Stopień zaawansowania bankowości islamskiej w wybranych

– A
R T Y K U ŁY
–
Piotr Nowak
Expander Advisors Sp. z o.o.
[email protected]
Stopień zaawansowania bankowości
islamskiej w wybranych krajach Azji
Południowo-Wschodniej
Abstrakt
Islamski system bankowy jest przykładem systemu bankowego opartego na etycznych, prospołecznych zasadach wyprowadzonych z reguł islamu, a dokładnie z szariatu. Na podstawie
tych zasad stworzono wiele instytucji oraz innowacyjnych produktów finansowych. W artykule ukazano stopień rozwoju oraz zróżnicowania islamskiego sektora bankowego w wybranych
krajach Azji Południowo-Wschodnich – Malezji, Indonezji i Singapurze.
Wprowadzenie
Islamska bankowość jest przykładem bankowości opartej na etycznych, prospołecznych
zasadach wyprowadzonych z reguł islamu, a
dokładnie z Koranu, Sunny i Hadisów. Główną cechą odróżniającą islamskie banki od
tradycyjnych, dobrze nam znanych, jest zakaz
pobierania i wypłacania odsetek oraz odrzucenie transakcji finansowych bazujących na
stopie procentowej. Pierwszym znaczącym
sukcesem bankowości islamskiej było utworzenie w 1963 r. w egipskiej wiosce Mit Ghamr
banku działającego zgodnie z zasadami islamu.
Od tego momentu bankowość bezodsetkowa
zaczęła rozwijać się bardzo dynamicznie i z
małego, religijnego eksperymentu w wiosce
Mit Ghamr przeistoczyła się w wielomiliardowy przemysł globalny. Postęp, jaki dokonał
się w ciągu ostatnich czterdziestu lat, opracowywanie coraz bardziej innowacyjnych
produktów, ogromny potencjał wzrostu oraz
blisko 15–20% średnioroczne stopy wzrostu,
powodują że islamska bankowość „elektryzuje”
już nie tylko społeczność muzułmańską, ale
również wyznawców innych religii i staje się
coraz bardziej istotnym elementem światowego
systemu finansowego.
W prezentowanym artykule staram się
ukazać stopień rozwoju oraz zróżnicowania
islamskiego sektora bankowego w wybranych
krajach Azji Południowo-Wschodniej. Do
analizy zostały wybrane trzy kraje: Malezja, Indonezja oraz Singapur. Wybór tych krajów nie
jest przypadkowy i wynika przede wszystkim
z ogromnych różnic występujących między
nimi. Analizę sektora islamskiej bankowości
w trzech wybranych krajach Azji Południowo-Wschodniej podzieliłem na trzy części.
W pierwszej kolejności postaram się opisać
islamską bankowość w Malezji pod kątem jej
konstrukcji, stopnia rozwoju oraz bieżącej
kondycji. Podobną konstrukcję będzie miał
podpunkt drugi dotyczący Indonezji. Z kolei
analiza sektora islamskiej bankowości w Singapurze w podpunkcie trzecim, będzie miała
całkowicie odmienny charakter. Czynnikiem
determinującym jest fakt, że islamska ban55
– M BA
kowość w Singapurze znajduje się w początkowej fazie rozwoju, a co za tym idzie ilość
dostępnych publikacji oraz danych jest mocno
ograniczona. Rozdział kończy się krótkim podsumowaniem najważniejszych faktów.
Malezja
Malezja jest jednym z pierwszych krajów
na świecie, które zauważyłz potencjał i możliwości drzemiące w islamskiej bankowości.
Od momentu powstania ponad dwa dziesięciolecia temu, sektor islamskiej bankowości
rozwija się bardzo dynamicznie i został w
pełni zintegrowany z tradycyjnym systemem
bankowym.
Korzenie islamskiej bankowości w Malezji
sięgają końca lat 60. XX w., kiedy równolegle z renesansem islamu, powstała rządowa
instytucja zwana Tabung Haji (Fundusz Pielgrzymkowy), której głównym celem było
umożliwienie gromadzenia oszczędności
muzułmanom (zgodnie z szariatem) na pielgrzymkę do Arabii Saudyjskiej (Ishak 2008,
p. 16). Fundusz ten zyskał dużą przychylność
społeczeństwa muzułmańskiego i działa aż do
dzisiaj. Jednak prawdziwy początek islamskiej
bankowości w Malezji przypada na rok 1983,
kiedy została uchwalona ustawa o Bankach
Islamskich (Islamic Banking Act – IBA).
Ustawa ta wprowadzała system podwójnej
bankowości (dual-banking system) w Malezji
oraz powoływała do życia pierwszy islamski
bank – Bank Islam Malaysia. Następstwem tej
ustawy było również ustanowienie ram prawnych do działania tego typu banków i otrzymanie przez Bank Centralny Malezji (Bank
Negara Malaysia) dodatkowych prerogatyw
do sprawowania nadzoru nad islamskimi
bankami. Również w roku 1983 uchwalono
56
1/2 0 0 9–
ustaw o inwestycjach rządowych (The Government Investment Act), która upoważniała rząd Malezji do emisji Państwowych
Certyfikatów Inwestycyjnych (Government
Investment Certificates – GIC), będących odpowiednikiem bonów skarbowych zgodnych z
zasadami szariatu i mających na celu zapewnienie odpowiedniego poziomu płynności
islamskim bankom (Venardos 2006, p. 146).
Od tego czasu rząd malezyjski wprowadził
wiele uregulowań prawnych i ponad wszelką
wątpliwość wsparcie to odegrało znaczącą
– jeśli nie główną – rolę w utworzeniu z Malezji wiodącego w świecie centrum finansów,
zgodnych z zasadami szariatu.
Przejawem tego wsparcia było m.in. uchwalenie przełomowej ustawy o instytucjach bankowych i finansowych (The Banking and Financial
Institution Act – BAFIA), która weszła w życie
1 października 1989 roku. Zawierała ona dokładne instrukcje dotyczące licencjonowania i
regulowania działalności islamskich banków i
instytucji finansowych. Dodatkowo reguluje
ona działalność banków handlowych, domów
dyskontowych, firm brokerskich, instytucji
zajmujących się dostarczaniem finansowania z
niebankowych źródeł. Chodzi tutaj o firmy faktoringowe, leasingowe czy też tzw. towarzystwa
budowlane (Szołtun 2002, p. 26).
Na początku lat 90. XX w. Bank Islam pozostawał jedynym islamskim bankiem. Pierwotnym jego celem było zaspokajanie potrzeb
finansowych ludności muzułmańskiej, jednak
stopniowo zaczął oferować swoje usługi również wyznawcom innych religii. Obecnie bank
ten ma sieć ponad 90 placówek w całej Malezji
i w ofercie około 50 innowacyjnych islamskich
produktów i usług finansowych.
– A
R T Y K U ŁY
Sytuacja na rynku uległa zmianie w roku
1993, kiedy bank Standard Chartered zaczął
oferować produkty i usługi zgodne z wymogami szariatu w formie „islamskiego okna”.
Drugi, stricte islamski bank – Muamalat Malaysia Berhad – pojawił się dopiero w roku 1999
(Andreasyan 2007).
Ważnym usprawnieniem islamskiego sektora bankowego było wprowadzenie 3 stycznia
1994 roku islamskiego rynku międzybankowego. Przyczyną powstania tego rynku była potrzeba zarządzania płynnością przez islamskie
banki. Głównym instrumentem realizacji tego
celu jest Mudharabah Interbank Investment
(MII). Według idei MII – islamski bank, który
odnotowuje niedobór płynności, może pozyskać środki finansowe przez inwestycję banku,
posiadającego nadwyżkę płynności na zasadzie
Mudharabah (profit sharing). Okres inwestycji
może trwać od overnight do 12 miesięcy, natomiast stopa zwrotu uzgadniana jest między
zainteresowanymi stronami.
W roku 2004 doszło do liberalizacji sektora
islamskiej bankowości (która pierwotnie była
planowana na rok 2007) i wydania czterech
licencji instytucjom finansowym z Bliskiego
Wschodu, tj.: Kuwait Finance House, AlRajhi Bank, Dubai Investment Group oraz
konsorcjum zrzeszającym Qatar Islamic Bank,
RUSD Bank i Global Investment House. Kolejnym ważnym krokiem było ustanowienie w
roku 2006 Malezyjskiego Międzynarodowego
Centrum Islamskich Finansów (MIFC). MIFC
ma być centrum ułatwiającym oferowanie
islamskich produktów i usług finansowych
przez szeroką gamę islamskich instytucji finansowych w dowolnej walucie, zarówno dla
obcokrajowców, jak i mieszkańców Malezji.
–
Usługi islamskiej bankowości w Malezji są
oferowane obecnie w trzech formach organizacyjnych:
• Samodzielnego Banku Islamskiego.
Grupę tę reprezentują dwa banki: Bank
Islam Malaysia (utworzony w 1983 roku)
oraz Bank Muamalat Malaysia (utworzony
w 1999 roku). Te dwa banki są największymi instytucjami islamskimi w kraju (pod
względem zgromadzonych aktywów) i stanowią prawdziwą alternatywę dla klientów
poszukujących islamskiego banku, który nie
jest częścią grupy kapitałowej tradycyjnego
banku.
• „Islamskiego okna” w tradycyjnym
banku. Forma ta została wprowadzona w
1993 roku przez BNM w celu rozpowszechnienia islamskiej bankowości w kraju.
Koncepcja „islamskiego okna” polegała na
oferowaniu islamskich produktów i usług
przez tradycyjne banki, a co za tym idzie
umożliwiała wykorzystanie istniejącej infrastruktury i sieci oddziałów tradycyjnych
banków. Czas pokazał, że koncepcja ta okazała się bardzo skutecznym narzędziem w
powiększaniu liczby instytucji oferujących
islamskie produkty, przy zachowaniu relatywnie niskich kosztów działania takiego
przedsięwzięcia. Jednak w ostatnich latach,
wskutek działań nadzoru bankowego, liczba
„islamskich okien” zaczęła sukcesywnie
maleć, co jest spowodowane planem Banku
Centralnego Malezji, aby do końca 2008
roku wszystkie „islamskie okna” zostały
przekształcone w podmioty zależne od
tradycyjnego banku.
• Podmiotu zależnego od tradycyjnego
banku – jest to obecnie bardzo popularna
forma i polega ona na tym, że bank tradycyjny tworzy podmiot zależny (filie), który
57
– M BA
1/2 0 0 9–
Rysunek 1. Konstrukcja systemu podwójnej bankowości w Malezji
w ynosi 15,4% , natomiast
aktywa islamskiego sektora
bankowego wynoszą około 62
mld USD. Dla porównania, w
roku 2005 wartość aktywów
wyniosła 32,08 mld USD, natomiast udział wynosił 11,3%.
Dodatkowo według BNM w
2005 roku udział depozytów
zgromadzonych przez islamskie banki stanowił 11,7%
wszystkich zgromadzonych
w bankach depozytów, natomiast udział w kredytowaniu
(finansowaniu przedsięwzięć)
stanowił 12,1% wszystkich
udzielonych kredytów (zob.
rysunek 2).
Źródło: Ishak, B. (2006) Islamic banking and finance: Malaysia’s experience and achievements, www.bnm.gov.my
tylko i wyłącznie zajmuje się islamską bankowością. Należy on do grupy kapitałowej
banku tradycyjnego.
Konstrukcja systemu podwójnej bankowości (ang. dual-banking system) w Malezji została
przedstawiona na rysunku 1.
Obecnie sektor islamskiej bankowości liczy
dwa stricte islamskie banki, 16 banków, które
opierają się na modelu podmiotu zależnego
od tradycyjnego banku oraz siedmiu banków
inwestycyjnych i kilku banków zagranicznych,
które jeszcze działają według modelu „islamskiego okna”.
Według najnowszych danych (maj 2008) z
Islamic Finance News udział islamskiego sektora bankowego w całym sektorze bankowym
58
Rozpatrując rentowność,
warto wskazać, że zysk netto
islamskiego sektora bankowego osiągnął poziom 3,2 mld RM (0,92 mld USD) w 2005
roku, co oznacza 134% wzrost w porównaniu
do 2001 roku. W tym samym roku, zysk przed
opodatkowaniem wyniósł 1,5 mld RM (0,43
mld USD), co oznacza wzrost o 338% w porównaniu do 1999 roku. Większa zyskowność
znalazła swoje odzwierciedlenie we wzroście
wskaźnika rentowności aktywów (ROA), który osiągnął poziom 1,5% w 2005 roku (1999:
1%) oraz we wzroście wskaźnika rentowności
kapitału własnego (ROE), który wyniósł 21%
(1999: 17,5%) (ElGindi 2007).
W Malezji najpopularniejszymi produktami
bankowymi są Bai Bithaman Ajil, Ijarah, Murabahah oraz Istisna. Według danych z BNM w
2005 roku blisko 70% finansowania oferowanego przez islamskie banki było przeznaczone
– A
R T Y K U ŁY
–
Rysunek 2. Rozwój islamskiego sektora bankowego w Malezji
Źródło: Grewal, B.K. (2008) Malaysian Islamic Finance Landscape. Islamic Finance
News Guide 2008, p. 28.
miast na trzecim miejscu
znajduje się Murabahah,
którego udział w rynku
niezmiennie wynosi prawie 7% (2001: 7% , 2005:
6,9%). Udział produktów
bazujących na Mudharabah oraz Musharakah
jest nadal bardzo mały i
wynosił 0,3% w 2005 r.
co oznacza spadek o 1,1
punktu procentowego
w porównaniu do roku
2001. (zob. rysunek 3).
Indonezja
na produkty bazujące na sprzedaży i leasingu
(Bai Bithaman Ajil oraz Ijarah). W Malezji nadal najbardziej popularnym islamskim produktem bankowym jest Bai Bithaman Ajil, mimo
iż jego udział w rynku zmalał z 48% w 2001
do 40,7% w 2005 roku. Na drugim miejscu
znajduje się Ijarah, którego udział wzrósł z 27%
do 31,6% w tym samym okresie czasu. Nato-
Indonezja jest największym krajem muzułmańskim na świecie i jako drugi kraj w Azji
Południowo-Wschodniej postanowiła stworzyć sektor islamskiej bankowości. Bankowość
islamska w Indonezji pojawiła się stosunkowo niedawno. Poprzedni władcy, tj. prezydent Sukarno, a następnie generał Suharto,
nie byli przychylni idei islamskiego systemu
bankowego. Dopiero na
Rysunek 3. Procentowy udział islamskich produktów finansowych w finansowaniu początku lat 90. XX w. geprzedsięwzięć gospodarczych w 2005
nerał Suharto, który dosyć
drastycznie zaczął tracić
poparcie społeczeństwa,
postanowił zrealizować
kilka postulatów różnych
grup społecznych. Jednym z nich było właśnie
wprowadzenie islamskiego systemu bankowego.
Indonezyjski rząd zezwolił na islamskie operacje
bankowe w tzw. ustawie
numer 7 (Act No. 7), któŹródło: opracowanie własne na podstawie Aziz, Z.A. (ed.) (2005) Bank Negara
Malaysia Annual Report 2005. Bank Negara Malaysia, p. 167.
ra weszła w życie w 1992
59
– M BA
roku. Ustawa ta zawierała jedynie podstawowe
zasady islamskiej działalności bankowej oraz
zestaw kilku uregulowań prawnych. Mimo
tak słabych podstaw prawnych, w 1992 roku
powstał pierwszy islamski bank w Indonezji
– Bank Muamallat Indonesia.
Do roku 1998 rozwój islamskiej bankowości przebiegał bardzo wolno. Dopiero po
ustąpieniu generała Suharto, sytuacja ulegała
zmianie. Przeprowadzono nowelizację ustawy
numer 7 z roku 1992 i wprowadzono dodatkowo ustawę numer 10 (Act No. 10), która
dała początek dualnemu systemowi bankowemu. W roku 1999 weszła w życie ustawa
numer 23, na mocy której Bank Centralny
Indonezji (Bank Indonesia) otrzymy wał
uprawnienia do sprawowania nadzoru nad
islamskim sektorem bankowym. Dzięki reformom, które dały silne podstawy prawne
do działalności islamskich banków, w latach
1998–2001 „nastąpił znaczny rozwój tego
sektora, który wynosił około 74% rocznie
(wzrost wartości aktywów). Łączna wartość
aktywów islamskiego sektora bankowego
wzrosła z 479 mld IRD w 1998 roku do 2718
mld IRD w 2001 roku Dodatkowo do końca
2001 roku – utworzono drugi stricte islamski
bank, trzy tradycyjne banki zdecydowały się
stworzyć jednostki zależne odpowiedzialne
za islamską bankowość oraz utworzono trzy
islamskie banki „wiejskie” (Somantri 2002,
p. 10). Mimo szybkiego rozwoju, sektor islamskiej bankowości w roku 2001 stanowił
zaledwie 0,26% całego systemu bankowego.
Skłoniło to Bank Centralny Indonezji do podjęcia bardziej zdecydowanych działań i już w
2002 roku przedstawiono długoterminową
Strategię Rozwoju Islamskiej Bankowości
w Indonezji (The Blueprint of Islamic Banking
60
1/2 0 0 9–
Development In Indonesia). Strategia ta została
podzielona na trzy krótkookresowe fazy:
• Faza I (2002–2004) – kładła główny nacisk
na utworzenie silnych fundamentów prawnych, regulacyjnych i nadzorczych oraz popularyzację sektora islamskiej bankowości
w społeczeństwie.
• Faza II (2004–2008) – koncentrowała się
przede wszystkim na poprawie efektywności
oraz konkurencyjności zarówno islamskiej
bankowości, jak i niebankowych instytucji
finansowych (Takaful, islamskie fundusze
inwestycyjne, sukuk).
• faza III (2008–2011) – ma dostosować
sektor islamskich finansów w Indonezji do
międzynarodowych standardów i umożliwić
otworzenie się sektora na napływ kapitału
zagranicznego.
Obecnie islamskie finanse w Indonezji
składają się dwóch typów instytucji (Imady i
Seibel 2006, p. 3):
• Islamskie instytucje bankowe, które
stanowią część ściśle regulowanego sektora finansowego ( formal financial sector) i
podlegają prawu bankowemu. Zalicza się
do nich:
- Samodzielne Islamskie Banki Komercyjne – Bank Umum Syariah (BUS),
- Podmiot zależny od tradycyjnego banku
– Unit Usaha Syariah (UUS),
- Islamski bank „wiejski” – Bank Perkreditan Rakyat Syariah (BPRS).
• Islamskie spółdzielnie finansowe
( financial cooperatives), które stanowią
część sektora finansowego regulowanego
w umiarkowanym stopniu. Zalicza się do
nich:
- BMT (Baitul Maal wat Tamwil) – obejmuje około 95% islamskich spółdzielni
– A
R T Y K U ŁY
–
Tabela 1. Rozwój islamskich instytucji bankowych w Indonezji
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Samodzielne Islamskie Banki Komercyjne (BUS)
2
2
3
3
3
3
Podmioty zależne od tradycyjnych banków (UUS)
6
8
15
19
20
28
Islamskie banki „wiejskie” (BPRS)
83
84
86
92
105
114
Liczba oddziałów BUS i UUS
127
337
443
550
636
711
Punkty sprzedaży islamskich produktów
i usług w oddziałach tradycyjnych banków
(office channeling)
—
—
—
—
456
1,135
Źródło: opracowanie własne na podstawie Sakti, A., Ilyas, N. (2008) Accelerating Islamic Banking Growth in Indonesia. Islamic Finance News Guide 2008, Kuala Lumpur, p. 101; Fadjrijah, S.C. (2007) Report on Development of Islamic
Banking 2006. Jakarta: Bank Indonesia, p. 18.
finansowych, ma poparcie organizacji
muzułmańskiej Nadhatul Ulama (NU),
z około 40 mln członków jest największą
organizacją masową w Indonezji.
- BTM (Baitul Tamwil Muhamadiyah)
– obejmuje około 5% islamskich spółdzielni finansowych, kierowany od 1999 roku
przez organizację Muhamadiyah, z około
2,5 mln członków jest drugą co do wielkości organizacją masową w Indonezji.
Indonezyjskie prawo bankowe uznaje trzy
typy islamskich instytucji bankowych. Dwa
pierwsze (samodzielne islamskie banki komercyjne oraz podmioty zależne od tradycyjnych
banków) są zasadniczo podobne do form organizacyjnych istniejących w Malezji. Natomiast
trzeci typ, tj. islamskie banki „wiejskie” są
charakterystyczne tylko dla Indonezji.
Islamskie banki „wiejskie”, podobnie jak
tradycyjne banki „wiejskie”, stanowią część
mikrofinansów. Są małymi bankami, których
funkcje ograniczają się do świadczenia usług
finansowych najuboższym. W obszarze ich
aktywności mieści się: udzielanie mikropożyczek, lokowanie funduszy w innych bankach,
zbierania depozytów terminowych i oszczędnościowych. Nie mogą natomiast oferować
depozytów na żądanie oraz transferu środków
pieniężnych. Banki te, zgodnie ze swoją nazwą,
działają głównie na terenach wiejskich, gdzie
zakładają swoje biura.
Poza ściśle regulowanym sektorem finansowym, istnieje w Indonezji dosyć rozległy
sektora finansowy regulowany w umiarkowanym stopniu. Instytucje zaliczające się do tego
sektora mogą rejestrować swoją działalność u
Ministra ds. Spółdzielczości (Ministry of Cooperatives). Z uwagi na to, że ich działalność
nie jest ściśle prawnie regulowana, ciężko jest
te instytucje scharakteryzować. Jednak model
ich działania podobny jest do islamskich banków „wiejskich”, z tym że działają zarówno na
terenach miejskich, jak i wiejskich. Powstanie
islamskich spółdzielni finansowych zainspirowane zostało przez grupę muzułmańskich
intelektualistów i promowane były przez
PINBUK (Indonezyjskie Centrum Wspierania Mikroprzedsiębiorczości) pod nazwą
BMT. Ich rozwój wspierany był również przez
muzułmańskie organizacje Nadhatul Ulama i
Muhamadiyah. Idea BMT tak bardzo spodoba61
– M BA
ła się tej ostatniej organizacji, że w roku 1999
zaczęła rozwijać własną sieć islamskich spółdzielni finansowych pod nazwą BTM (Imady,
Seibel 2006, p. 3).
Od czasu rozpoczęcia realizacji Strategii
Rozwoju Islamskiej Bankowości w roku 2002
sektor islamskiej bankowości zaczął rozwijać
się bardzo dynamicznie pod względem tworzenia nowych islamskich instytucji bankowych. Jak wynika z danych zamieszczonych
w tabeli 1, w roku 2007 w Indonezji istniały trzy stricte islamskie banki (BUS): Bank
Muamalat, Bank Syariah Mandiri oraz Bank
Syariah Mega Indonesia. W roku 2007 liczba
podmiotów zależnych od tradycyjnych banków (UUS) wyniosła 28, podczas gdy w roku
2002 wynosiła zaledwie 6. Liczba islamskich
banków „wiejskich” również zwiększyła się
znacznie z 83 w 2002 roku do 114 w 2007
roku. Warto również zwrócić uwagę na dynamiczny rozwój liczby placówek BUS i UUS,
których liczba wyniosła w 2007 roku 711 w
porównaniu ze 127 placówkami w 2002 roku.
Sieć dystrybucji islamskich produktów i usług
objęła swoim zasięgiem ponad 70 regionów w
31 prowincjach. W styczniu 2006 roku Bank
Centralny Indonezji zezwolił na otwieranie w
placówkach tradycyjnych banków – punktów
sprzedaży oferujących islamskie produkty i
usługi (Saktii, Ilyas 2008, p. 101). Pomysł ten,
podobnie jak w przypadku malezyjskich islamskich „okien”, miał na celu popularyzację
islamskiej bankowości poprzez rozległą sieć
placówek tradycyjnych banków, przy zachowaniu relatywnie niskich kosztów działania
takiego przedsięwzięcia. W ciągu 2006 roku
utworzono 456 islamskich punktów sprzedaży, natomiast w roku następnym liczba ta
powiększyła się do 1135.
62
1/2 0 0 9–
Wartość aktywów islamskiego sektora
bankowego w 2006 roku wyniosła 9,8 bln
IDR (1,06 mld USD), natomiast w roku 2007
– 36,5 bln IDR (4 mld USD). Udział aktywów
sektora islamskiej bankowości w całym sektorze bankowym wyniósł w latach 2006–2007
odpowiednio 1,6% i 1,8%. Samodzielne Islamskie Banki Komercyjne (BUS) są najważniejszymi graczami w sektorze, podczas gdy
udział w rynku UUS zwiększył się z 20,8% w
2006 do 23,5% w 2007. Zyski islamskich banków wyniosły około 540 mld IDR (58,6 mln
USD) w 2007 roku, co stanowi duży wzrost w
porównaniu do roku poprzedniego kiedy zyski
wyniosły 185 mld IRD (20,1 mln USD).
W Indonezji oferowane są produkty finansowe oparte na zasadach Musharakah,
Mudarabah, Murabahah, Istisna, Qardh, Ijarah. Kontrakty Murabahah, mimo drobnego
spadku dynamiki sprzedaży z 33,1% do 31,1%,
nadal mają dominującą pozycję w portfolio islamskich banków, jednakże ich udział z roku
na rok maleje ( w 2005 roku – 62,3%, w 2006
roku – 61,7% i w 2007 roku – 59,2%). Produkty oparte na Mudarabah oraz Musharakah mają
odpowiednio 20% oraz 15,8% udział w sprzedaży. Wart odnotowania jest wzrost sprzedaży
Musharakah aż o 88,7% w 2007 roku. Z kolei
produkty oparte na Istisna, Qardh oraz Ijarah
mają marginalne znaczenie. Ich łączny udział w
sprzedaży wyniósł zaledwie 5% w 2007 roku i
jest niższy o blisko 2% w porównaniu z rokiem
poprzednim. Coraz bardziej korzystny klimat
do inwestowania w Indonezji, coraz lepsze
wskaźniki makroekonomiczne miały wpływ na
sprzedaż produktów przez islamskie banki. Z
jednej strony, produkty finansujące inwestycje
doświadczyły 63% wzrostu. Z drugiej jednak,
produkty finansujące wydatki konsumpcyjne,
– A
R T Y K U ŁY
–
Tabela 2. Rozwój islamskich produktów finansowych w Indonezji
Produkty finansowe
Musharakah
Mudarabah
Murabahah
Istisna
Qardh
Ijarah
2005
1,898
3,124
9,487
282
125
316
Wartość (mld)
2006
2,335
4,062
12,624
337
250
836
2007
4,407
5,578
16,553
351
540
516
2005
49,4
51,5
24,2
10
26,2
201,8
Wzrost (%)
2006
23,0
30,0
33,1
19,6
100,6
164,7
2007
88,7
37,3
31,1
4,2
115,6
-38,3
2005
12,5
20,5
62,3
1,8
0,8
2,1
Udział (%)
2006
11,4
19,9
61,7
1,6
1,2
4,1
2007
15,8
20,0
59,2
1,3
1,9
1,8
Źródło: opracowanie własne na podstawie Sakti, A., Ilyas, N. (2008) Accelerating Islamic Banking Growth in Indonesia. Islamic Finance News Guide 2008, Kuala Lumpur, p. 102; Fadjrijah, S.C. (2007) Report on Development of Islamic
Banking 2006. Jakarta: Bank Indonesia, p. 20.
które są krótkoterminowe i mało ryzykowne spadły o 28,2% w porównaniu do roku
poprzedniego. Rozwój islamskich produktów finansowych w Indonezji podsumowuje
tabela 2.
roku Maybank – największy bank malezyjski
– zaczął oferować w swoich oddziałach w Singapurze (poprzez „islamskie okna”) – internetowe konta oszczędnościowe oraz rachunki
oszczędnościowo-rozliczeniowe oparte na
zasadzie Wadi’ah.
Singapur
W porównaniu z Malezją czy Indonezją
– sektor islamskiej bankowości w Singapurze znajduje się w początkowej fazie rozwoju.
Jednakże godny odnotowania jest fakt, że
sektor ten stał się – w ciągu ostatnich kilku
lat – priorytetem dla Singapurskiego Banku
Centralnego (Monetary Authority of Singapore
– MAS) i wydaje się, że zgodnie z dobrze znaną
singapurską cechą Kia-Su1 będą się oni starali
za wszelką cenę osiągnąć znaczącą pozycję w
regionie.
Początki islamskiej bankowości w Singapurze datowane są na 2005 rok, kiedy to bank
OCBC, utworzył Radę ds. Szariatu, która miała orzekać w kwestii zgodności oferowanych
przez niego produktów z zasadami szariatu.
Pierwszy islamski depozyt terminowy został
uruchomiony przez OCBC Bank w lutym
2006 roku. Był on przede wszystkim oferowany muzułmańskim przedsiębiorstwom,
instytucjom finansowym, meczetom oraz
organizacjom non-profit. Również w 2005
Dalszy rozwój bankowości islamskiej nie
był możliwy bez odpowiednich uregulowań
prawnych. Dlatego w sierpniu 2005 roku
MAS wprowadził wiele usprawnień i regulacji
prawnych, które miały stworzyć fundamenty
do rozwoju tego sektora. Jednym z najważniejszych było wprowadzenie możliwości oferowania produktów finansowych opartych na zasadzie Murabahah. Od tego momentu, kilkanaście
instytucji finansowych, zainteresowało się tym
produktem, w tym m.in. Standard Chartered
Bank, który jako pierwszy wprowadził do
swojej oferty produkty oparte na Murabahah.
Dodatkowo na przełomie 2005 i 2006 roku
MAS wprowadził regulacje dotyczące trzech
następnych produktów: Mudarabah, Ijarah oraz
Sukuk. Wspólne działania MAS oraz rządu
Singapuru były nakierowane na takie same
opodatkowanie islamskich produktów jak ich
tradycyjnych odpowiedników. Celem ich było
przede wszystkim uznanie tych produktów
jako bankowych i wyeliminowania problemu
podwójnego opodatkowania.
63
– M BA
Odmienne w stosunku do Malezji i Indonezji rozwiązanie zaproponował singapurski bank
centralny, jeśli chodzi o nadzór nad islamskimi instytucjami finansowymi. MAS uznał,
iż w związku z tym, że większość czynności
i operacji podejmowanych przez islamskie i
tradycyjne instytucje finansowe są podobne,
nadzór nad nimi powinien być sprawowany
przez te same departamenty działające w banku centralnym. Dodatkowo MAS uznał, że w
Singapurze nie zostanie utworzona Rada ds.
Szariatu na szczeblu państwowym, natomiast
banki powinny tworzyć własne Rady ds. Szariatu działające przy każdym banku oferującym
usługi zgodne z zasadami szariatu.
Począwszy od 2006 roku Singapur jest pełnoprawnym członkiem międzynarodowej organizacji Islamic Financial Service Board (IFSB). W
ramach tej organizacji MAS aktywnie współpracuje z dwoma grupami roboczymi pod nazwą
IFSB Supervisory Review Process Working
Group oraz IFSB Islamic Money Market Taskforce, których celem jest pomoc Singapurowi w
rozwoju sektora islamskich finansów.
Kolejnym znaczącym krokiem w rozwoju
sektora islamskiej bankowości w Singapurze
było ogłoszenie w 2006 roku przez Stowarzyszenie Islamskich Uczonych i Nauczycieli Religijnych (Singapore Islamic Scholars and Religious
Teachers Association – Pergas), że 18 islamskich
szkół w Singapurze będzie prowadzić kursy i
szkolenia z zakresu islamskich finansów i bankowości. Warto zauważyć, że przedsięwzięcie
to będzie realizowane wspólnie z International
Institute of Islamic Finance z Malezji.
Jednakże najważniejsze w ydarzenie w
rozwoju sektora islamskiej bankowości w
64
1/2 0 0 9–
Singapurze miało miejsce 7 maja 2007 roku,
kiedy powstał pierwszy stricte islamski bank
– The Islamic Bank of Asia. Bank został założony przez DBS Bank of Singapore (który
miał 60% udziałów) oraz 22 inwestorów z
Bliskiego Wschodu (prominentne rodziny
oraz środowiska przemysłowe). Islamic Bank
of Asia zamierza skupić swoją uwagę przede
wszystkim na bankowości komercyjnej, operacjach na islamskich rynkach kapitałowych oraz
usługach islamskiej bankowości prywatnej. Z
pierwszych nieoficjalnych informacji zdobytych przez A.M. Samsudin z Islamic Finance
News wynika, że Islamic Bank of Asia w ciągu
pierwszego roku działalności dokonał ponad
20 znaczących międzynarodowych transakcji
kapitałowych o wartości przekraczającej 500
mln USD. Dodatkowo V. Cook dyrektor Islamic Bank of Asia ogłosił w maju 2008 roku,
że bank planuje do końca 2008 roku otworzyć
oddziały w Arabii Saudyjskiej, Zjednoczonych
Emiratach Arabskich i Katarze, a co za tym
idzie wzmocnić współpracę Singapuru i najbardziej znaczących krajów z Zatoki Perskiej.
Obecnie w Singapurze większość banków
oferuje islamskie produkty tylko przez „islamskie okno”, w ramach którego są one w zasadzie „dodatkiem” do tradycyjnej bankowości,
brakuje natomiast podmiotów zależnych od
tradycyjnych banków oferujących usługi islamskiej bankowości. Zwraca również uwagę
fakt, że większość banków oferuje produkty
podstawowe i charakterystyczne dla rynku
w początkowej fazie rozwoju, tj. Wadi’ah oraz
Mudarabah. Produkty bardziej złożone oferuje
w zasadzie tylko Islamic Bank of Asia. Według
Forbes.com obecnie (stan na kwiecień 2008)
wartość aktywów całego islamskiego sektora
finansowego w Singapurze wynosi około 1,8
– A
R T Y K U ŁY
mld USD. W porównaniu z Malezją (62 mld
USD), Brunei (4 mld USD) czy chociażby Indonezją (3 mld USD) wypada to dosyć słabo.
Jednakże trzeba mieć na uwadze, że islamska
bankowość w Singapurze istnieje w zasadzie
od 2005 roku, a biorąc pod uwagę, że „miasto lwa” jest cenionym międzynarodowym
centrum tradycyjnych finansów, kraj ten ma
w tym zakresie ogromny potencjał rozwoju.
Warto w związku z tym przyjrzeć się najważniejszym szansom i wyzwaniom stojącymi
przez Singapurem w rozwoju sektora islamskiej bankowości. Do szans Singapuru należy
zaliczyć (Maiden 2007):
• silny i stabilny system polityczny,
• reputację międzynarodowego centrum
finansowego,
• wysoko wykwalifikowanych pracowników,
• obecność wiodących i uznanych instytucji
finansowych w Singapurze,
• prosty i przyjazny inwestorom nadzór finansowy i system podatkowy,
• bycie członkiem ASEAN,
• znajomość islamu i jego zasad (15% społeczeństwa stanowią muzułmanie).
Dodatkowo przed Singapurem stoi wiele
wyzwań, które, jeśli zostaną przezwyciężone
w najbliższym czasie, mogę przyczynić się
do przyspieszenia rozwoju sektora islamskiej
bankowości:
• Banki tradycyjne nie są w pełni świadome
korzyści wynikających z oferowania usług
islamskiej bankowości (konieczna jest
promocja sektora islamskiej bankowości w
Singapurze).
• Brakuje scentralizowanej organizacji, która
doradzałaby bankom i innym islamskim
instytucjom finansowym oraz rozwiązywała
problemy dotyczące zgodności oferowanych
–
islamskich produktów i usług z zasadami
szariatu (MAS oświadczył, że nie utworzy
Rady ds. Szariatu na szczeblu narodowym,
dlatego konieczne są inne rozwiązania).
• Brak przynależności do szerszego grona międzynarodowych instytucji infrastrukturalnych (Singapur jest pełnoprawnym członkiem
tylko IFSB) oraz brak krajowych instytucji
infrastrukturalnych wspomagających rozwój
islamskiego sektora finansowego.
• Brak odpowiednich szkół i instytucji, które
mogłyby zapewnić zasoby specjalistów z
zakresu islamskiej bankowości i finansów.
• Konieczne jest wspieranie rozwoju nie tylko
sektora islamskiej bankowości, ale również
innych segmentów, tj. takaful, islamskiego
rynku pieniężnego, sukuk, giełdy papierów
wartościowych czy islamskich towarzystw
funduszy inwestycyjnych.
Zakończenie
Spośród trzech omawianych krajów, Malezja
ma jeden z najbardziej rozwiniętych sektorów
islamskiej bankowości na świecie. Podczas gdy
inne kraje ciągle borykają się z różnymi kłopotami, Malezja wdraża coraz bardziej śmiałe i
innowacyjne rozwiązania, które dla większości
krajów są wzorem do naśladowania. Dodatkowo przykład Malezji pokazuje, że finanse
islamskie nie muszą stanowić tylko „dodatku”
do tradycyjnej bankowości, ale mogą oferować
pełen wachlarz interesujących produktów konkurencyjnych w stosunku do tradycyjnych.
Sytuacja islamskiego sektora finansowego
w Indonezji różni się zasadniczo od tej obserwowanej w Malezji. Indonezja, będąc największym krajem muzułmańskim na świecie, ma
ogromny potencjał wzrostu, ale do tej pory nie
potrafiła go w pełni wykorzystać. Indonezja
65
– M BA
w chwili obecnej ma dobrze rozwinięty pod
względem instytucjonalnym sektor bankowy
(ale nie wartości aktywów). Kroki podejmowane przez bank centralny i rząd mają bardzo
pozytywny wpływ na rozwój islamskiej bankowości. Wydaje się, że jeśli Indonezja zgodnie z planem wdroży do 2011 roku Strategię
Rozwoju Islamskiej Bankowości, sektor ten
powinien zacząć odgrywać znaczącą rolę. Już
według prognoz na koniec 2008 roku udział
aktywów islamskiej bankowości w aktywach
całego systemu bankowego powinien wynieść
5% (około 7 mld USD).
Z kolei Singapur, będąc obecnie na początku swojej drogi do osiągnięcia statusu
„islamskiego centrum finansowego”, ma
doskonałą okazję, aby w przyszłości stać się
znaczącym światowym graczem i czerpać korzyści wynikające z rozwoju sektora islamskiej
bankowości. Kraj ten może spróbować przenieść swoje doświadczenia i osiągnięcia jako
międzynarodowego centrum tradycyjnych finansów na grunt finansów islamskich. Wysiłki
Singapuru zmierzające do stworzenia silnego
sektora islamskiej bankowości nie powinny
być hamowane przez fakt, że Singapur nie jest
w pełni muzułmańskim krajem. Jak pokazują
doświadczenia z innych krajów, które oferują
usługi islamskich finansów – przykładowo w
Malezji blisko 70% klientów islamskich banków stanowią wyznawcy innych religii.
1
Zasada ta dosłownie oznacza „obawę przed porażką” i w
singapurskiej mentalności przejawia się tym, że Singapurczycy
starają się za wszelką cenę być najlepsi w tym, co robią.
66
1/2 0 0 9–
Bibliografia
Andreasyan, T. (2007) Malaysia – Leading the way. New Horizon
– Global Perspective On Islamic Banking & Insurance, Issue 165.
ElGindi, T. (2007) Analysis: Looking through the Islamic
window. New Horizon – Global Perspective On Islamic Banking &
Insurance, Issue 165.
Imady, O., Seibel, H.D. (2006) Principles and Products of Islamic
Finance. Köln: University of Cologne Development Research
Center.
Ishak, Z. (2008) Unique Landscape for an International Islamic Financial Center. Islamic Finance News, Volume 5, Issue 14.
Maiden, R.M. (2007) Islamic Finance In Singapore – Opportunities and Challenges. Islamic Finance News, Vol. 4, Issue 26.
Sakti, A., Ilyas, N. (2008) Accelerating Islamic Banking
Growth in Indonesia. Islamic Finance News Guide 2008, Kuala
Lumpur.
Somantri M.H. (2002) The Blueprint of Islamic Banking Development In Indonesia. Jakarta: The Central Bank of Indonesia.
Szołtun, A. (2002) Systemy bankowe w Azji PołudniowoWschodniej. Materiały i Studia NBP, 6.
Venardos, A.M. (2006) Islamic Banking & Finance In South-East
Asia. Singapore: World Scientific Publishing.