pierwiastki śladowe w glebach uprawnych przy drogach

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LIII, NR 3/4
WARSZAWA 2002 (67-74)
KRYSTYNA CZARNOWSKA, MARIA CHLIBIUK, TERESA KOZANECKA
PIERWIASTKI ŚLADOWE W GLEBACH
UPRAWNYCH PRZY DROGACH WOKÓŁ WARSZAWY
TR A C E ELEM ENTS IN ARA BLE SOILS
N EA R ROADS A RO UND W A RSA W
Katedra Nauk o Środowisku Glebowym, Zakład Gleboznawstwa SGGW
w Warszawie
A bstract: The subject o f the research was the concentration o f total and soluble forms o f heavy
metals (Zn, Pb, Cu and Cd) in arable soils within 7, 30 and 50 meter distance from the roads located
near Warsaw. The results revealed that the traffic causes increased accumulation o f Zn, Pb, Cu and
Cd in soils (0 -2 0 cm). The average contents o f heavy metals can be put in the follow ing descending
order: Zn > Pb > Cu > Cd, whith the follow ing concentrations: 51; 26; 13; 0,38 mg/kg s.m.,
respectively. The mean percent o f soluble forms in the total contents was as follows: Cd (79) > Pb
(49) > Zn (40) > Cu (38). No clear relationship was found between the concentration o f heavy
metals in soil and distance from the highways.
Słowa kluczow e: gleby uprawne, metale ciężkie: Zn, Pb, Cu, Cd, formy Ogólne i rozpuszczalne.
K ey w ords: arable soils, heavy metals: Zn, Pb, Cu, Cd, total and soluble forms.
WSTĘP
Wielkość emisji niektórych metali ciężkich zależy, oprócz innych źródeł, od
natężenia ruchu drogowego. W Polsce ogólna ilość dróg publicznych w końcu 2000
roku wynosiła 373 tysiące km, z czego 67% stanowiły drogi o nawierzchni twardej.
W latach 1990-2000 ilość samochodów osobowych wzrosła z 4,6 do 10 min sztuk i
przewidywany jest dalszy wzrost do około 15 min w roku 2010. Z ogólnej liczby
samochodów osobowych ponad 90% stanowiły pojazdy z silnikami benzynowymi
[Rocznik Statystyczny 2000]. Ołów zawarty w spalinach samochodowych dostaje się
bezpośrednio do gleby, a także z pyłem drogowym zawierającym Pb i inne metale
śladowe. Dlatego też obserwuje się stopniowe zanieczyszczenie pierwiastkami ślado­
wymi różnych gleb gruntów rolnych i leśnych położonych wzdłuż dróg [Ciećko i in.
1998, Curzydło 1989, Czarnowska 1987, Czerwiński 1987, Czępińska-Kamińska i
Janowska 1999, Malczyk i Kędzia 1996, Skłodowski 1995, Strusiński 1978].
68
К. Czarnowska , M. Chlibiuk, T. Kozanecka
Celem pracy było określenie wpływu ruchu samochodowego na wzrost zawartości
pierwiastków śladowych w glebach uprawnych położonych przy głównych drogach
w okolicy Warszawy.
MATERIAŁ I METODY
Badaniami objęto 11 powierzchni położonych przy drogach o różnym stopniu
natężenia ruchu pojazdów samochodowych w pobliżu Warszawy (rys. 1). Próbki
glebowe pobrano z pól uprawnych we
wrześniu 2 0 0 0 roku, z warstwy ornej
0-20 cm z odległości 7, 30 i 50 m od
krawędzi jezdni. Analizowana próbka
glebowa była średnią z 5 próbek pobra­
nych z każdej powierzchni.
Gleby z badanych powierzchni róż­
niły się pod względem typologii i kwa­
sowości, co ilustrują tabele 1 i 3.
W celu oznaczenia ogólnej zawarto­
ści metali ciężkich próbki glebowe roz­
cierano w młynie agatowym, spalono w
piecu muflowym w temp. 480°C, a na­
stępnie trawiono na gorąco 20% HC1 w
roztwarzaczu mikrofalowym Ethos
R Y SU N EK 1 . R ozm ieszczenie powierzchni ba- PLUS Milestone,
dawczych:
Formy wymienne (rozpuszczalne)
FIGURE 1. Location o f study areas:
metali śladowych oznaczono w wyciągu
1 - S w ię c ic e ,2 -S ę k o c in ,3 -Ł o m n a ,4 -W o h c a ,
5 - Ostrowik, 6 - Konik Stary, 7 - Jabłonna, 8 ul. Łopuszańska, 9 - W ilanów, 10 - Stara Iwiczna, 11 - Piaseczno
U’1 m o1
, _з ™
' am
W otrzymanych roztworach oznaczono zawartość Zn, Pb, Cu i Cd, sto-
T ABELA 1. Spis powierzchni, położenie, typy i gatunki gleb
T ABLE 1. List o f study areas, location, kinds o f soils
Nr
M iejscow ość
Locality
Nr drogi
No road
Gleba - Soil
FI
Sw ięcice
Sękocin
Łomna
W olica
Ostrowik
Konik Stary
Jabłonna
ul. Łopuszańska
W ilanów
Stara Iwiczna
Piaseczno
E-30
E-77
E-67
E-67
17
E-8
E-61
719
723
723
723
Czarna ziemia - utwór pyłowy zwykły
Gleba płowa - glina zwałowa lekka
Gleba brunatna - utwór pyłow y zwykły
Gleba płowa - glina zwałowa lekka
Gleba płowa - piasek gliniasty mocny
Gleba rdzawa - piasek słabo gliniasty
Gleba płowa - piasek gliniasty lekki
Czarna ziem ia - utwór pyłowy zwykły
Gleba brunatna - utwór pyłowy zwykły
Gleba płowa - glina zwałowa lekka
Gleba płowa - glina zwałowa lekka
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Pierwiastki śladowe w glebach uprawnych przy drogach
69
________________ wokół Warszawy__________________________
sując technikę absorpcji atomowej (AAS). Obliczono procentowy udział wymiennych
form metali w zawartości tych metali ogółem.
WYNIKI BADAŃ
Zawartość cynku w badanych glebach wahała się w szerokim zakresie od 15 do
226 mg/kg (średnio 51 mg/kg). Najwięcej Zn znajdowało się w glebie powierzchni nr
8 z maksimum stężenia w odległości 50 m od drogi. Ilość cynku była od 3,5 do 7,5
razy większa w porównaniu z tłem geochemicznym [Czarnowska 1996]. Najmniej Zn
ogółem stwierdzono w glebie z powierzchni nr 6 w odległości 30 m od drogi. W
glebach z obiektów nr 2,4, 5, 7 zaobserwowano stopniowy spadek ilości Zn w miarę
oddalania się od krawędzi drogi. W pozostałych obiektach rozkład ten był nieregu­
larny (tab. 2 ).
Zawartość Zn rozpuszczalnego wynosiła od 6 do 142 mg/kg (tab. 3). Najmniej tej
formy Zn zawierały gleby z powierzchni nr 3, zaś najwięcej z powierzchni nr 8 i 4 (do
30 m od drogi).
Procentowy udział formy rozpuszczalnej cynku w zawartości formy ogółem nie
był jednakowy w badanych glebach i wyniósł od 15 do 63% (tab. 3).
Zawartość ołowiu ogółem w glebie wahała się od 8 do 144 mg/kg i średnio
wyniosła 25,9 mg/kg. Największa akumulacja tego pierwiastka miała miejsce w glebie
z powierzchni nr 8 z maksimum w odległości 30 m od ulicy. Zawartość ołowiu była
tu ponad 11-krotnie większa w porównaniu z tłem geochemicznym. Należy zazna­
czyć, iż powierzchnia badawcza położona była w sąsiedztwie bardzo ruchliwych ulic
Łopuszańskiej i Al. Jerozolimskich. Obydwie te arterie komunikacyjne wpłynęły na
zawartość Pb w badanych glebach.
Najmniejszą ilość ołowiu ogółem ( 8 mg/kg) odnotowano w glebie z powierzchni
nr 5 w odległości 50 m od jezdni. Droga, przy której znajdowała się ta powierzchnia
badawcza, jest drogą o małym natężeniu ruchu. Fakt ten potwierdza opisywany w
literaturze wpływ natężenia ruchu samochodowego na koncentrację tego metalu w
glebach.
Stopniowy spadek ilości ołowiu w glebie wraz z oddalaniem się od drogi
obserwuje się jedynie w czterech z jedenastu badanych obiektów, tj. na powierzch­
niach nr 4, 5, 7, 11. Na powierzchniach nr 1, 2, 8 największa koncentracja ołowiu w
glebie miała miejsce w odległości 30 m od krawędzi jezdni, a na powierzchni nr 6
najwięcej ołowiu stwierdzono 50 m od drogi (tab. 2).
Zawartość Pb rozpuszczalnego w glebach wynosiła od 3 do 49 mg/kg. Najwięcej
tej formy Pb stwierdzono w glebie z powierzchni nr 4 w odległości do 30 m od jezdni.
Najmniej Pb rozpuszczalnego zawierały gleby z powierzchni nr 3 ze wszystkich
odległości. Procentowy udział formy rozpuszczalnej ołowiu w formie ogółem stano­
wił od 19 do 75% (tab. 3).
Zawartość miedzi ogółem wahała się w zakresie od 2,2 do 75,2 mg/kg, średnio
13,2 mg/kg. Maksymalne ilości Cu w glebie odnotowano na powierzchni nr 4, nieco
mniejsze, ale również znacząco wyższe od pozostałych - na powierzchni nr 8 .
Najmniej miedzi ogółem było w glebach z powierzchni nr 5 i nr 6 . Rozkład ilości Cu
w glebie był nieregularny, nie zależał od odległości od drogi.
К. Czarnowska , M. Chlibiuk, T. Kozanecka
70
TABELA 2. Ogólna zawartość pierwiastków śladowych w glebach uprawnych z okolic Warszawy
T ABLE 2. Total trace elements content in arable soils near Warsaw
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Lokalizacja
Localization
Św ięcice
O dległość od drogi
Distance from road
[m]
7
30
50
Sękocin
7
30
50
Łomna
7
30
50
W olica
7
30
50
Ostrowik
7
30
50
Konik Stary
7
30
50
Jabłonna
7
30
50
ul. Łopuszańska 7
30
50
W ilanów
7
30
50
Stara Iwiczna
7
30
50
Piaseczno
7
30
50
Tło geochem iczne
Zn
Pb
Cu
Cd
7,8
7,4
5,6
6,3
8,2
7,1
7,9
7,5
7,3
75,2
63,5
15,6
3,4
2,5
2,2
3,9
2,8
2,5
10,6
7,9
9,6
27,3
22,4
55,2
7,9
5,5
7,4
9,5
6,3
6,6
10,0
8,8
7,0
0,32
0,30
0,28
0,24
0,28
0,28
0,32
0,34
0,36
0,42
0,42
0,28
0,36
0,32
0,26
0,36
0,30
0,38
0,50
0,48
0,42
0,64
0,70
0,70
0,34
0,32
0,34
0,50
0,32
0,40
0,44
0,36
0,34
7,1
0,18
[mg/kg s.m.]
36
44
37
52
46
36
41
38
40
131
110
46
34
24
20
20
15
37
55
42
37
127
105
226
33
24
30
41
24
27
43
47
36
30
19
23
18
16
22
16
16
15
16
79
48
19
12
9
8
11
9
15
27
22
19
61
114
86
20
15
18
19
11
12
24
20
17
9,8
Badając formy rozpuszczalne miedzi największe jej ilości (65,3 mg/kg) stwier­
dzono w glebie z powierzchni nr 4 w odległości 7 m od drogi, a w odległości 30 m 46,1 mg/kg oraz w glebie z powierzchni nr 8 od 13,1 do 11 mg/kg. Na pozostałych
powierzchniach ilość tej formy Cu nie przekraczała 4,3 mg/kg. Procentowy udział
formy rozpuszczalnej miedzi w ilości ogółem w badanych glebach wahał się od 16
do 87% (tab. 3).
Zawartość kadmu ogółem w badanych glebach wynosiła średnio 0,38 mg/kg.
Najwięcej tego pierwiastka 0,70 mg/kg znajdowało się w glebie z powierzchni nr 8 w
TABELA 3. Zawartość rozpuszczalnych form pierwiastków śladowych w glebach uprawnych z okolic Warszawy i ich procent w zawartości ogólnej
TABLE 3. Content o f soluble trace elements in 1 mol • dm HC1 in arable soils near Warsaw and their percent in relation to their total amount
Lp.
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Swięcice
Zn
Odległość od drogi pH
Distance from road w KCl [mg/kg s.m.] [%]
[m]
7
30
50
Sękocin
7
30
50
Łomna
7
30
50
Wolica
7
30
50
Ostrowik
7
30
50
Konik Stary
7
30
50
Jabłonna
7
30
50
ul.Łopuszańska 7
30
50
Wilanów
7
30
50
Stara Iwiczna
7
30
50
Piaseczno
7
30
50
7,6
7,4
7,5
6,2
5,8
6,6
5,2
4,2
4,0
5,7
6,4
6,6
6,9
6,3
5,6
5,9
4,5
4,8
5,6
5,6
5,1
6,5
6,2
6,6
6,0
5,7
5,2
6,8
6,9
6,9
6,8
6,4
6,6
12
10
9
14
14
13
7
6
6
64
62
17
11
9
8
8
7
12
26
19
19
73
57
142
16
10
13
18
7
8
22
28
18
33
23
24
27
30
36
17
16
15
49
56
37
32
37
40
40
47
32
47
45
51
57
54
63
48
42
43
44
29
30
51
60
50
Pb
Cu
Cd
[mg/kg s.m.] [%]
[mg/kg s.m.] [%]
[mg/kg s.m.] [%]
11
13
10
10
11
10
5
3
3
49
36
12
8
6
5
7
6
10
11
8
7
33
28
36
9
6
8
9
3
4
13
10
8
58
57
56
63
50
63
31
20
19
62
75
63
67
67
63
64
67
67
41
36
37
54
25
42
45
40
44
47
27
33
54
50
47
3,2
2,3
2,0
3,1
3,5
3,6
2,1
1,9
1,8
65,3
46,1
12,2
1,1
0,8
0,6
1,0
0,4
0,4
3,3
2,3
4,0
13,1
12,2
11,0
2,7
2,3
2,5
3,1
1,3
1,5
4,3
3,7
2,8
41
31
36
49
43
51
27
25
25
87
73
78
32
32
27
25
14
16
31
29
42
48
54
20
34
42
34
33
21
23
43
42
40
0,26
0,25
0,24
0,21
0,24
0,22
0,25
0,24
0,23
0,37
0,33
0,24
0,28
0,26
0,23
0,27
0,22
0,32
0,36
0,31
0,33
0,50
0,58
0,54
0,29
0,27
0,26
0,36
0,26
0,27
0,30
0,32
0,31
81
83
86
88
86
79
78
71
64
88
79
86
78
81
88
75
73
84
72
65
79
78
83
77
85
84
76
72
81
68
68
89
91
Pierwiastki śladowe w glebach uprawnych przy drogach
wokół Warszawy_________________
1
Lokalizacja
Localization
72
К. Czarnowska , M. Chlibiuk, T. Kozanecka
odległości 30 i 50 m od drogi. Najmniej Cd (0,24 mg/kg) odnotowano w glebie z
powierzchni nr 2 oddalonej 7 m od krawędzi jezdni. Należy zaznaczyć, że we
wszystkich glebach na badanych powierzchniach ilość kadmu przekroczyła wartość
tła geochemicznego.
W glebach z powierzchni nr 1, 5, 7, 11 ilość kadmu regularnie maleje wraz ze
wzrostem odległości od krawędzi jezdni. Natomiast, na powierzchni nr 4 widoczny
jest spadek zawartości Cd w glebie dopiero w odległości 50 m od drogi. W glebie z
powierzchni nr 2,3 , 8 zauważono natomiast tendencję odwrotną. Gleby z powierzchni
nr 6 i 10 zawierały mniejsze ilości Cd w odległości 30 m od jezdni, podczas gdy z
powierzchni oddalonych 7 i 50 m od jezdni następował nieznaczny wzrost koncentra­
cji tego pierwiastka (tab. 2 ).
Zawartość Cd rozpuszczalnego w glebach wahała się od 0,21 do 0,58 mg/kg.
Udział formy rozpuszczalnej kadmu w formie ogółem był bardzo wysoki i wynosił
od 64 do 91% (tab. 3). Jest to zjawisko bardzo niekorzystne, gdyż są to formy
przyswajalne dla roślin. Rośliny wykazują zróżnicowaną zdolność kumulacji różnych
pierwiastków, jednak kadm jest tym metalem, który najłatwiej gromadzi się w
tkankach roślin włączając się w ten sposób do łańcucha troficznego. Kadm jest
również uznany, obok ołowiu, za pierwiastek najbardziej niebezpieczny pod wzglę­
dem zagrożeń dla produkcji rolnej, a także i dla człowieka.
DYSKUSJA
Ogólna zawartość Zn, Pb, Cu i Cd w omawianych glebach położonych wzdłuż tras
komunikacyjnych była znacznie większa niż w innych glebach uprawnych Mazowsza
[Czarnowska, Gworek 1987].
Odnosząc się do podanych przez innych autorów ilości niektórych metali ciężkich
w glebach położonych przy trasach komunikacyjnych można porównać wyniki przed­
stawione w tej pracy z danymi literatury. I tak maksymalne zawartości cynku były
zbliżone do uzyskanych przez Czerwińskiego [1987], zaś zawartości ołowiu były
mniejsze od stwierdzonych przez Czerwińskiego [1987] i Curzydłę [1998]. Inni
autorzy [Ciećko i in. 1998, Klimowicz, Melke 2000] uzyskali znacznie mniejsze
zawartości ołowiu w glebach uprawnych przy drogach, niż wynika to z danych
przedstawionych w niniejszej pracy.
W omawianych badaniach nie stwierdzono jednoznacznie prawidłowości opisa­
nej w literaturze [Strusiński 1978, Curzyło 1989, Czarnowska 1994, Skłodowski,
Maciejewska 1995] dotyczącej stopniowego spadku zawartości metali ciężkich w
glebach wraz ze wzrostem odległości od krawędzi drogi. Jedyną miejscowością, gdzie
odnotowano tę prawidłowość w stosunku do wszystkich badanych pierwiastków, był
Ostrowik (powierzchnia nr 5).
W glebach z powierzchni nr 2, 3, 6 , 8 , 10 maksymalne zawartości badanych
pierwiastków występowały najczęściej w odległości 50 m od drogi, co również
znajduje potwierdzenie w literaturze [Jarosz, Marchwińska 1991].
Wpływ natężenia ruchu drogowego na akumulację metali śladowych w badanych
glebach jest istotny. Najlepiej można to prześledzić porównując miejsca o skrajnie
różnych nasileniach ruchu. Największe ilości pierwiastków śladowych odnotowano
w glebach z powierzchni nr 8 , gdzie według danych Wydziału Badań i Analiz Ruchu
Pierwiastki śladowe w glebach uprawnych przy drogach
________________ wokół Warszawy________________________ 73
Zarządu Dróg Miejskich w Warszawie w roku 2000 liczba pojazdów na godzinę
wynosiła 2500. Powierzchnia ta znajdowała się również w strefie oddziaływania
zanieczyszczeń z Al. Jerozolimskich - tu przejeżdżało 3400 pojazdów w ciągu
godziny. W obiekcie nr 5, gdzie zaobserwowano najmniejszą kumulację metali
śladowych w glebie, natężenie ruchu drogowego wynosiło 620 pojazdów na godzinę.
W latach 1980 i 1990 prowadzone były analizy gleb z miejscowości: Łomna,
Święcice, Sękocin, Wolica [Czarnowska 1994]. Należy przy tym zaznaczyć, że ze
względu na zmianę użytkowania gleb próbki analizowane w tej pracy były pobrane
w tych samych miejscowościach, ale z innych miejsc. Dlatego też ilości Pb, Zn i Cu
odnotowane obecnie w glebach z tych miejscowości były mniejsze niż w 1990 roku.
Przyczyną stosunkowo małej akumulacji metali ciężkich w glebach znajdujących się
w sąsiedztwie dróg jest systematyczne przechodzenie na stosowanie benzyny bezoło­
wiowej, a także lepszy stan techniczny jeżdżących obecnie po naszych drogach
pojazdów.
Zawartości średnie rozpuszczalnych form Zn, Pb i Cu w badanych glebach są
znacznie większe od stwierdzonych w madach użytkowanych rolniczo [Czarnowska,
Szymanowska-Sieńczewska 1999]. Nie stwierdzono zależności między ilością roz­
puszczalnych form Zn, Pb, Cu i Cd a wartością pH gleby.
Udział rozpuszczalnych form kadmu i ołowiu w omawianych glebach był bardzo
duży i wynosił średnio: Cd - 79% i Pb 49% ich ogólnej zawartości. Jak wiadomo, są
to metale stanowiące duże potencjalne zagrożenie dla środowiska w układzie: gleba
- roślina - zwierzę.
Podsumowując uzyskane wyniki można stwierdzić, że średnia ogólna zawartość
pierwiastków śladowych oraz ich form rozpuszczalnych w analizowanych próbkach
gleb układała się w szeregu malejącym: Zn > Pb > Cu > Cd, charakterystycznym dla
gleb w małym stopniu zanieczyszczonych.
WNIOSKI
1. Komunikacja samochodowa ma wpływ na akumulację Zn, Pb, Cu i Cd w glebach
położonych w ich sąsiedztwie. Średnia zawartość pierwiastków ogółem układa się
w badanych glebach w szeregu malejącym: Zn >Pb > Cu > Cd wynosząc odpo­
wiednio: 51; 26; 13; 0,40 mg/kg s.m.
2 . Średnia zawartość form rozpuszczalnych w omawianych glebach wynosi (w
mg/kg): Zn - 23, Pb - 12, Cu - 7, Cd - 0,37. Średni procentowy udział zawartości
form rozpuszczalnych w ilości ich form ogółem wynosi dla Zn, Pb, Cu, Cd kolejno:
40, 49, 38 i 79%.
3. Zanieczyszczenie cynkiem, ołowiem i miedzią gleb uprawnych na terenach otwar­
tych przyległych do tras komunikacyjnych sięga co najmniej na odległość do 50 m.
Jednak nie zaobserwowano jednoznacznej prawidłowości dotyczącej stopniowego
zmniejszania się ilości pierwiastków śladowych w glebie wraz z oddalaniem się od
drogi.
74
К. Czarnowska , M. Chlibiuk, T. Kozanecka
Podziękowanie
Autorki serdecznie dziękują Panu mgr inż. Jerzemu Śledziowi z Generalnej
Dyrekcji Dróg Publicznych w Warszawie za udostępnienie cennych danych, a także
Pani mgr inż. Marii Szalkiewicz za pomoc przy analizach chemicznych.
LITERATURA
CIEĆKO Z., ŻOŁNOW SKI A., W YSZKOW SKI M. 1998: Charakterystyka zawartości ołow iu w
glebach przy drodze Olsztyn-Olsztynek. Z esz. Nauk. Komitetu C złowiek i Środow isko PAN,
21: 2 6 5 -270.
C URZYDŁO J. 1989: Ołów i cynk w roślinach i glebach w sąsiedztwie drogowych szlaków
komunikacyjnych. Rozpr. habil. Zesz. Nauk. AR w K rakow ie, ss. 70.
C ZARNOW SK A K., GWOREK B. 1987: Metale ciężkie w niektórych glebach środkowej i
północnej Polski. R ocz. Glebozn. 38, 3: 4 1 -5 3 .
C ZARNOW SK A K. 1994: Akumulacja niektórych metali ciężkich w glebach uprawnych i liściach
selera w pobliżu dróg w ylotow ych z Warszawy. R ocz. Glebozn. 45, 3/4: 5 9 -7 5 .
C ZARNOW SK A K. 1996: Ogólna zawartość metali ciężkich w skałach macierzystych jako tło
geochem iczne gleb. R ocz. G lebozn. 47, supl.: 4 3 -5 0 .
C ZARNOW SK A K., SZYM ANO W SKA-SIEŃCZEW SKA W. 1999: Zawartość rozpuszczalnych
form Mn, Zn, Cu, Pb i Cd w glebach aluwialnych doliny W isły i Żuław. R ocz. Glebozn. 50,
1/2: 8 5 -9 6 .
CZERWIŃSKI Z. 1987: The effect o f highway traffic on abiotic environment. Pol. Ecol. Stud. 13,
3/4: 4 1 9 -4 2 7 .
CZĘPIŃ S К A- К AM IŃS KA D., JANOW SKA E. 1999: W pływ dróg szybkiego ruchu na poziom y
powierzchniow e gleb leśnych. Sylwan 4: 4 5 -5 5 .
JAROSZ W., M ARCHW IŃSKA E., 1991: W pływ emisji z tras komunikacyjnych na skażenie gleb
i żyzność. [W] Ekosystemy ży w icielskie i żyw ność, zagrożenia i problemy ochrony. W. Michna
i J. Żurek (red.), IOS, Warszawa, 1 .1: 5 1 -6 8 .
KLIMOWICZ Z., MELKE J., 2000: Zawartość metali ciężkich w glebach w sąsiedztw ie szlaków
komunikacyjnych na przykładzie wybranych tras. R ocz. Glebozn. 51, 3/4: 3 7 -4 6 .
M ALCZYK P., KĘDZIA W. 1996: Metale ciężkie w glebach leśnych wzdłuż drogi wylotowej
B ydgoszcz-Inowrocław. R ocz. Glebozn. 47, 3/4: 20 3 -2 1 1 .
Rocznik Statystyczny. GUS Warszawa 2000.
SKŁODOW SKI P. 1995: W pływ spalin sam ochodowych na skażenie gleb płowych związkami
ołow iu, kadmu i cynku. Pr. Nauk. Politechniki W arszawskiej - G eodezja, 33: 6 7 -7 9 .
SKŁODOW SKI P., MACIEJEW SKA A. 1995: W ystępowanie metali ciężkich w pyle opadowym
na obszarach nie zabudowanych na przykładzie trasy szybkiego ruchu W arszawa-Katowice.
Pr. Nauk. Politechniki W arszawskiej, G eodezja, 33: 8 1 -9 1 .
STRUSIŃSKI A. 1978: Z anieczyszczenie środowiska ołow iem pochodzącym z gazów spalino­
wych sam ochodów. Rocz. PZH 29, 4: 4 1 1 -4 1 7 .
Praca wpłynęła do redakcji w czerwcu 2002 r.
prof, d r hab. K rystyn a C zarn ow ska
Z a k ła d G lebozn aw stw a, K a ted ra N auk o Ś rodow isku G lebow ym , S G G W
0 2 -5 2 8 W arszaw a, ul. R akow iecka 2 6 /3 0