 p.n.e.)
we wschodniej czci Pomorza nadal rozwijaa si kultura uycka,
wspówystpujc ju z elementami nasuwajcej si od strony Dolnego
Powila nowej jednostki taksonomicznej, okrelanej jako kultura pomorska (KPM). Jest to okres przeomu w znaczeniu schyku kultury
uyckiej i pierwszego etapu kultury pomorskiej, okrelanego jako tzw.
faza wielkowiejska. Jest ona silnie osadzona w tradycji „uyckiej”,
kiedy doszo do zmiany w sferze wierze oraz zrónicowania konstrukcji grobów i form naczy. Trzeba jednak od razu zaznaczy, e naczynia z osad obu kultur nie wykazuj istotnych rónic.
Cmentarzyska okresu Ha C zawieraj zarówno cechy schykowouyckie, jak i wczesne cechy „pomorskie”, z przewag tych ostatnich.
Ogólnie trzeba przyj, e faza wielkowiejska bya przejciowym etapem i stanowiska z tego okresu naley okrela jako cmentarzyska
„uycko-pomorskie” (Malinowski 1990: 324). Na terenie gminy Polanów
cmentarzyska z fazy wielkowiejskiej, o których wspominaem przy
omawianiu K
, zlokalizowano midzy innymi w: Domachowie (stan. 1),
Rzeczycy Wielkiej (stan. 1) oraz by moe w Chociminie (stan.?) i Polanowie (stan. 1). Wszystkie odkryte w okresie midzywojennym, o których informuje von Kleist (1955: 27, 32) i Eggers, Giesen (1938: 9).
Modsza faza wczesnej epoki elaza (Ha D) przyniosa szereg wydarze politycznych. Od poowy VI wieku p.n.e. nastpio niespodziewane zaamanie si osadnictwa K
. Oprócz przyczyn klimatycznych
równie napyw koczowniczych Scytów ze stepów nadczarnomorskich
do Kotliny Karpackiej i ich upiecze wyprawy, doprowadziy do zaamania dotychczasowych struktur i przede wszystkim do przerwania
szlaków handlowych ze wiatem rodkowonaddunajskim (Chochorowski 1999: 323). Równoczenie z pónocy pyny nowe prdy kulturowe,
których reprezentantem bya kultura pomorska. Z Pomorza Gdaskiego rozprzestrzenia si ona na: cae Pomorze rodkowe, Kujawy, Ziemi Nadnoteck, Wielkopolsk, Maopolsk, lsk.
Gospodarka tej ludnoci w wikszoci bazowaa na hodowli zwierzt ni na uprawie roli, a to z kolei umoliwiao czstsze zmiany
miejsca pobytu. Std te dua liczba maych osad i cmentarzysk od-
83
krywanych w trakcie bada powierzchniowych i ratowniczych. Dominuj mniejsze nekropole z charakterystycznymi grobami skrzynkowymi, wewntrz których znajduj si popielnice z komi, niekiedy
bogato zdobione lub z wizerunkami twarzy na korpusie (nos, usta,
oczy, uszy), czasami upikszonej ozdobami z brzu, szka czy bursztynu. Charakterystyczne groby skrzynkowe zarejestrowano dotychczas
w 18 miejscowociach gminy Polanów, a w obrbie paru z nich zlokalizowano po kilka cmentarzysk, np.: Boenice – 2, Buszyno – 3, Polanów
– 6, Wielim – 2, Rosocha – 2, Krg – 2, wierczyna – 2. Najczciej to
przypadek sprawia, e natrafiano na pyty kamienne grobów niszczonych podczas prac polowych, wybierania piasku lub budowy dróg.
Cmentarzyska tej ludnoci najczciej byy zakadane na nasonecznionych, niewielkich pagórkach, w pobliu wody.
Na pierwsze groby na terenie gminy Polanów natrafiano w pocztkach XX wieku (1904, 1908 – Polanów), a nastpnie w kocu lat 20.
XX wieku (1921, 1926, 1927) i w latach 30. (1932, 1933, 1934), kiedy
badania ratownicze prowadzi Diether von Kleist. Najczciej wiadomoci o odkryciach docieray najpierw do wacicieli majtków lub
nauczycieli wiejskich szkó, którzy z zasady ratowali znaleziska albo
prowadzili „samowolne” wykopaliska, a nastpnie powiadamiali Muzeum w Szczecinie lub Muzeum Regionalne w Darowie. Zabytki
z wczeniej odkrywanych stanowisk archeologicznych najczciej kierowano do Muzeum w Szczecinie, niekiedy do Muzeum w Berlinie (co
ciekawsze), a póniej do Muzeum w Darowie. Cz lunych znalezisk
z epoki kamienia czy popielnic z grobów trafiaa take do szkó wiejskich (np. Googóra, ydowo) i do prywatnych kolekcji wacicieli majtków. Niestety, ostatnia wojna spowodowaa zaprzepaszczenie kolekcji prywatnych i tych przechowywanych w izbach szkolnych.
Najwczeniej odnotowanym znaleziskiem grobów skrzynkowych na
terenie omawianej gminy jest cmentarzysko w Polanowie (stan. 5),
odkryte w listopadzie 1904 roku w pobliu rzeki Grabowa. Podczas
prac rolnych przypadkowo odsonito trzy groby skrzynkowe zawierajce popielnice przykryte pokrywami. W trakcie niefachowego wydobywania naczynia ulegy zniszczeniu. O znalezisku zamieszczono jednak informacj w „Stettiner Neuactec Nachrichten” z 9 listopada 1904
roku, z czego póniej skorzysta von Kleist (1955: 32). Kilka lat póniej
(1908), równie w pobliu Polanowa, natrafiono na cmentarzysko KPM,
z którego czciowo zachowaa si popielnica jajowata (Ryc. 12: 1) oraz
brzowa szpila z abdzi szyjk i profilowan gówk (Ryc. 12: 8),
które mona datowa na Ha C(?). Niestety zabytki zaginy i tylko
84
Ignacy Skrzypek
lakoniczne wiadomoci o cmentarzysku i rysunki zachoway si w archiwum Muzeum Narodowego w Szczecinie31.
Na kolejne groby skrzynkowe KPM w pobliu Polanowa natrafiano
w latach 20. i 30. XX wieku. W lipcu 1926 roku w pobliu szosy Polanów–
ydowo, na wzniesieniu niedaleko linii kolejowej, przez które
przebiegaa polna droga, gospodarz Ernest Falk z synem Emilem natrafili na swoim polu na cmentarzysko i odsonili trzy groby skrzynkowe z popielnicami. W grobie nr 1 z trzema popielnicami jedn ze
cian grobu tworzy kamie arnowy. Popielnice ustawione byy na
kamiennych pytkach. Uratowano i przekazano do Muzeum w Darowie,
m.in.: talerz krkowaty (Ryc. 12: 7), pokryw czapkowat z wpuszczan zakadk (Ryc. 12: 5), fragmentarycznie zachowan popielnic
ze zdobion pokryw pókulist (Ryc. 12: 3), gbok mis donicowat
(Ryc. 12: 6), w której sta kubek z mocno wycignitym uchem waeczkowatym (Ryc. 12: 4), dwuuszne naczynie baniaste i drugi czciowo zachowany kubek z podkrelon szyjk i waeczkowatym uchem (Ryc. 12: 2).
Zbiory czciowo przekazano do Muzeum w Szczecinie i Muzeum
w Darowie, które obecnie s w zbiorach koszaliskiego Muzeum. Na
podstawie materiaów ceramicznych groby wydatowano na wczesny
i rodkowy okres lateski (Malinowski 1981a: 201).
W tym samym roku1926, na polu Schulza, pooonym w pónocnej
czci Polanowa, w pobliu szosy Polanów–Krg, gospodarz natrafi na
groby skrzynkowe z popielnicami datowane ogólnie na wczesny i rodkowy okres lateski. Brak wiadomoci o szczegóach odkrycia. Nastpnym
odkryciem grobów w Polanowie byo znalezisko z 1935 roku (stan. 2).
Na polu rolnika Witta, pooonym w pobliu rzeki Grabowa, natrafiono
i odsonito dwa groby skrzynkowe, gdzie w jednym byy dwie popielnice przykryte pokrywami, a w drugim, oprócz dwóch popielnic przykrytych pokrywami, znajdowao si jeszcze pi przystawek. Cao wydatowano na wczesny okres epoki elaza (Hoffmann 1982: 53–54).
Jeszcze jedno cmentarzysko KPM zostao zlokalizowane w Polanowie (stan. 83) i to w nie tak odlegych czasach, bo jesieni 1990 roku
(Skrzypek 1998: 171–178). Natrafiono na nie przypadkowo na dziace
budowlanej przy ul. Partyzanckiej, usytuowanej u podstawy stoku
wyniesienia moreny czoowej, stanowicej fragment tzw. Wzgórz Polanowskich, po wschodniej stronie rzeki Grabowy. Odsonito trzy do__________________
nr 1288.
85
brze zachowane groby skrzynkowe i dwa zniszczone, po których pozostay pyty kamienne (Ryc. 16). Groby byy wyposaone w popielnice
baniaste z pokrywami czapkowatymi, które naley datowa na schyek
okresu halsztackiego i wczesny okres lateski (Ryc. 17).
Ryc. 16. Polanów, stan. 83. Legenda: a, b, c – rzut poziomy i przekrój grobu nr 2, d, e, f
– rzut poziomy i przekrój grobu nr 1. Wedug Skrzypek 1998: 175
86
Ignacy Skrzypek
Ryc. 17. Polanów, stan. 83. Wybór ceramiki i zabytków metalowych z grobów. Wedug
Skrzypek 1998: 177
Bardzo znaczce z uwagi na form i zdobnictwo popielnic byo odkrycie cmentarzyska w Boenicach. Badania ratownicze przeprowadzi
H. Klumbach w 1931 roku i von Kleist w roku1933. Stanowisko usytuowane byo na maym gliniastym pagórku lecym okoo 1,8 km na
poudniowy zachód od wsi. W trakcie bada ratowniczych von Kleista
odsonito kilka zachowanych grobów skrzynkowych uoonych piercieniowato wokó wierzchoka pagórka. Wikszo z odkrytych grobów bya jednak zniszczona. W sumie uratowano sze popielnic,
w tym trzy ornamentowane i jedn twarzow. Najbogatszy by grób
nr 7, który zawiera dwie popielnice wazowate ornamentowane festonami i figurami dwudzielnymi (Ryc. 18a, 19a) oraz popielnic twarzow przykryt mis (Ryc. 19b). W grobie nr 8 byy dwie popielnice,
z których jedna bya zdobiona figurami dwudzielnymi, natomiast druga bya zniszczona (Ryc. 19d). Wszystkie popielnice po odkryciu trafiy
do Muzeum w Darowie, obecnie s w zbiorach koszaliskiego Muzeum (Kwapiski 1999: 25, tabl. XLI). Na podstawie form grobów
i pozyskanych popielnic stanowisko wydatowano na modszy okres
halsztacki (Ha D). Na innym cmentarzysku w Boenicach (stan.?) datowanym na okres La A/B, wystpiy groby, z których uratowano jedn popielnic i szczypce brzowe z przesuwk (Hoffmann 1982: 10).
87
Ryc. 18. Naczynia gliniane KPM z gminy Polanów. Legenda: a – Boenice, stan. 1, b, c
– Rosocha, stan. 5, d – Rosocha, stan. 6. Wybór autora wedug archiwum Muzeum
w Koszalinie. Rys. G. Bezowska
Trzy cmentarzyska odkryto take w pobliu miejscowoci Buszyno
(Malinowski 1979: 73). Na stanowisku 1 odsonito grób skrzynkowy,
w którym byo pi popielnic przykrytych pokrywami, o których losach
88
Ignacy Skrzypek
Ryc. 19. Naczynia gliniane KPM z gminy Polanów. Legenda: a, b, d – Boenice, stan. 1,
c – Buszyno. Wybór autora wedug archiwum Muzeum w Koszalinie. Rys. G. Bezowska
89
brak wiadomoci. Stanowisko nr 2 w Buszynie pooone byo na granicy posiadoci Rudolfa Adona i Hugona Mielke, okoo 500 m na pónocny wschód od zagrody H. Mielke. W maju 1931 roku gospodarz
Mielke natrafi przypadkowo na grup skrzynkowy, w którym stay
dwie popielnice z pokrywami32. O fakcie zosta powiadomiony von Kleist,
który naczynia przekaza do Muzeum w Darowie.
Niebawem odsonito w Buszynie kolejne cmentarzysko (stan. 3),
gdzie w grobie skrzynkowym byy dwie popielnice z pokrywami wpuszczonymi i kubek z uchem. Jedna z popielnic zdobiona bya na zaomie
szyjki i brzuca dookolnym rzdem kóek ujtych w dwie poziome linie
(Ryc. 19c).
Na cmentarzysko o zblionej chronologii (Ha D–La A/B) jak poprzednie stanowisko natrafiono w okresie midzywojennym w pobliu
miejscowoci Bukowo Polanowskie. Z grobów skrzynkowych w obwarowaniu kamiennym uratowano kilka naczy, które czciowo przekazano do Muzeum w Szczecinie i Muzeum w Darowie (Kleist 1955: 36).
Obecnie w zbiorach archeologicznych Muzeum w Koszalinie jest kubek
uchaty z tego odkrycia33.
Na uwag zasuguj take cmentarzyska KPM z grobami skrzynkowymi w: Googórze, Garbnie, Krytnie, Kociernicy i Chociminie.
Brak jednak bliszych danych o okolicznociach i czasie ich odkrycia.
Wiadomo jedynie, e popielnica z pokryw z Googóry przekazana zostaa miejscowej szkole, natomiast dwie urny z pokrywami z Garbna
znalazy si w zbiorach prywatnych, a maa popielnica z czapkowat
pokryw jest obecnie w Muzeum w Koszalinie (Hoffmann 1982: 10,
26, 31).
W zbiorach archeologicznych Muzeum Narodowego w Szczecinie
przechowywane s urny, pokrywy i fragmenty naczy KPM z wielokulturowego cmentarzyska w Rzeczycy Wielkiej, rozkopywanego amatorsko w kocu XIX wieku oraz w latach 1910–1911, o którym pisaem
ju w czci artykuu dotyczcej K
(Eggers, Giesen 1938: 28). Równie w zbiorach tego Muzeum s popielnice z grobu skrzynkowego
w obwarowaniu kamiennym, odsonitego przypadkowo w Rekowie, na
polu Augusta Bratza. Brak tylko danych co do okolicznoci odkrycia.
Pooona nad jeziorem wie Krg ma równie przeszo pradziejow. W latach 1933 i 1934 na polu gospodarza Hoffmanna dokonano
__________________
nr 1235.
90
Ignacy Skrzypek
odkrycia czterech grobów skrzynkowych, wewntrz których znajdoway si popielnice przykryte pokrywami czapkowatymi. Grób nr 1 by
jednopopielnicowy, natomiast w grobie nr 2 byy trzy popielnice, z których dwie w dobrym stanie przekazano do Muzeum w Darowie (dzisiaj w Muzeum w Koszalinie). W pozostaych grobach naczynia byy
mocno zniszczone. Z prawdopodobnych trzech popielnic twarzowych
uratowano drobne paciorki szklane i fragmenty brzów34.
W pobliu wsi Rosocha w 1935 roku odkryto dwa cmentarzyska
grobów skrzynkowych (stan. 5 i 6). Na pierwszym stanowisku, pooonym okoo 0,5 km od wsi na polu gospodarza Koglina, znaleziono grób
skrzynkowy zbudowany z dwóch komór, w których wntrzu byy dwie
popielnice. W jednej z nich, baniastej o zwajcej si szyjce, zdobionej
ornamentem krokiewkowym (Ryc. 15b), znaleziono kóko z drutu z nanizanym paciorkiem szklanym. Druga popielnica to dzban z odtrconym uchem przykryty paskim talerzem (Ryc. 15c). Zabytki obecnie s
w Muzeum w Koszalinie35.
Cmentarzysko oznaczone jako stanowisko 6 odkryto okoo 1,5 km
od wsi, na polu gospodarza Olla. Wewntrz grobu skrzynkowego znaleziono popielnice z pokrywami czapkowatymi oraz cztery przystawki
– kubki uchate (Ryc. 15d). W jednej z popielnic wród przepalonych
koci odkryto szklany paciorek (Hoffmann 1982: 62–63). Obydwa cmentarzyska wydatowane zostay na okres halsztacki D. Zabytki s w zbiorach koszaliskiego Muzeum.
Zespó osadniczy (cmentarzysko i osada) odkryto w 1934 roku
w wierczynie, okoo 1 km na wchód od wsi, na zachodnim zboczu pasma wzgórz. W trakcie bada von Kleista odsonito pi grobów skrzynkowych, w których byy popielnice przykryte misami uszatymi i pi
maych kubków z uszkami. Stanowisko wydatowane zostao na wczesny i rodkowy okres lateski. Zabytki obecnie s w zbiorach koszaliskiego Muzeum. Na osadzie KPM znaleziono tylko talerz krkowaty
i fragmenty ceramiki36.
W niedalekiej od Polanowa wsi Wielin, ukrytej w przepiknych lasach nad Jeziorem Trzcisko, w okresie midzywojennym natrafiono
na dwa cmentarzyska z grobami skrzynkowymi. W jednym miejscu
znaleziono grób skrzynkowy z popielnic nakryt pokryw, a w dru__________________
Archiwum Dziau Archeologicznego Muzeum Narodowego w Szczecinie, teczki
nr 1264, 1230, 3129.
34
91
gim zlokalizowano „groby skrzynkowe”, w których byy popielnice
z pokrywami czapkowatymi (Malinowski 1981b: 137). Po odkryciu
naczynia znalazy si w posiadaniu prywatnym (Kleist 1955: 36–37).
Cmentarzysko wydatowano na wczesny okres epoki elaza, podobnie
jak odkryte w tym samym czasie groby skrzynkowe z ydowa, o których wiadomoci do Muzeum w Szczecinie przekaza nauczyciel Kohlhoff
z ydowa37.
Schykowy okres rozwoju KPM obejmuje wczesny i rodkowy okres
lateski (La A/B), przypadajcy na lata 400–150 p.n.e. W wyniku ekspansji w gb terytorium K
i oddalajc si od swoich pierwotnych
siedzib na Pomorzu Gdaskim, ludno KPM wchodzia w zwizki
krwi z ludnoci „uyck” i stopniowo roztapiaa si w tym konglomeracie zwizków rónorodnych grup lokalnych i z czasem si z asymilowaa. Uwidacznia si to w zakresie zmiany dotychczasowej formy naczy typu urn twarzowych lub tzw. twarzopodobnych, na naczynia
baniaste, szerokootworowe, doem schropowacone, zdobione ornamentem doków paznokciowych lub plastycznymi wakami. Nastpio te
stopniowe zastpienie wielopopielnicowych grobów skrzynkowych grobami jednostkowymi ze zwykym obwarowaniem lub bez oraz wystpowanie grobów kloszowych (Malinowski 1969: 133–135).
Jednym z ostatnich wymienionych tutaj stanowisk KPM z grobami
skrzynkowymi na terenie gminy Polanów jest cmentarzysko z Warblewa (stan. 1), datowane na okres La A/B (Kleist 1955: 36). W grobach
skrzynkowych z obwarowaniem kamiennym byy urny przykryte misami i talerzem38.
8. Spoecznoci schyku staroytnoci
Ludno KPM zajmowaa te tereny jeszcze w starszym okresie
przedrzymskim a do II wieku p.n.e. W modszym okresie przedrzymskim (pónolateskim) w miejscu wielkiego cyklu kulturowego uycko-pomorskiego docieraj na teren Pomorza wpywy wysoko rozwinitej
kultury celtyckiej z poudniowo-zachodniej Europy. U schyku okresu
pónolateskiego na ziemiach polskich nastpuje czas gbokich prze-
__________________
nr 1337.
nr 1324.
37
92
Ignacy Skrzypek
mian, których wynikiem jest nowa sytuacja kulturowa, doprowadzajca do powstania ugrupowa kultury oksywskiej, zajmujcej Pobrzee
Koszaliskie (Sowiskie) i Pojezierze Drawskie, a take Powile i Ziemi Chemisk. Dla tych ugrupowa cech obrzdku pogrzebowego
byo skadanie spalonych szcztków w grobach jamowych bezpopielnicowych i popielnicowych oraz wkadanie do grobu elementów uzbrojenia, niekiedy narzdzi. elazo byo najczciej stosowanym metalem.
Gsto sieci osadniczej na Pomorzu, tym samym i w dorzeczu Grabowy, w porównaniu z okresem halsztackim bya jednak zdecydowanie
sabsza. Analizujc zestawienia kartograficzne znalezisk archeologicznych z Pobrzea Koszaliskiego, dotyczce okresu od przeomu II/I
wieku p.n.e. a do okresu wdrówek ludów, zauwaa si wyrane ich
skupienia nad niewielkimi rzekami skonu dobatyckiego (Machajewski 2003: 140).
Uwaa si, e nosicielami kultury oksywskiej byy plemiona Wenetów, którzy wspóistnieli na Pomorzu Zachodnim przez pewien czas ze
spoecznociami wczesnogermaskiej kultury jastorfskiej, która u schyku okresu przedrzymskiego (II wiek p.n.e.) powoli wycofaa si nad
doln Odr i dalej w dorzecze Szprewy i Haweli (Wogiewicz 1981:
135–143).
Na obszarze gminy Polanów nie stwierdzono wikszego osadnictwa
z tego okresu. Odnotowanym cmentarzyskiem ciaopalnymi jest stanowisko w Krytnie, gdzie w grobie znaleziono elazny miecz i inne
przedmioty elazne, które jednak zaginy (Wogiewiczowie 1963: 106).
Brak niestety bliszej lokalizacji tego stanowiska (Kleist 1955: 28).
Podobnie skromne wiadomoci mamy na temat cmentarzyska w Polanowie. Prawdopodobnie przed 1912 rokiem odsonito przypadkowo
grób popielnicowy, gdzie w naczyniu bya elazna zapinka o konstrukcji rodkowolateskiej datowana na faz A2, czyli od 100 roku p.n.e.
do pocztków naszej ery (Schindler 1940: 128). Tylko jedn skorup
naczynia pónolateskiego znaleziono w okresie midzywojennym w Sowinku i przekazano do Muzeum w Darowie (Kleist 1955: 31). Brak
wiadomoci o dalszych losach tego odkrycia.
Z modszego okresu przedrzymskiego zlokalizowano, w ramach bada AZP, kilka punktów osadniczych w obrbie miejscowoci: Wielin,
wierczyna, Buszyno, Nacaw, Rekowo, Rosocha, Kociernica i innych.
Mog one dopiero po badaniach wykopaliskowych by brane pod uwag w rozwaaniach nad struktur spoeczn populacji przedrzymskich
na obszarze górnego i rodkowego dorzecza rzeki Grabowy.
93
Nastpny etap przemian kulturowych i osadniczych na terenie
gminy Polanów, przypadajcy na czasy od drugiej poowy I wieku n.e.
do pocztków III wieku n.e., czy si z rozwojem kultury wielbarskiej.
Bya ona efektem przeksztacenia si kultury oksywskiej pod wpywem inspiracji pyncych ze strefy oddziaywa rzymskich, docierajcych
wzdu dorzecza Warty i Wisy, a take ze Skandynawii i Nadabia.
W aspekcie etnicznym kultura ta, zapewne niejednorodna, skupiaa
miejscow spoeczno Wenetów, jakie plemiona wczesnogermaskie
i na pewno przybyych ze Skandynawii Gotów i Gepidów, udajcych si
na pocztku III wieku n.e. nad Morze Czarne (Wogiewicz 1981: 154).
We wczesnym okresie rzymskim w gospodarce nie nastpiy radykalne zmiany. Rozwój dalekosinej penetracji politycznej prowadzonej przez Cesarstwo Rzymskie zaktywizowa w znakomity sposób wymian handlow. Pojawiy si wyroby pochodzenia obcego (importy),
jednoczenie na miejscu wykonywano niektóre ich naladownictwa.
W kulturze duchowej, zwaszcza w obrzdku pogrzebowym, nastpiy
zmiany. Upowszechniy si cmentarzyska birytualne (pochówki szkieletowe i ciaopalne na jednym cmentarzysku), paskie i kurhanowe.
W sposobach wyposaenia zmarych uwag zwraca bogactwo stroju
zmarego, który ozdabiano metalowymi detalami wykonanymi z brzu,
srebra, rzadziej ze zota. Zmarego wyposaano w: zapinki, bransolety,
szpile, okucia pasa, w paciorki szklane i bursztynowe, w naczynia
szklane lub brzowe importowane z terenów imperium lub kolonii
rzymskich.
Pochówki ciaopalne KWL z wczesnego okresu rzymskiego odkryto
w 1897 i 1900 roku w Rzeczycy Wielkiej, na wielokulturowym cmentarzysku usytuowanym przy torze kolejowym, na poudnie od skrzyowania dróg. Znaleziono tam: bransolet brzow, sprzczk elazn,
dwie zapinki brzowe, okucie brzowe z uszkami pasa, fragment innej
sprzczki brzowej, fragment noa itp. (Eggers, Giesen 1938: 28). Zbiory byy dawniej w Muzeum w Szczecinie.
Przemiany kulturowe i osadnicze na przeomie wczesnego i pónego okresu rzymskiego znalazy swoje odzwierciedlenie w uformowaniu
si na Pomorzu Zachodnim nowego ugrupowania kulturowego, jakim
bya grupa dbczyska (nazwa od Dbczyna koo Biaogardu). Zwizane to byo z przemieszczaniem si maych plemion germaskich
wzdu dorzecza Odry, a nieco póniej wywdrowaniem plemion Gotów
i Gepidów oraz innych plemion sprzymierzonych na tereny pooone
na pónoc od Morza Czarnego (Machajewski 1995).
94
Ignacy Skrzypek
Z terenów gminy Polanów, ze schyku okresu rzymskiego, znamy
cmentarzysko ciaopalne lub grób jednostkowy z ydowa (stan. 19,
AZP nr 18–26/32). Jest to stanowisko niepublikowane i brak szczegóowych wiadomoci na temat okolicznoci odkrycia39. Wedug archiwum
w grobie znajdoway si: dwie brzowe zapinki typu A VII, brzowy
piercionek, brzowy naszyjnik drucikowaty, 10 paciorków szklanych,
przlik, cztery brzowe kóka i pi brzowych wisiorków wiaderkowatych. Grób datowany jest na podstawie materiaów na III/IV wiek n.e.
(Machajewski 1992: 139).
Do pónego okres rzymskiego zaliczy naley osad kultury wielbarskiej, odkryt w ydowie (stan. 27), usytuowan na grzbiecie morenowym okoo 630 m na wschód od skraju wsi i okoo 200 m na poudnie
od drogi ydowo–Bobicino. Badania powierzchniowe i sondaowe przeprowadzia ekipa archeologów (H. Machajewski) z Instytutu Prahistorii UAM w Poznaniu w 1990 roku40. Podobn osad z pónego okresu
rzymskiego odkryto take w Jacinkach w 1939 roku w czasie kopania
ogródka. W ogrodzie gospodarza Wrucka, przy zachodnim kracu wsi,
znaleziono zdobione uamki naczy glinianych, które przekazano do
Muzeum w Darowie (Kleist 1955: 27).
Z okresem wpywów rzymskich zwizane s by moe znaleziska
ceramiki w miejscowoci Rosocha i Krg, które miay kiedy znajdowa si w Muzeum w Darowie. Obecnie w Muzeum w Koszalinie, pod
miejscowoci Rosocha, znajduj si miedzy innymi 374 fragmenty
ceramiki z okresu lateskiego i rzymskiego. W zbiorach archeologicznych Muzeum w Koszalinie brak jest natomiast ceramiki z miejscowoci Krg41.
O obrazie osadnictwa w okresie wpywów rzymskich na terenie
gminy Polanów wiadcz pozostaoci naczy glinianych odkryte w trakcie bada powierzchniowych AZP – 53 stanowiska, z których pewn cz pozostawia ludno kultury wielbarskiej i tzw. grupy dbczyskiej.
Koniec dziaalnoci kultur o tradycjach „rzymskich” na ziemiach
polskich i na terenie gminy Polanów zbiega si z gbokimi przemianami kulturowymi oraz gospodarczymi, zwizanymi z wydarzeniami
__________________
39 Katalog H.J. Eggersa, archeologa ze Szczecina, teczka nr 1210 w Dziale Archeologicznym Muzeum Narodowego w Szczecinie.
41 Archiwum Dziau Archeologicznego Muzeum w Koszalinie, teczki nr 394/S
i 1079/S.
95
okrelanymi jako „wdrówki ludów” (lata 375–576 n.e.). Rozbicie pastwa Gotów nad Morzem Czarnym przez koczowniczych Hunów pochodzenia azjatyckiego wywoao niepokoje na granicy Cesarstwa Rzymskiego. Wypadki na poudniu Europy nie pozostay bez wpywu na
oblicze kulturowe spoecznoci zamieszkujcych basen Morza Batyckiego. Nieliczne importy rzymskie docieray do terenów zajmowanych
obecnie przez Polsk drog okrn z Italii poprzez Gali i Germani
do ujcia Odry i stamtd ku ujciu Wisy. W tych warunkach na zmianie dróg handlowych najmniej ucierpiao Pomorze.
Grupy ludnoci germaskiej nalece do tzw. grupy dbczyskiej
w cigu drugiej poowy V wieku n.e. i pierwszych dziesicioleci VI
wieku n.e. czciowo wywdroway z tych terenów, szukajc nowych,
bezpiecznych i bogatych siedzib. Na ich miejsce zaczli napywa Sowianie. wiadectwem tych „niespokojnych” czasów na Pomorzu s
znaleziska monet zachodniorzymskich i bizantyjskich, które wystpuj na terenie ssiednich gmin powiatu sawieskiego, m.in.: Darowo,
Malechowo, Postomino, Sianów (Cioek 2001; Skrzypek 2005: 80;
2009: 72).
9. Osadnictwo sowiaskie
Koniec staroytnoci i pocztki wczesnego redniowiecza w caej Europie zaznaczyy si wzmoon ruchliwoci rozmaitych ludów
wdrujcych w rónych kierunkach w poszukiwaniu lepszych warunków bytowania. Wiele okolic opustoszao, o czym moemy wnosi
z braku znalezisk, w innych spotyka si nieliczne rozproszone osiedla.
Osadnictwo wczesnoredniowieczne na Pomorzu Zachodnim ma
charakter napywowy, przy czym bardziej masowy charakter przypada
na VII wiek. W tym czasie osadnictwo o cechach kultury typowej dla
Sowian pomorskich wczesnego redniowiecza ogarnia pas nadbrzeny
oraz rejon wzgórz i moreny czoowej. Rozszerzaniu si na Pomorzu na
przeomie VII/VIII wieku (faza II) osadnictwa wczesnoredniowiecznego towarzyszyo ksztatowanie si nowych struktur przestrzennych
zasiedlania, a zarazem pojawienie si tak charakterystycznej dla
wczesnego redniowiecza obronnej formy osiedla, czyli grodów wspówystpujcych z „otwart” osad pozbawion umocnie. W tym czasie
zosta take zapocztkowany proces stabilizacji osadnictwa.
Na terenie Ziemi Polanowskiej nie zarejestrowano stanowisk datowanych ceramik typu Feldberg/Kdrzyno, pojawiajcej si u So-
96
Ignacy Skrzypek
wian nadbatyckich w kocu VII i na pocztku VIII wieku (osiski
2008: 66). Nie jest jednak wykluczone, e pewna liczba ze 138 stanowisk archeologicznych (lady osadnictwa, punkty osadnicze, osady),
jakie zarejestrowano w trakcie bada powierzchniowych AZP na 10
arkuszach badawczych, moe by w trakcie systematycznych bada
wykopaliskowych przyporzdkowana do osad wspólnot rodowo-plemiennych.
Wyrane przyspieszenie osadnictwa sowiaskiego na terenie Pomorza nastpio na przeomie VIII i IX wieku – a po drug poow X
wieku (faza III). By to moment przeomowy w rozwoju osadnictwa
wczesnoredniowiecznego, korespondujcy z narastaniem w tym czasie
stosunków wczesnofeudalnych (Leciejewicz 1970: 10). W miejsce wspólnot rodowo-plemiennych zaczy si wyksztaca organizacje wspólnot
terytorialnych, które wypary z tego podoa silne organizacje plemienne powiadczone w ródach pisanych i archeologicznych (osiski 1982: 33–35).
Ówczesna ludno sowiaska na Pomorzu ya gównie z rolnictwa
i hodowli zwierzt domowych, ale oprócz tego na znacznym poziomie
znajdowa si rozwój rónorodnych rzemios, mianowicie: kowalstwa,
garncarstwa, wytopu elaza z rudy darniowej, obróbki rogu i koci,
tkactwa, koodziejstwa, bednarstwa oraz obrbki skóry. Osignicia
w zakresie rolnictwa i produkcji rzemielniczej spowodoway dalsze
pogbianie si rozpitoci majtkowych i zrónicowania spoecznego
ludnoci. Narastanie tych procesów doprowadzio do powstania nowej
formy organizacji spoecznej i tworzenia si wielkiej wasnoci. Dawne
rody rozpaday si na samodzielnie gospodarujce tzw. wielkie rodziny
obejmujce dwa lub trzy pokolenia, w rezultacie powstay wspólnoty
nazywane opolami. Sporód czonków opola wyodrbniaa si starszyzna opola – grupa monych, która pocza uzalenia od siebie woln
ludno zajmujc si rolnictwem w ramach wasnych gospodarstw, co
dao pocztek powstawaniu klasy feudaów (owmiaski 1963).
Odpowiednikiem tych przeobrae spoeczno-ekonomicznych byo
powstanie na Pomorzu osadnictwa grodowego o formach typowych dla
wspólnot terytorialnych. Gród sta si jednym z najbardziej charakterystycznych elementów systemu osadniczego w okresie wczesnego
redniowiecza, natomiast jedn z najstarszych form grodów byy osady
obwiedzione palisad. Kolejnym etapem (VIII/IX wiek) byy way
obronne w konstrukcji drewniano-ziemnej, wydzielajce przestrze
wspólnot rodowo-patriarchalnych o znaczeniu administracyjnym i kultowym (Rczkowski 2003: 174). Grody budowane byy gównie na
97
wzniesieniach (np. ydowo, stan. 10, Polanów, stan. 10), ale take na
nizinach przy przeprawach rzecznych (np. Stare Borne koo ydowa)
lub przesmykach jeziornych, na wyspach (np. ydowo, stan. 9 – obecnie Bobicino, stan. 1), w zakolach rzek, czyli w takich miejscach, które byy z natury obronne.
Nastpny etap rozwoju osadnictwa na Pomorzu przypada na schyek X i pocztek XI wieku. czy si to z przeobraeniami zewntrznymi i pozostawao w cisym zwizku z aktywnoci kolonizacyjn
i gospodarcz ksztatujcej si monarchii zachodniopomorskiej, co nastpio na Pomorzu Zachodnim w XII wieku (Labuda 1969: 307; osiski 1982: 265).
W wietle róde archeologicznych osadnictwo wczesnoredniowieczne gminy Polanów siga pocztków IX wieku i uaktywnia si
zwaszcza w X, XI i XII wieku. Na tym terenie mona wyróni dwa
zasadnicze skupiska osadnicze, w skad których wchodziy grodziska
wraz z kilkoma osadami otwartymi (Polanów, ydowo) oraz przynajmniej jeszcze z pi miejscowoci, gdzie wystpoway zgrupowania
materiaów ceramicznych, wczesnoredniowiecznych (np. Nacaw–Rekowo–Garbno; Cetu–Rosocha; Krytno–Bukowo Polanowskie–wierczyna; Wielin–Rzeczyca Wielka – por. Ryc. 4).
Koncentracje osadnictwa wczesnoredniowiecznego obserwuje si
w rejonie Polanowa na zachodnich terasach rzeki Grabowy oraz na
poudniowy wschód od skraju miasta. Wydaje si, e najwaniejszymi
obiektami osadniczymi na tym obszarze s przede wszystkim grodziska w Polanowie, a wic wyynne (stan. 10) oraz domniemane grodzisko w centralnym punkcie miasta (stan. 4), usytuowane na terenie
czciowo zabudowanym, w miejscu gdzie niegdy znajdowa si zamek otoczony fos. W XIX wieku z tego miejsca odnotowano znaleziska uamków naczy datowanych ogólnie na okres wczesnego redniowiecza, o których losach brak jednak danych (Behla 1888: 138).
W czasie powojennych bada weryfikacyjno-sondaowych w 1968 roku
nie stwierdzono na tym miejscu jakichkolwiek sztucznych elementów
obronnych, które mona by identyfikowa z grodziskiem. Zabudowa
wspóczesna i pozostaoci fundamentów dawnego zamku uniemoliwiy zaoenie sonday. Tak bardzo wany byby teraz stay nadzór archeologiczny nad wszelkimi pracami budowlanymi w tym rejonie.
W ssiedztwie Polanowa, okoo 0,25 km na pónoc od skraju miasta
i okoo 0,75 km od domniemanego grodziska (stan. 4), na wyszej partii zbocza doliny rzeki Grobowy, w okresie midzywojennym odkryto
osad wczesnoredniowieczn (stan. 3), która dostarczya pewnej licz-
98
Ignacy Skrzypek
by uamków naczy glinianych. Badania powierzchniowe prowadzi
Diether von Kleist (1955: 32). W niedalekim ssiedztwie osady, okoo
0,5 km na pónocny zachód, znajdowao si cmentarzysko popielnicowe
i szkieletowe, pooone na kulminacji wyniesienia (stan. 9). Odkry je
przypadkowo w 1944 roku nauczyciel Hüpsel z Polanowa. Z domniemanego grobu popielnicowego pochodzi nieokrelona liczba uamków
naczy glinianych datowanych ogólnie na okres wczesnego redniowiecza. Prawdopodobnie z grobu szkieletowego na tym stanowisku
pochodzi fragment romaskiej misy brzowej o rednicy wylewu okoo
32 cm i zachowanej wysokoci 6,5 cm, datowanej na XII wiek (Poklewski 1961: 96). Misa miaa by znaleziona w tym miejscu w drugiej poowie XIX wieku i przekazana do Muzeum w Berlinie (nr inwen.
Ic 4136)42. Najprawdopodobniej cmentarzysko to moe czy si bezporednio z domniemanym grodziskiem (stan. 4) w Polanowie. W ssiedztwie tego cmentarzyska w trakcie bada AZP w 1987 roku odkryto rozleg osad wczesnoredniowieczn (Polanów, stan. 44, AZP 16–
25/69).
Na zapleczu domniemanego grodziska w Polanowie (stan. 4), okoo
0,5 km na poudnie od skraju zabudowa Polanowa, na zachodnim
stoku rzeki Grabowy, w ssiedztwie dawnego cmentarza ewangelickiego, zlokalizowano w 1908 roku bogat w materiay ceramiczne osad (Polanów, stan. 7; por. osiski, Olczak, Siuchniski 1971: 201).
Penetracja archeologów koszaliskich w tym miejscu w roku 2004
potwierdzia wystpowanie licznych uamków ceramiki wczesnoredniowiecznej.
Innym obiektem obronnym w rejonie Polanowa, o którym wspominaem, jest grodzisko wyynne oznaczone jako Polanów stan. 10, zlokalizowane okoo 3,4 km na poudniowy wschód od skraju zabudowa
Polanowa, w obrbie lenej osady Racibórz Polanowski. Pooone na
grzbiecie wzniesienia o zarysie podkowiastym, niskich waach wewntrznych i stromych zewntrznych pobudowanych w konstrukcji
kamienno-ziemnej, grodzisko miao zewntrzne stoki oboone drobnymi otoczakami (Tabl. II: A).
Najstarsz wzmiank o grodzisku wydaje si by informacja Ludwiga Giesebrechta ze Szczecina umieszczona w „Baltische Studien”
w 1846 roku, a nastpnie wzmianki w opracowaniach grodzisk Roberta Behli z koca XIX wieku i Wadysawa gi z lat 30. XX wieku.
W trakcie bada weryfikacyjno-sondaowych grodzisk wczesnored__________________
42
Archiwum Dziau Archeologicznego Muzeum w Koszalinie, teczka nr 1288.
99
niowiecznych prowadzonych przez KAP UAM w Poznaniu w 1968 roku uzyskano kilkadziesit uamków ceramiki, które pozwolia wydatowa stanowisko na X–XII wiek (osiski, Olczak, Siuchniski 1971:
202–205).
Jednym z waniejszych rejonów politycznego osadnictwa lokalnego
na terenie gminy Polanów by rejon wsi ydowo i Kpiny, rozoonych
wokó rynny jeziora Kwiecko. W skad zespou osadniczego wchodz:
grodzisko w Starym Bornem, gm. Bobolice (stan. 1), cmentarzyska
kurhanowe w ydowie (stan.: 8, 13, 14, 15) grupujce si na kilku
wzgórzach wokó kotliny jeziora, cmentarzysko szkieletowe w ydowie–Kpinach (stan. 6) oraz osady wczesnoredniowieczne w ydowie
(stan.: 3, 7, 17, 18, 24) odkryte podczas bada AZP.
Bardzo wanym stanowiskiem w tym zespole osadniczym jest grodzisko Stare Borne (stan. 1), badane wykopaliskowo w latach 1967–
1968 (Czonkowski 1969a: 130–141). Pomimo e administracyjnie
znajduje si w ssiedniej gminie Bobolice, to jednak usytuowane jest
bezporednio przy pónocno-zachodnim brzegu jeziora Kwiecko i rynnie rzeki Radew, stanowicej naturalne jej ujcie z jeziora. Jest to typowo nizinny obiekt naturalnie broniony przez rzek, jezioro i bagna.
Jedynie od strony poudniowej, gdzie jest poczenie z ldem, znajduj
si sztucznie wzniesione podwójne way i dwie fosy, wydzielajce obszern przestrze midzywaow (Czonkowski 1969b: 433).
Pierwsza wzmianka o tym obiekcie, wymienianym w starszej literaturze jako Kpsko i ydowo, pow. Sawno, ukazaa si w „Baltische
Studien” w 1846 roku, nastpnie w „Monatsblätter” w: 1893, 1917,
1918 i 1924 roku oraz póniej u W. gi w 1930 roku jako ydowo
i wreszcie u Kleista te jako ydowo, stan. 11 (Kleist 1955: 36; osiski, Olczak, Siuchniski 1971: 113). Nowe granice administracyjne
powiatów, przebiegajce nad jeziorem Kwiecko, spowodoway zmian
przynalenoci terytorialnej, a tym samym zmian nazwy grodziska
na stanowisko „Stare Borne”, pow. Koszalin.
W trakcie pierwszych bada powojennych, weryfikacyjno-powierzchniowych i sondaowych, prowadzonych przez KAP UAM w Poznaniu
w 1962 i 1966 roku, okrelono chronologi obiektu na IX–X wiek (Olczak, Siuchniski 1968: 113). Stacjonarne badania wykopaliskowe
w 1967 i 1968 roku prowadzone przez PP PKZ Oddzia Warszawa
(D. Czonkowski) pozwoliy ustali obecno kamiennego oblicowania
zewntrznej czci waów, co zapobiegao obsuwaniu si warstw ziemi,
a take odsoniy konstrukcj drewnian w waach. Stwierdzono te
resztki spalonych supów dbowych stanowicych pozostaoci palisa-
100
Ignacy Skrzypek
dy stojcej na szczycie wzdu waów. W czasie prac penetracyjnych
i pogbiania zamulonej Radwi w korycie rzeki odkryto, naprzeciw
grodziska, pas wiru i piasku, wiadczcy o usypaniu sztucznego brodu przez rzek, niemal w rejonie bramy i wyjazdu z grodziska (Czonkowski 1967: 44).
Obecno przeprawy mostowej z konstrukcjami drewnianymi przez
rzek Radew, na wysokoci bramy grodu, stwierdzili archeolodzy
z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu
podczas bada podwodnych w 2005 roku (Tabl. II: B). Z otrzymanych
analiz dendrochronologicznych wynika, e przeprawa mostowa moga
istnie ju w 938 roku, a prace remontowe i cakowit odbudow mostu przeprowadzono po 956 roku (Chudziak, Kamierczak, Niegowski
2009: 385). Na podstawie materiaów ceramicznych wydobytych w trakcie bada wykopaliskowych okrelono chronologi grodziska na IX
i pocztek X wieku (Czonkowski 1969b: 434). Wobec skromnych rezultatów bada wykopaliskowych problematyczn spraw jest funkcja
tego grodziska. Czy byoby to grodzisko o znaczeniu refugialnym
(schronieniowym), czy moe by to obiekt penicy równie funkcj
kultow? Zwaywszy na spor liczb cmentarzysk kurhanowych wokó
jezior Kwiecko i ydowa oraz osad otwartych naley stwierdzi, e sie
osadnicza bya tutaj znaczna. W obrbie takiej wspólnoty musiao by
miejsce lokalnego kultu?
róda niemieckie z XIX wieku i starsza literatura polska przedmiotu mówi o znalezieniu na grodzisku w ydowie lub koo ydowa
tzw. baby kamiennej. Bya to pyta z szarego piaskowca przedstawiajca popiersie kobiety o formach proporcjonalnych i harmonijnych.
Wyobraenie to miao twarz owaln, wyrazicie zaznaczone okrge
oczy, nos, usta, uszy i wsk, dug szyj. Schematycznie zaznaczone
byy ramiona i górna cz korpusu bez ladów szczegóowej obrbki
(Behla 1888: 138; ga 1930: 422). By moe rzeba penia funkcj
bóstwa(?). Nie ma jednak pewnoci, czy ten obiekt naley czy z grodziskiem Stare Borne, poniewa niektórzy autorzy uwaaj, e rzeba
moga by znaleziona na grodzisku w ydowie (stan. 10) lub przy grodzisku w obrbie kurhanów(?).
W skad zespou osadniczego w tym rejonie wchodziy jeszcze inne
obiekty odkryte na zboczach wzgórz wokó jeziora Kwiecko i na wyspie
tego jeziora, a take na wzgórzu w pobliu Jeziora Kamiennego. Naprzeciwko grodziska wczesnoredniowiecznego Stare Borne zlokalizowano trzy cmentarzyska kurhanowe (stan. 13, 14, 15), badane prawdopodobnie sondaowo przez Adolfa Stubenraucha ze Szczecina w 1918
101
i 1920 roku43. Na wschodniej stronie jeziora Kwiecko równie cmentarzysko kurhanowe (stan. 8, dawniej stan. 1). Powyej niego stwierdzono rozleg osad uyck ze znalezionymi tam w 1966 roku duymi
arnami korytkowymi (Czonkowski 1967: 44). Na wyspie jeziora Kwiecko (Tabl. III: A) odkryto osad z pozostaociami by moe jakiego
sowiaskiego orodka kultowego, powiadczonego odkrytym krgiem
kamiennym (Ryc. 20) i nieckowatymi zagbieniami wypenionymi
spalenizn (
ydowo, stan. 3). Na podstawie ceramiki osad na wyspie
wydatowano na X–XII wiek (Ryc. 21A). Inn osad (nr 7 wedug Kleista) spenetrowa powierzchniowo von Kleist w 1939 roku nad jeziorem
Kwiecko, usytuowan okoo 0,4 km na pónocny zachód od grodziska
(stan. 10). Na paskim, nizinnym, terenie nad jeziorem zebrano ponad
60 uamków naczy glinianych datowanych na IX–X wiek (Ryc. 22b)
oraz kilkanacie uamków ceramiki KPM (osiski, Olczak, Siuchniski 1971: 241).
Wymieniane grodzisko w ydowie (stan. 10) to obiekt wyynny,
cyplowaty, z wklsym majdanem, pooony 1,55 km na poudnie od
wsi ydowo i okoo 0,6 km od szosy ydowo–Kpiny, usytuowany na
grzbiecie wysokiego wzniesienia otoczonego z trzech stron gbokimi
jarami. Zbocza waów oboone s kamieniami polnymi. W trakcie
bada powierzchniowych w latach 30. XX wieku von Kleist okreli
ceramik z grodziska jako „rodkowosowiask”, natomiast w czasie
bada archeologów z KAP UAM w 1968 roku, chronologi grodziska
okrelono ogólnie na okres wczesnego redniowiecza (osiski, Olczak,
Siuchniski 1971: 259) W pobliu grodziska usytuowanych jest te
kilka kurhanów prostoktnych obwarowanych kamieniami o bliej
nieokrelonej chronologii, chocia niewtpliwie wydaje si, e mog
one pochodzi z wczesnego redniowiecza.
Najlepiej rozpoznanym obiektem archeologicznym w obrbie ydowa jest cmentarzysko kurhanowe (stan. 8) pooone 1,5 km na poudniowy zachód od wsi i okoo 0,25 km na wschód od jeziora Kwiecko.
W latach 1920–1921 zarejestrowano tam 17 kurhanów czworobocznych i okrgych o konstrukcji kamienno-ziemnej. Ponowna i szczegóowa inwentaryzacja tego stanowiska w 1966 roku wykazaa obecno
22 kurhanów o rónym stopniu zachowania. Pierwsze badania sondaowe na jednym kurhanie prowadzi tutaj pastor ze wieszyna G. Magdalinski w 1920 roku i wydoby pówytwory krzemienne, fragment
naczynia wczesnoredniowiecznego oraz stwierdzi bruki kamienne
__________________
43
102
Ignacy Skrzypek
Ryc. 20. ydowo, gm. Polanów, stan. 3. Rzut poziomy krgu kamiennego i profile sonday z osady wczesnoredniowiecznej. Wedug Olczak, Siuchniski 1971: 239
103
Ryc. 21. ydowo, gm. Polanów, stan. 3. Legenda: A – wybór ceramiki z osady wczesnoredniowiecznej, B – ostroga wikiska z brzu. Wedug Olczak, Siuchniski 1971:
238 (A) i archiwum Muzeum w Koszalinie (B)
104
Ignacy Skrzypek
Ryc. 22. Obiekty zabytkowe z wczesnego redniowiecza. Legenda: a – ydowo, stan. 1,
kurhan nr 11, b – ydowo, stan. 7, ceramika, c – ydowo (Kpiny), stan. 6, miecz
elazny. Wedug Olczak, Siuchniski 1971: 241, 243 (b, c)
105
wewntrz kopca (Magdalinski 1924). Ponowne badania na cmentarzysku przeprowadzi Adolf Stubenrauch w 1921 roku, który w kurhanie
nr 15 odkry dwa szkielety wyposaone w kabczki skroniowe (Kleist
1955: 35, Taf. 29: 4). W czasie bada wykopaliskowych kilku kurhanów przeprowadzonych przez D. Czonkowskiego w latach 1966 i 1968
odkryto pochówki szkieletowe na brukach, wyposaone równie w:
srebrne kabczki skroniowe, noe, oseki, przliki, naczynia i lun
ceramik datujce cae cmentarzysko na XI–XII wiek (Ryc. 22a). Wedug danych archiwalnych oraz bada wykopaliskowych D. Czonkowskiego, z nasypów kurhanów wydobyto take uamki naczy K
(osiski, Olczak, Siuchniski 1971: 244). Po badaniach archeologicznych
obiekty kurhanowe na cmentarzysku zrekonstruowano i przygotowano
do zwiedzania (Tabl. III: B).
Przy tej okazji naley jeszcze wymieni kilka stanowisk z cmentarzyskami kurhanowymi o czworobocznych i kopulastych obrysach,
które w ostatnich latach zlokalizowano w lasach wokó ydowa, Chocimina i Wietrzna (Tabl. IV: A). Niektórzy badacze uwaaj, e konstrukcja czworoboczna kurhanów, których du liczb stwierdzono na
tych stanowiskach, a take na cmentarzyskach odkrytych w pocztkach XXI wieku w rejonie Porostu, gm. Bobolice (Skrzypek 2004: 236–
240; Borkowski 2006: 71), wywodzi si ze rodowiska skandynawskiego. Inni skonni s poszukiwa takich zwyczajów sepulkralnych u poudniowego odamu Sowian Zachodnich (Zoll-Adamikowa 1988: 198).
Uwaa si, e forma czworoboczna mogiy swój pocztek bierze z formy
domów drewnianych u Sowian (osiski 1998: 478–479).
Rozpatrujc w dalszym cigu zagadnienie cmentarzysk na terenie
gminy Polanów, uwaa si, e z grodziskiem w ydowie (stan. 10) czy si cmentarzysko szkieletowe odnotowane w literaturze jako ydowo, stanowisko 6. Cmentarzysko pooone jest okoo 1,5 km na poudnie od grodziska i okoo 0,6 km od osady Kpiny. Tutaj, na
agodnym poudniowym zboczu rozlegego wzniesienia, przypadkowo
natrafiono w 1898 roku na dwa szkielety i miecz elazny typu „Z”,
wedug aka o dugoci 78 cm, okrelany jako miecz wikiski (Ryc.
22c). Rkoje miecza okrcona jest srebrnym drutem, natomiast gowica pokryta zot blach (Nadolski 1954: 154; ak 1960: 336–337).
Ten niezwyky zabytek po odkryciu przekaza do Muzeum w Szczecinie niejaki Langbein. Dzisiaj miecz znajduje si w zbiorach Kulturhistorisches Museum Stralsund (Muzeum Historyczne w Stralsundzie,
Niemcy)44.
__________________
44
Katalog zbiorów Muzeum Historycznego w Stralsundzie, archiwum autora.
106
Ignacy Skrzypek
Innym zabytkiem wikiskim na omawianym terenie jest zdobiona
brzowa ostroga z guzami na kolcu i zreperowanym miejscu pknicia.
Zostaa ona znaleziona w Wietrznie przed 1937 rokiem w nieznanych
okolicznociach (Kleist 1955: 36). Kopia niegdy znajdowaa si w Muzeum w Darowie, obecnie w Koszalinie, natomiast orygina prawdopodobnie zagin45.
Obecno zabytków skandynawskich na Pomorzu rodkowym nasuwa pytania: Czy Skandynawowie tworzyli tutaj jakie skupiska
rzemielniczo-handlowe? Czy te istniay grupy wojownicze wspódziaajce z miejscowymi elitami? By moe wzgldnie du liczb ozdób
pochodzenia skandynawskiego w skarbach srebrnych w okolicach
Sawna, Supska, Koszalina i Koobrzegu (Kiersnowscy 1959: 48, 65,
76, 94, 96, 97, 117) naley uzna za wakie dowody na bezporednie
kontakty pomorsko-skandynawskie (Duczko 2000: 33–34; Stanisawski 2008: 16–17). Bezdyskusyjnych dowodów osiedlania si Skandynawów na Pomorzu dostarczyy wieloletnie badania wykopaliskowe na
cmentarzysku w wielubiu i grodzisku w Bardach w powiecie koobrzeskim (Skrzypek 2007: 114, 118).
Nieliczne pozostaoci osadnictwa wczesnoredniowiecznego na terenie gminy Polanów von Kleist zarejestrowa jeszcze w okresie midzywojennym w rejonie wsi Rosocha i Sowinko, a w okresie powojennym archeolodzy koszaliscy zlokalizowali rozleg osad w pobliu
wsi Wielin (stan. 1). W miejscowoci Rosocha (stan. 7) przed 1936 rokiem znaleziono uamki ceramiki datowane na IX–X wiek, które przekazano do Muzeum w Darowie, obecnie znajduj si w Muzeum
w Koszalinie (Kleist 1955: 33). Natomiast w Sowinku miano rozkopa
grób kurhanowy, w którym znaleziono fragmenty przedmiotów z brzu46.
W latach 80. XX wieku na osad wielokulturow obejmujc okoo
2 ha natrafiono we wsi Wielin, pomidzy szos z Polanowa a Jeziorem
Trzciskim, okoo 150 m od poudniowego skraju wsi Wielin. W trakcie
bada ratowniczych prowadzonych w 1985 roku pozyskano wiele uamków naczy datowanych na IX–XII wiek, a take uamki naczy KPM47.
Zabytkiem z przeomu okresu wczesnoredniowiecznego i redniowiecznego jest kamie górny aren rotacyjnych zlokalizowany w 2001
roku w Polanowie przy ul. Sawieskiej, wykorzystywany jako „akcent
wiejskiej kultury” w ogródku przydomowym (Ryc. 23)48.
__________________
Archiwum Dziau Archeologicznego Muzeum w Koszalinie, teczka nr 1104/Ko.
45
46
107
Ryc. 23. Polanów, ul. Sawieska. Widok na ogród przydomowy z wyeksponowanym
wczesnoredniowiecznym arnem rotacyjnym. Fot. I. Skrzypek
Metryk pónoredniowieczn, nie wczeniejsz ni XIII wiek,
ustalono te dla gródka straniczego w Krgu. Usytuowany bezporednio przy poudniowo-wschodnim brzegu Jeziora Zamkowe, przy
paacu w parku rysuje si jako piercieniowate stokowate wywyszenie o wklsym majdanie (Tabl. IV: B). Obiekt ten, bez ladów osadnictwa wczesnoredniowiecznego, figurowa w literaturze przedmiotu
108
Ignacy Skrzypek
i archiwach jako grodzisko wczesnoredniowieczne (Rosenow 1924:
316). W czasie bada weryfikacyjno-sondaowych grodzisk prowadzonych w 1968 roku stanowisko to skrelono z rejestru grodzisk wczesnoredniowiecznych i zweryfikowano jako grodzisko pónoredniowieczne (osiski, Olczak, Siuchniski 1971: 262–263).
Zakoczenie
Na zakoczenie przedstawionego stanu odkry i bada archeologicznych na terenie gminy Polanów naley jeszcze wymieni znalezisko odzi-dubanki wydobytej w 1974 roku przez klub petwonurków
„Atlantyda” z Koszalina w jeziorze Morskie Oko w okolicach Rekowa,
niedaleko rzeki Radew. Wydobyta ód o dugoci 3,32 m i szerokoci
0,57 m oraz wysokoci 0,44 m (Ryc. 24) jest egzemplarzem paskodennym, wykonanym z pnia sosnowego, z jedn grodzi umieszczon bliej rufy. ód zostaa wydatowana ogólnie na XVIII–XIX wiek (Ossowski 1999: 209). Obecnie znajduje si w zbiorach Muzeum Ziemi
Waeckiej w Waczu jako depozyt Muzeum Regionalnego w Darowie49.
odzie wykonane z jednego pnia drzewa stanowi jedno z pierwszych
narzdzi sucych czowiekowi do uytkowania przestrzeni wodnych.
Oceniajc w skrócie mikroregion osadniczy dorzecza górnej i rodkowej rzeki Grabowy w obszarze gminy Polanów, na podstawie dotychczasowych znalezisk archeologicznych i skromnych bada wykopaliskowych, naley zauway do wyrane skupienia osadnictwa
z rónych okresów pradziejów i wczesnego redniowiecza w obrbie
jezior Kwiecko i Kamienne w pobliu ydowa, w rejonie Polanowa,
Kpin, Googóry, Nacawia i Rosochy. Taki stan rzeczy jest wypadkow atrakcyjnoci rodowiska naturalnego i odzwierciedleniem aktywnoci wielu populacji ludzkich od co najmniej VIII tysiclecia p.n.e. do
przeomu XII/XIII wieku. Jest jeszcze bardzo wiele luk w próbie rekonstrukcji osadnictwa archeologicznego na terenie gminy Polanów
spowodowanych brakiem stacjonarnych bada wykopaliskowych na
wielu obiektach widocznych w krajobrazie kulturowym Ziemi Polanowskiej (grodziska, cmentarzyska kurhanowe i zapewne obiekty megalityczne). Mog one by bardzo wartociowe w problematyce naukowo-badawczej dla archeologii Pomorza rodkowego.
__________________
49
109
Ryc. 24. Rekowo, gm. Polanów. ód-dubanka z XVIII–XIX wieku. Fot. Archiwum
Muzeum w Koszalinie
Bibliografia
BAGNIEWSKI Z. 1996. Mezolit Pojezierza i Równiny Drawskiej, Wrocaw: Wydawnictwo
Naukowe UW.
BEHLA R. 1888. Die Vorgeschichtlichen Rundwälle im östlichen Deutschland, Berlin:
Asher.
BLAJER W. 1982. Pomorskie naramienniki i nagolenniki z tarczkami spiralnymi, Materiay Zachodniopomorskie 25(1979): 53–83.
BLAJER W. 1984. Die Arm- und Beinbergen in Polen, München: Verlag CH. Beck’sche.
BLAJER W. 1990. Skarby z wczesnej epoki brzu na ziemiach polskich, Wrocaw: Ossolineum.
110
Ignacy Skrzypek
BLAJER W. 1992. Ze studiów nad skarbami okresu halsztackiego w Polsce, [w:] Ziemie
polskie we wczesnej epoce elaza i ich powizania z innymi terenami, S. Czopek
(red.). Rzeszów: Wydawnictwo MO, 103–110.
BLAJER W. 1999. Skarby ze starszej i rodkowej epoki brzu na ziemiach polskich, Kraków: Ksigarnia Akademicka.
BLAJER W. 2001. Skarby przedmiotów metalowych z epoki brzu i wczesnej epoki elaza
na ziemiach polskich, Kraków: Wydawnictwo UJ.
BOLLNOW H. 1937/1938. Der Hortfund von Sydow Kr. Schlawe, Beiheft zum Erwerbungs – und Forschungsbericht 1937, Sonderdruck aus Monatsblätter 51/52.
BORKOWSKI J. 2006. Opracowanie mapy sytuacyjno-wysokociowej dla stanowiska
archeologicznego na przykadzie cmentarzyska kurhanowego w miejscowoci Porost, woj. zachodniopomorskie, [w:] Nie tylko archeologia. Ksiga powicona pamici Eugeniusza "Gwidona" Wilgockiego, E. Cnotliwy, A. Janowski, K. Kowalski,
S. Sowiski (red.). Szczecin: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, Oddzia w Szczecinie, 69–78.
BUGAJ M. 2005. Orodki produkcji mieczy antenowych w Polsce, Przegld Archeologiczny 53: 87–142.
BUKOWSKI Z. 1998. Pomorze w epoce brzu w wietle dalekosinych kontaktów wymiennych, Gdask: Gdaskie Towarzystwo Naukowe.
CHUDZIAK W., KAMIERCZAK R., NIEGOWSKI J. 2009. Z bada nad wczesnoredniowiecznym zespoem osadniczym w Starym Bornem na Pomorzu rodkowym, [w:]
Acta Archeologica Pomoranica, III, cz. 1. Od epoki kamienia do okresu wczesnoredniowiecznego, A. Janowski, K. Kowalski, S. Sowiski (red.). Szczecin: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddzia w Szczecinie, 383–393.
CIOEK R. 2001. Katalog znalezisk monet rzymskich na Pomorzu, Warszawa: Institute
of Archeology, Warsaw University.
CZEBRESZUK J., KOZOWSKA-SKOCZKA D. 2008. Sztylety krzemienne na Pomorzu Zachodnim, Szczecin: Muzeum Narodowe w Szczecinie.
CZERNIAK L. 1994. Wczesny i rodkowy okres neolitu na Kujawach, Pozna: Wydawnictwo Naukowe UAM.
CZONKOWSKI D. 1967. Sprawozdanie z ratowniczych bada archeologicznych na terenie ydowa pow. Sawno w rejonie powstajcej elektrowni wodnej w lecie 1966 roku, [w:] Sprawozdanie z bada archeologicznych prowadzonych na terenie województwa koszaliskiego w 1966 roku, Koszalin: Wydawnictwo WKZA, 43–47.
CZONKOWSKI D. 1969a. Sprawozdanie z ratowniczych bada wykopaliskowych grodziska nad Radwi Stare Borne pow. Koszalin stanowisko 1, w latach 1967 i 1968,
[w:] Sprawozdanie z bada archeologicznych prowadzonych na terenie woj. koszaliskiego w latach 1967–1968, F. J. Lachowicz (red.). Koszalin: Wydawnictwo
WKZA, 130–141.
CZONKOWSKI D. 1969b. Badania wykopaliskowe grodziska Stare Borne, pow. Koszalin, Wiadomoci Archeologiczne 34(3–4): 421–434.
DUCZKO W. 2000. Obecno skandynawska na Pomorzu i sowiaska w Skandynawii
we wczesnym redniowieczu, [w:] Salsa Colbergiensis – Koobrzeg w redniowieczu,
L. Leciejewicz, M. Rbkowski (red.). Koobrzeg: Le Petit Cafe, 23–44.
EGGERS H.J., BOLLNOW H. 1935. Vor und Frühgeschichte des Kreises Bublitz, Unser
Pommerland 20(3–4): 100–116.
111
EGGERS H.J., GIESEN G. 1938. Vorgeschichte, Unverkäuflicher Sonderdruck aus „Der
Kreises Rummelsburg”, 1–14, Taf. 9–35.
FOGEL J. 1979. Studia nad uzbrojeniem ludnoci kultury uyckiej w dorzeczu Odry
i Wisy. Bro zaczepna, Pozna: Wydawnictwo Naukowe UAM.
FOGEL J. 1988. „Import” nordyjski na ziemiach polskich u schyku epoki brzu, Pozna:
Wydawnictwo Naukowe UAM.
GALISKI T. 1992. Mezolit Pomorza, Szczecin: Muzeum Narodowe.
GARDAWSKI A. 1979. Kultura uycka rodkowej epoki brzu na Pomorzu, [w:] Prahistoria ziem polskich, t. IV. Od rodkowej epoki brzu do rodkowego okresu lateskiego, J. Dbrowski, Z. Rajewski (red.). Wrocaw: Ossolineum, 69–72.
GEDL M. 1989. Wczesnobrzowe kultury pónocno-zachodniej Polski, [w:] Pradzieje
ziem polskich, t. I: Od paleolitu do rodkowego okresu lateskiego, cz. 2: Epoka
brzu i pocztki epoki elaza, J. Kmieciski (red.). Warszawa–ód: PWN,
425–429.
GEDL M. 1990. Pocztki i zrónicowanie regionalne kultury uyckiej na Pomorzu, [w:]
Problemy kultury uyckiej na Pomorzu, T. Malinowski (red.). Supsk: Wysza
Szkoa Pedagogiczna w Supsku, 25–51.
HOFFMANN M. 1982. Kultura pomorska na terenie byego powiatu Sawno [maszynopis
pracy magisterskiej w Muzeum w Koszalinie].
JANKOWSKA D. 1980. Kultura pucharów lejkowatych na Pomorzu rodkowym. Grupa
upawska, Pozna: Wydawnictwo Naukowe UAM.
JANKOWSKA D. 1990. Spoecznoci strefy poudniowo-zachodniobatyckiej w dobie neolityzacji, Pozna: Wydawnictwo Naukowe UAM.
KERSTEN K. 1958. Die Funde der Älteren Bronzezeit, Hamburg: Hamburgisches Museum für Völkerkunde und Vorgeschichte.
KLEIST D. VON 1955. Die urgeschichtlichen Funde des Kreises Schlawe, Hamburg:
Hamburgisches Museum für Völkerkunde und Vorgeschichte.
KLEIST D. VON 1969. Die steinzeitlichen Funde des Kreises Schlawe, [w:] Pommersche
Funde und Ausgrabungen aus den 30- er und 40-er Jahren, H.J. Eggers (red.).
Hamburg: Hamburgisches Museum für Völkerkunde und Vorgeschichte, 100–104.
KOBUSIEWICZ M. 1999. Ludy zbieracko-owieckie pónocno-zachodniej Polski, Pozna:
Wydawnictwo PTPN.
KOGLIN E. 1939. Was eine Ostpommersche Kleinstadt erzählt, Stettin: Saunier.
KONDRACKI J. 1980. Geografia fizyczna Polski, Warszawa: PWN.
KOSTRZEWSKI J. 1958. Kultura uycka na Pomorzu, Pozna: PWN.
KOSTRZEWSKI J. 1966. Pradzieje Pomorza, Wrocaw: Ossolineum.
KULCZYCKA-LECIEJEWICZOWA A. 1979. Pierwsze spoeczestwa rolnicze na ziemiach
polskich. Kultury krgu naddunajskiego, [w:] Prahistoria ziem polskich, t. II: Neolit, W. Hensel, T. Wilaski (red.). Wrocaw: Ossolineum, 19–157.
KUNIERZ J. 1998. Die Beile in Polen III (Tüllenbeile), Stuttgart: F. Steiner.
KWAPISKI M. 1999. Korpus kanop pomorskich, cz. I: Pomorze, Gdask: Muzeum Archeologiczne w Gdasku.
LABUDA G. 1969. Dzieje polityczne (VI–XII wiek), [w:] Historia Pomorza, Pozna: Wydawnictwo Poznaskie, 303–326.
LECIEJEWICZ L. 1970. Ksztatowanie si stosunków gospodarczych i politycznych
w basenie Batyku we wczesnym redniowieczu, Zapiski Historyczne 35(2): 7–21.
112
Ignacy Skrzypek
GA W. 1930. Kultura Pomorza we wczesnym redniowieczu na podstawie wykopalisk,
t. 1, Toru: Towarzystwo Naukowe.
OSISKI W. 1982. Osadnictwo plemienne Pomorza (VI–X wiek), Wrocaw: Ossolineum.
OSISKI W. 2008. Pomorze Zachodnie we wczesnym redniowieczu. Studia archeologiczne, Pozna: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
OSISKI W., OLCZAK J., SIUCHNISKI K. 1971. róda archeologiczne do studiów nad
wczesnoredniowiecznym osadnictwem grodowym na terenie województwa koszaliskiego, t. IV: Powiat Sawno, Pozna: Wydawnictwo Naukowe UAM.
OWMIASKI H. 1963. Pocztki Polski, t. I, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe UAM.
MACHAJEWSKI H. 1992. Z bada nad chronologi dbczyskiej grupy kulturowej
w dorzeczu Parsty, Pozna.
MACHAJEWSKI H. 2003. Dorzecze eby u schyku staroytnoci II/I w. p.n.e.–V/VI w.
n.e., Biuletyn Historyczny 23: 140–157.
MACHNIK J. 1979. Krg kultury ceramiki sznurowej, [w:] Prahistoria ziem polskich,
t. II: Neolit, W. Hensel, T. Wilaski (red.). Wrocaw: Ossolineum, 337–411.
MAGDALINSKI G. 1924. Das wendische bei Sydow, Monatsblätter 37/38: 28–29.
MAGDALINSKI G. 1930. Hinterpommern urgermanisch, Unsere Heimat 5: 1–2.
MALINOWSKI T. 1969. Obrzdek pogrzebowy ludnoci kultury pomorskiej, Wrocaw:
Ossolineum.
MALINOWSKI T. 1979. Katalog cmentarzysk kultury pomorskiej, t. 1, Supsk: Wysza
Szkoa Pedagogiczna w Supsku.
MALINOWSKI T. 1981a. Katalog cmentarzysk kultury pomorskiej, t: 2, Supsk: Wysza
MALINOWSKI T. 1981b. Katalog cmentarzysk kultury pomorskiej, t. 3, Supsk: Wysza
MALINOWSKI T. 1990. Podstawy wyrónienia kultury pomorskiej, [w:] Problemy kultury uyckiej na Pomorzu, T. Malinowski (red.). Supsk: Wysza Szkoa Pedagogiczna w Supsku.
NADOLSKI A. 1954. Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI, XII wieku, ód: Ossolineum.
OLCZAK J., SIUCHNISKI K. 1968. róda archeologiczne do studiów nad wczesnoredniowiecznym osadnictwem grodowym na terenie województwa koszaliskiego,
t. II, Pozna: Wydawnictwo Naukowe UAM.
OSSOWSKI W. 1999. Studia na odziami jednopiennymi z obszaru Polski, Gdask: Wydawnictwo „Morpress”.
POKLEWSKI T. 1961. Misy brzowe z XI, XII i XIII wieku, ód: Ossolineum.
RCZKOWSKI W. 2002. Diether-Dennies von Kleist. Archeolog-amator, a nauka
i ochrona dziedzictwa archeologicznego w Niemczech w okresie midzywojennym,
[w:] Sawno i Ziemia Sawieska. Historia i kultura, t. I, W. ysiak (red.). Pozna:
Wydawnictwo „Eco”, 35–47.
RCZKOWSKI W. 2003. Wobec mitu naukowego: gród wczesnoredniowieczny w interpretacji archeologicznej, Biuletyn Historyczny 23: 173–188.
SCHINDLER R. 1940, Die Besidlungsgeschichte der Goten und Gepiden im Raum der
unteren Weichel auf Grund der Tongefässe, Leipzig: Rabitzsch.
SITUS H. 1931. Vorgeschichtliches aus Köslin, Unser Pommerland 16(11/12): 414–417.
SIUCHNISKI K. 1961. Wyroby z krzemienia pasiastego na Pomorzu Zachodnim, Materiay Zachodniopomorskie 7: 9–22.
113
SIUCHNISKI K. 1969. Klasyfikacja czasowo-przestrzenna kultur neolitycznych na Pomorzu Zachodnim, cz. I: Katalog róde archeologicznych. Szczecin: Muzeum Pomorza Zachodniego.
SIUCHNISKI K. 1972. Klasyfikacja czasowo-przestrzenna kultur neolitycznych na Pomorzu Zachodnim, cz. II: Opracowania analityczne, Szczecin: Muzeum Pomorza
Zachodniego.
SKRZYPEK I. 1971. Czasy najdawniejsze, [w:] Dzieje Ziemi Miasteckiej, H. Rybicki
(red.). Pozna: Wydawnictwo Poznaskie, 26–51.
SKRZYPEK I. 1998a. Miscellanea archeologiczne, Koszaliskie Zeszyty Muzealne 22:
261–294.
SKRZYPEK I. 1998b. Materiay archeologiczne ludnoci kultury uyckiej i pomorskiej
z woj. koszaliskiego, Pomorania Antiqua 17: 143–186.
SKRZYPEK I. 1999. Skarb brzowy ludnoci kultury uyckiej z miejscowoci Karsina,
gm. Polanów, pow. Koszalin, Materiay Zachodniopomorskie 45: 95–129.
SKRZYPEK I. 2001a. Zarys dziejów kolekcjonerstwa i pocztki tworzenia muzeów
w prowincji pomorskiej w XIX i pierwszej poowie XIX wieku, Stargardia 1:
119–154.
SKRZYPEK I. 2001b. Nie odzyskany skarb!?, Koszaliskie Zeszyty Muzealne 23: 169–183.
SKRZYPEK I. 2003. Powstanie i dziaalno Verein für Heimatkunde und Heimatschutz
zu Köslin w latach 1910–1945, [w:] Koszalin i Ziemia Koszaliska. Historia i kultura, W. ysiak (red.). Koszalin: Wydawnictwo Muzealne w Koszalinie, 87–116.
SKRZYPEK I. 2004a. Z najdawniejszych dziejów gminy Postomino, [w:] Historia i kultura Ziemi Sawieskiej, t. III: Gmina Postomino, W. Rczkowski, J. Sroka (red.).
Sawno. Fundacja „Dziedzictwo”, 35–74.
SKRZYPEK I. 2004b. Nowe odkrycia archeologiczne na Pomorzu rodkowym, Koszaliskie Zeszyty Muzealne 24: 229–256.
SKRZYPEK I. 2005. Archeologia gminy Malechowo, [w:] Historia i kultura Ziemi Sawieskiej, t. IV: Gmina Malechowo, W. Rczkowski, J. Sroka (red.). Sawno: Fundacja „Dziedzictwo”, 31–91.
SKRZYPEK I. 2007. Badania archeologiczne gminy Dygowo, [w:] Dygowo i okolice. Szkice
z dziejów wsi pomorskiej, A. Chludziski (red.). Dygowo–Gdynia: Region, 71–120.
SKRZYPEK I. 2008. Najdawniejsze dzieje gminy Sawno, [w:] Historia i kultura Ziemi
Sawieskiej, t. VII: Gmina Sawno, W. Rczkowski, J. Sroka (red.). Sawno: Fundacja „Dziedzictwo”, 109–183.
SKRZYPEK I. 2009. Osadnictwo archeologiczne gminy Sianów, [w:] Historia i kultura
Ziemi Sawieskiej, t. VIII: Gmina i miasto Sianów, W. Rczkowski, J. Sroka
(red.). Sianów–Sawno: Fundacja „Dziedzictwo”, 21–82.
SPROCKHOFF E. 1937. Jungbronzezeitliche Hortfunde Norddeutschlands (Periode IV),
Mainz: Romisch-Germanisches Zentralmuseum.
SPROCKHOFF E. 1956. Jungbronzezeitliche Hortfunde der Südzone des Nordischen
Kreises: Periode V, Mainz: Romisch-Germanisches Zentralmuseum.
STANISAWSKI B. 2009. Sztuka wikiska u ujcia Odry, [w:] Trzebiatów – spotkania
pomorskie 2008, J. Kochanowska (red.). Pruszcz Gdaski, Trzebiatów: Trzebiatowski Orodek Kultury, 12–24.
TYMIENIECKI K. 1951. Ziemie polskie w staroytnoci. Ludy i kultury najdawniejsze,
Pozna: PTPN.
114
Ignacy Skrzypek
TYNIEC A. 1990. Bransolety nerkowate z modszej epoki brzu, cz. I. Materiay.
Materiay Zachodniopomorskie 33(1987): 49–146.
WALTER E. 1918. Über Altertümer und Ausgrabungen in Pommern im Jahre 1917,
Monatsblätter 7/8: 29–30.
WIERZBICKI J. 1999. upawski mikroregion osadniczy ludnoci kultury pucharów lejkowatych, Pozna: Wydawnictwo Naukowe UAM.
WOGIEWICZOWIE M.D. I R. 1963. Uzbrojenie ludnoci Pomorza Zachodniego u progu
n.e., Materiay Zachodniopomorskie 9: 9–166.
WOGIEWICZ R. 1981. Kultura oksywska i wielbarska, [w:] Prahistoria ziem polskich,
t. V: Pó
ny okres lateski i okres rzymski, J. Wielowiejski (red.). Wrocaw: Ossolineum, 135–178.
ZOLL-ADAMIKOWA H. 1988. Przyczyny i formy recepcji rytuau szkieletowego u Sowian
nadbatyckich we wczesnym redniowieczu, Przegld Archeologiczny 35: 183–229.
AK J. 1960. Problem pochodzenia mieczów tzw. „wikiskich” na ziemiach zachodniosowiaskich, gównie polskich, Archeologia Polski 4(2): 297–344.
Aus der Urgeschichte der Gemeinde
Polanów/Pollnow
Zusammenfassung
Die natürlichen physiografischen Verhältnisse des Urtales der Grabow nutzten verschiedene Menschengruppen schon sehr früh. Die Umgebung
des zauberhaften Städtchens Polanów, so wie der Regionen Sydow, Neumühlenkamp, Breitenberg, Jatzingen, Kösternitz, Natzlaff sind reich an archäologischen Funden, hauptsächlich entdeckt durch zufällige Funde im 19. und 20.
Jh. Großen Verdienst an diesen Entdeckungen hatte in den 20-er und 30-er
Jahren des 20. Jh. der Amateurarchäologe Diether von Kleist aus Tychow.
1967 und 1968 führte man Ausgrabungen an den frühmittelalterlichen Burgruinen in Hohenborn und in den Hügelgräbern aus der selben Zeit in Sydow
durch, Standort l, 1966 u. 1968. Die Funde deuten auf die Besiedelung der
Pollnowewr Erde in der Mittleren Steinzeit, Mesolith, hin.
Eine starke Besiedelung im Grabowtal und der Seenmulde bei Sydow, hat
in der 3. Periode der Bronzezeit stattgefunden, bekanntgeworden durch die
Funde in den Hügelgräbern bei Natzlaff (verschiedene Gefäße, Bronzeschwert, Armband und Ohrring). Jedoch erst in der Jüngeren und Jüngsten
Periode (IV EB) und (V EB) der Bronzezeit (1000–650 v.u .Z.) fand eine sehr
intensive Besiedelung der Gebiete durch Stämme der Lausitzer Kultur statt,
worauf die Funde aus der Steinzeit hindeuten. Aus Kösternitz stammen die
Funde von Waffen und Bronzeschmuck aus der V EB-Periode, ausgestellt in
115
den 30-er Jahren des 20. Jh. im Kösliner Museum. Aus Sydow stammen
Bronzebeile mit Büchse und Ohr, so wie Schmuck (Museum Köslin).
Im Frühen Mittelalter ist die Ansiedlung slawischer Stämme sehr intensiv in Alt Born, Pollnow und Sydow und in der Nähe der Hügelgräberstätten
(Sydow, Standorte 6 und 8), so wie in Krangen. Während der letzten archäologischen Untersuchungen in Thorn, entdeckte man im See Kwiecko eine
Holzbrücke aus dem Jahre 956, die zur Siedlung Alt Born führte.
116
Ignacy Skrzypek
117
118
Ignacy Skrzypek
119
120
Ignacy Skrzypek

Z pradziejów gminy Polanów

Transkrypt

Podobne dokumenty

Protokół z wyboru

Rozdział 1 Zapewnienie drożności dróg oddechowych za pomocą

Publikacje w polskich czasopismach nawiązujące do Roku Mapy

Dawna mapa źródłem wiedzy o świecie "Geographia historiae

2.1.4. Tkanka podskórna

Wszechświat 4-6 2015 abstrakt