Pobierz - fizjoterapeutom.pl

neurologia
Symptomatologia kliniczna chorób rdzenia kręgowego
Symptomatology of spinal cord diseases
Małgorzata Michałowska
Streszczenie
W artykule omówiono podstawy anatomii rdzenia krêgowego, klasyfikacje chorób tej czêœci oœrodkowego uk³adu
nerwowego oraz symptomatologiê najwa¿niejszych zespo³ów rdzeniowych.
S³owa kluczowe: rdzeñ krêgowy, anatomia, objawy.
Abstract
Rudiments of the spinal cord’s anatomy, the classification of diseases related to this part of the central nervous system
and the symptomatology of the main spinal syndromes are presented in this article.
Key words: spinal cord, anatomy, symptoms.
Znajomoœæ symptomatologii klinicznej chorób neurologicznych, dok³adne badanie przedmiotowe oraz wywiad
umo¿liwiaj¹ zazwyczaj lokalizacjê uszkodzenia w obrêbie
uk³adu nerwowego, a tym samym ukierunkowan¹ diagnostykê neuroobrazow¹ i zaplanowanie pozosta³ych badañ
diagnostycznych. Objawy wskazuj¹ce na rdzeniow¹ lokalizacjê procesu patologicznego s¹ charakterystyczne, zale¿¹ od wysokoœci uszkodzenia i lokalizacji w wymiarze
poprzecznym.
Kliniczne podejście do anatomii rdzenia kręgowego
Rdzeñ krêgowy jest czêœci¹ oœrodkowego uk³adu nerwowego po³o¿on¹ w kanale krêgowym, siêgaj¹c¹ do poziomu pierwszego lub drugiego krêgu lêdŸwiowego.
Od góry granicê miêdzy rdzeniem przed³u¿onym (bêd¹cym doln¹ czêœci¹ pnia mózgu) a rdzeniem krêgowym stanowi poziom otworu wielkiego czaszki.
Klinicznie istotna jest szczególnie znajomoœæ przekroju poprzecznego rdzenia, który pokazuje lokalizacjê odœrodkowych (ruchowych) i doœrodkowych (czuciowych)
dróg rdzeniowych wzglêdem siebie oraz znajomoœæ poziomu krzy¿owania siê poszczególnych dróg.
Patrz¹c na przekrój poprzeczny rdzenia, wewn¹trz
mo¿na zauwa¿yæ istotê szar¹ w kszta³cie motyla, którego
przedni róg jest obszarem ruchowym z cia³ami komórkowymi dolnych (obwodowych) neuronów ruchowych, a tylny róg – obszarem czuciowym (dla czucia bólu, dotyku
i temperatury). Róg boczny zawiera komórki wspó³czulne, a w odcinku krzy¿owym tak¿e przywspó³czulne [1–4].
Zewnêtrznie znajduje siê istota bia³a, w której wyró¿nia siê nastêpuj¹ce najwa¿niejsze drogi rdzeniowe, w kierunku od szczeliny poœrodkowej przedniej do bruzdy
poœrodkowej tylnej [1–4]:
• drogê piramidow¹ (korowo-rdzeniow¹) przedni¹ – ruchow¹ (zawiera mniejsz¹ czêœæ w³ókien ruchowych w porównaniu z drog¹ piramidow¹ boczn¹ – patrz ni¿ej);
50 przewodnik lekarza
krzy¿uje siê w spoidle przednim na poziomie, na którym poszczególne w³ókna ruchowe opuszczaj¹ rdzeñ,
• drogê rdzeniowo-wzgórzow¹ przedni¹ (sznur przedni)
– czuciow¹; przewodzi czucie dotyku i ucisku, krzy¿uje siê w spoidle przednim,
• drogê rdzeniowo-wzgórzow¹ boczn¹ (sznur boczny)
– czuciow¹; przewodzi czucie bólu i temperatury, krzy¿uje siê w spoidle przednim,
• drogê rdzeniowo-mó¿d¿kow¹ przedni¹ – czuciow¹;
przewodzi nieuœwiadomione czucie g³êbokie, zawiera
w³ókna skrzy¿owane (w spoidle przednim) i nieskrzy¿owane,
• drogê rdzeniowo-mó¿d¿kow¹ tyln¹ – czuciow¹; przewodzi nieuœwiadomione czucie g³êbokie, zawiera tylko
w³ókna nieskrzy¿owane (a wiêc objawy wystêpuj¹ to¿stronnie do lokalizacji uszkodzenia w rdzeniu),
• drogê piramidow¹ (korowo-rdzeniow¹) boczn¹ – ruchow¹; zawiera 70–85% wszystkich w³ókien ruchowych
(aksonów górnego, tj. oœrodkowego neuronu ruchowego), s¹ to te w³ókna, które uleg³y skrzy¿owaniu w rdzeniu przed³u¿onym, natomiast na przebiegu rdzenia
krêgowego w³ókna te nie krzy¿uj¹ siê (a wiêc tu równie¿ objawy wystêpuj¹ to¿stronnie do lokalizacji uszkodzenia w rdzeniu),
• sznury tylne (droga rdzeniowo-opuszkowa, sk³ada siê
z pêczków klinowatego i smuk³ego) – drogê czuciow¹;
przewodzi uœwiadomione czucie g³êbokie (czucie u³o¿enia, ruchu, wibracji, ró¿nicowania dotyku, kszta³tu),
zawiera w³ókna nieskrzy¿owane na przebiegu rdzenia
krêgowego.
Wa¿na jest te¿ znajomoœæ obszarów unerwienia czuciowego skóry (dermatomów) przez poszczególne nerwy
rdzeniowe, gdy¿ istotn¹ wskazówk¹ kliniczn¹, lokalizuj¹c¹ poziom uszkodzenia rdzenia, jest tzw. poziom czucia
na tu³owiu – charakterystyczny jest pas przeczulicy na wysokoœci uszkodzenia i zaburzenia czucia powierzchniowego od poziomu uszkodzenia w dó³.
neurologia
Klasyfikacja chorób rdzenia kręgowego
Rdzeñ krêgowy uszkadzaj¹ te same choroby, które przebiegaj¹ w mózgowiu, a w czêœci z nich patologia mo¿e dotyczyæ jednoczeœnie mózgowia i rdzenia. Choroby rdzenia
krêgowego mo¿na podzieliæ na nastêpuj¹ce grupy:
• nowotwory rdzenia krêgowego – stanowi¹ 10–15% nowotworów oœrodkowego uk³adu nerwowego, zapadalnoœæ wynosi 0,5–2,5 przypadków na 100 tys. osób
na rok; wyró¿nia siê nowotwory zewn¹trzrdzeniowe wewn¹trzoponowe (czêstsze, s¹ to nerwiaki os³onkowe
i nerwiakow³ókniaki – 40%, oponiaki – 40%, wyœció³czaki œluzakowatobrodawkowate nici koñcowej – 15%)
oraz œródrdzeniowe (wystêpuj¹ce czêœciej u dzieci ni¿
u doros³ych, s¹ to gwiaŸdziaki lub wyœció³czaki); przyczyn¹ objawów rdzeniowych mog¹ byæ równie¿ w miarê wzrostu guzy zewn¹trzoponowe, a wiêc guzy
krêgos³upa (najczêœciej przerzuty) [5–8],
• urazy rdzenia krêgowego – wystêpuj¹ najczêœciej u m³odych mê¿czyzn w przebiegu wypadków komunikacyjnych, upadków i uprawiania sportu; najczêœciej
dochodzi do uszkodzenia rdzenia na poziomie C5, nastêpnie C4 i C6 oraz Th12, L1 i Th10, najczêstszym mechanizmem urazu jest du¿a si³a dzia³aj¹ca poœrednio
na krêgos³up; wyró¿nia siê wstrz¹œnienie rdzenia (objawy poprzecznego uszkodzenia rdzenia cofaj¹ siê w ci¹gu godzin do 3 dni), st³uczenie rdzenia, rozmiêkanie
rdzenia (póŸne powik³anie naczyniowe urazu), ucisk
rdzenia (najczêœciej przez krwiak nadtwardówkowy, rzadziej przez od³amek kostny czy przemieszczony kr¹¿ek
miêdzykrêgowy) oraz krwotok œródrdzeniowy [3, 9],
• choroby zapalne (np. stwardnienie rozsiane) i infekcyjne (wirusowe, bakteryjne, paso¿ytnicze) – w przypadku chorób infekcyjnych mamy zazwyczaj do czynienia
z zapaleniem mózgu i rdzenia, mog¹ jednak dominowaæ objawy rdzeniowe; objawy ograniczone do rdzenia
(poza objawami ogólnymi) wystêpuj¹ w ostrym poprzecznym zapaleniu rdzenia [10], we wi¹dzie rdzenia (postaæ ki³y trzeciorzêdowej) i w chorobie
Heinego-Medina (poliomyelitis – ostrym wirusowym
zapaleniu rogów przednich rdzenia) [11, 12],
• choroby naczyniowe – udar rdzenia krêgowego, zazwyczaj niedokrwienny, wystêpuje niemal 100 razy rzadziej
ni¿ udar mózgu; przyczyn¹ krwotoku rdzeniowego jest
najczêœciej uraz; malformacje naczyniowe rdzenia wystêpuj¹ rzadko, najczêœciej jest to naczyniak têtniczo-¿ylny têtnicy korzeniowej wielkiej (têtnicy Adamkiewicza)
[13–15],
• jamistoœæ rdzenia – mo¿e powstaæ w wyniku urazów,
wrodzonych i nabytych wad pogranicza czaszkowo-krêgowego oraz ograniczenia dro¿noœci przestrzeni podpajêczynówkowej rdzenia (np. przez zrosty pozapalne,
pokrwotoczne lub pourazowe pajêczynówki) [3],
• zaburzenia rozwojowe oraz wady wrodzone krêgos³upa
i rdzenia krêgowego – zalicza siê tu wady cewy nerwowej
i przepukliny oponowe b¹dŸ oponowo-rdzeniowe (zwi¹zane z rozszczepem krêgos³upa), zespó³ Arnolda i Chiariego oraz inne rzadko wystêpuj¹ce wady rdzeniowe [16],
• choroby uwarunkowane genetycznie – to zanik rdzeniowy miêœni (polegaj¹cy na utracie neuronów ruchowych rdzenia krêgowego), dziedziczne paraplegie
spastyczne oraz ataksje rdzeniowo-mó¿d¿kowe [17],
• uszkodzenia niedoborowe – niedobór witaminy B12
prowadzi do objawów neurologicznych, psychiatrycznych i internistycznych; wœród objawów neurologicznych mo¿e wyst¹piæ zwyrodnienie sznurowe,
obejmuj¹ce sznury tylne, drogi korowo-rdzeniowe, drogi rdzeniowo-mó¿d¿kowe oraz nerwy obwodowe; podobne objawy mog¹ wyst¹piæ przy niedoborze kwasu
foliowego [1, 3],
• stwardnienie zanikowe boczne (sclerosi lateralis amyotrophica – SLA) – jest chorob¹ zwyrodnieniow¹ uk³adu
nerwowego o nieznanej etiologii, wystêpuje z czêstoœci¹
1–2 przypadków na 100 tys. osób i prowadzi do œmierci w ci¹gu kilku lat od rozpoznania; charakterystyczne
jest uszkodzenie zarówno górnego, jak i dolnego neuronu ruchowego [18].
Zespół całkowitego przecięcia rdzenia kręgowego
Ca³kowite przeciêcie rdzenia krêgowego na poziomie
C1–C3 jest przyczyn¹ zgonu w mechanizmie zatrzymania czynnoœci oddechowej. Uszkodzenie na poziomie
C4–C5 prowadzi do wiotkiej tetraparezy/tetraplegii, na poziomie C6–C8 – do wiotkiego niedow³adu koñczyn górnych i spastycznego pora¿enia koñczyn dolnych, a poni¿ej
poziomu Th1 – do paraparezy/paraplegii. Gdy dotkniêty
jest odcinek C4–C8, mo¿e rozwin¹æ siê zespó³ Hornera.
Uszkodzenie na poziomie C4–Th6 objawia siê, poza niedow³adami, niewydolnoœci¹ oddechow¹ i niedro¿noœci¹
pora¿enn¹ jelit. Poni¿ej poziomu uszkodzenia dochodzi
do upoœledzenia wszystkich rodzajów czucia. Charakterystyczne jest równie¿ nietrzymanie moczu i ka³u. Przyczyn¹ ca³kowitego przeciêcia rdzenia krêgowego s¹ czêsto
urazy, choæ obraz kliniczny pourazowych uszkodzeñ rdzenia mo¿e byæ ró¿norodny, w zale¿noœci od si³y i rozleg³oœci urazu. Inne procesy patologiczne (zapalne, rozrostowe,
naczyniowe, zwyrodnieniowe), jeœli s¹ wystarczaj¹co rozleg³e, równie¿ mog¹ prowadziæ do ca³kowitego przeciêcia rdzenia [1–4, 9, 10].
Zespół połowiczego poprzecznego uszkodzenia
rdzenia (zespół Browna-Séquarda)
W zespole po³owiczego poprzecznego uszkodzenia
rdzenia wystêpuje to¿stronne pora¿enie spastyczne (z obecnym objawem Babiñskiego i wygórowanymi odruchami
g³êbokimi), po³owicze lub ograniczone do koñczyny dolnej, w zale¿noœci od poziomu uszkodzenia (uszkodzenie
drogi piramidowej bocznej) i niewielki niedow³ad spastyczny przeciwstronny (uszkodzenie drogi piramidowej przedniej). Towarzyszy im to¿stronne pora¿enie wiotkie miêœni
unerwionych przez uszkodzony odcinek rdzenia (dysfunkcja rogu przedniego na poziomie uszkodzenia). Zaburzenia czucia bólu i temperatury wystêpuj¹ przeciwstronnie
przewodnik lekarza
51
neurologia
od poziomu jednego lub kilku segmentów poni¿ej uszkodzenia (uszkodzenie drogi rdzeniowo-wzgórzowej bocznej). Ataksja koñczyn jest obustronna, choæ bardziej
nasilona to¿stronnie do uszkodzenia (uszkodzenie dróg
rdzeniowo-mó¿d¿kowych skrzy¿owanych i nieskrzy¿owanych), natomiast czucie g³êbokie, a wiêc czucie u³o¿enia,
ruchu, wibracji, ró¿nicowania dotyku, kszta³tu – uszkodzone to¿stronnie (sznury tylne). Zespó³ po³owiczego
uszkodzenia rdzenia krêgowego mo¿e byæ wynikiem ostrego poprzecznego zapalenia rdzenia, jak innego rodzaju
procesów zapalnych, procesów demielinizacyjnych, guzów,
a tak¿e urazów [1–4, 9, 10].
Zespół sznurów tylnych
Uszkodzenie sznurów tylnych prowadzi do zniesienia
czucia po³o¿enia i ruchu cia³a oraz ró¿nicowania kszta³tu
(pacjent z zamkniêtymi oczami nie jest w stanie okreœliæ po³o¿enia swoich koñczyn ani kszta³tu przedmiotu na podstawie dotyku). Nie ma tak¿e dwupunktowego zró¿nicowania
dotyku i czucia wibracji. Ataksja tylnosznurowa (niepewne
stanie i chodzenie – pacjent nie wyczuwa pod³ogi pod stopami) jest kontrolowana wzrokiem (nasila siê przy zamkniêtych oczach, w ciemnoœci), podobnie jak dodatni objaw
Romberga [1–3]. Zespó³ tylnosznurowy, któremu mo¿e towarzyszyæ uszkodzenie drogi piramidowej bocznej (powoduj¹ce niedow³ad spastyczny poni¿ej uszkodzenia), czy
polineuropatia obwodowa wystêpuj¹ u 40% chorych z niedoborem witaminy B12. Zespó³ tylnosznurowy bywa równie¿ objawem wi¹du rdzenia, ataksji rdzeniowo-mó¿d¿kowej
(choroby Friedricha) oraz urazów i guzów [3, 5, 8].
Zespół rogu tylnego
W uszkodzeniu rogu tylnego zniesione jest czucie bólu i temperatury w odpowiednich dermatomach po stronie uszkodzenia (a nie przeciwstronnie, jak w uszkodzeniu
drogi rdzeniowo-wzgórzowej bocznej, któr¹ tworz¹ w³ókna wychodz¹ce z przeciwstronnego rogu tylnego, a wiêc
ulegaj¹ce skrzy¿owaniu). Poniewa¿ przed wejœciem na obszar rogu tylnego neurony przewodz¹ce czucie dotyku
i ucisku biegn¹ przez d³u¿szy odcinek w kierunku dog³owowym (zw³aszcza w odcinku lêdŸwiowym i piersiowym),
przekazuj¹c po drodze liczne odga³êzienia, w zespole rogu tylnego ten rodzaj czucia, podobnie jak czucie g³êbokie, pozostaj¹ niezaburzone. Mamy wtedy do czynienia
z jednostronnym rozszczepiennym zaburzeniem czucia
(zniesione czucie bólu i temperatury, przy zachowanych
pozosta³ych rodzajach czucia). Zespó³ rogu tylnego mo¿e wyst¹piæ w przebiegu jamistoœci rdzenia, a tak¿e krwawienia lub guza œródrdzeniowego [1–3, 5, 8].
Zespół okołokanałowej istoty szarej
Uszkodzenie oko³okana³owej istoty szarej prowadzi
do przerwania dróg, które krzy¿uj¹ siê w tej okolicy.
W obszarze unerwianym przez segmenty dotkniête procesem patologicznym wystêpuj¹ obustronne rozszczepienne zaburzenia czucia, a wiêc obustronnie zniesione jest
52 przewodnik lekarza
czucie bólu i temperatury przy zachowanych pozosta³ych
rodzajach czucia. Procesy chorobowe dotycz¹ce œrodkowej czêœci istoty szarej rdzenia to g³ównie jamistoœæ rdzenia i guzy œródrdzeniowe [1–3, 5, 8].
Zespół rogów przednich
Rogi przednie istoty szarej rdzenia krêgowego zawieraj¹ cia³a komórkowe dolnego (obwodowego) neuronu ruchowego. Wynikiem uszkodzenia tego obszaru jest
niedow³ad obwodowy odpowiednich miêœni. Oprócz niedow³adu/pora¿enia, cechami uszkodzenia motoneuronu
obwodowego s¹ wiotkie napiêcie miêœniowe, os³abienie/zniesienie odruchów g³êbokich, dr¿enia pêczkowe miêœni (fascykulacje) oraz zanik miêœni. Zespó³ rogów
przednich wystêpuje w ostrym wirusowym zapaleniu rogów przednich rdzenia, w rdzeniowych zanikach miêœni,
stwardnieniu zanikowym bocznym, jamistoœci rdzenia,
krwawieniu œródrdzeniowym oraz chorobach zapalnych
i naczyniowych rdzenia [1–3, 10, 17].
Zespół złożonych uszkodzeń rogów przednich
i dróg piramidowych bocznych
W SLA dochodzi do uszkodzenia zarówno górnego
motoneuronu (którego aksony tworz¹ drogi piramidowe),
jak i dolnego motoneuronu rogów przednich. Klinicznie
nak³adaj¹ siê niedow³ady spastyczne z wygórowanymi odruchami g³êbokimi i obecnym objawem Babiñskiego oraz
niedow³ady wiotkie z zanikiem miêœni, os³abieniem odruchów g³êbokich i dr¿eniem pêczkowym [18].
Zespół zamknięcia tętnicy rdzeniowej przedniej
Udary niedokrwienne rdzenia krêgowego wystêpuj¹
znacznie czêœciej w zakresie unaczynienia têtnicy rdzeniowej przedniej (2/3 przednie rdzenia krêgowego nieobejmuj¹ce sznurów tylnych i rogów tylnych) ni¿ tylnej.
Najczêœciej wystêpuj¹ na poziomie Th4–Th9, gdzie kr¹¿enie oboczne jest najs³abiej rozwiniête i gdzie znajduje
siê strefa graniczna miêdzy unaczynieniem zstêpuj¹cym
od têtnicy podobojczykowej i krêgowej a wstêpuj¹cym
od aorty brzusznej. Pierwszym objawem zespo³u mo¿e
byæ przenikliwy przemijaj¹cy ból pleców lub ból koñczyn
dolnych. PóŸniej wystêpuje nag³y, obustronny niedow³ad
spastyczny poni¿ej miejsca uszkodzenia (uszkodzenie dróg
piramidowych), pora¿enie wiotkie i brak odruchów g³êbokich na poziomie uszkodzenia (uszkodzenie rogów
przednich), zaburzenia czucia bólu i temperatury poni¿ej
miejsca uszkodzenia (drogi rdzeniowo-wzgórzowe)
przy zachowanym uœwiadomionym czuciu g³êbokim, wibracji i dotyku. Objawom tym towarzysz¹ zaburzenia
zwieraczy [1–3, 13, 14]. Udar rdzenia nale¿y ró¿nicowaæ
ze stwardnieniem rozsianym i guzem rdzenia [15].
Zespół nadstożka
Zespó³ nadsto¿ka obserwuje siê najczêœciej w przebiegu guzów zlokalizowanych w segmentach L4–S2 rdzenia.
Objawia siê czêœciowym niedow³adem koñczyn dolnych
neurologia
(g³ównie w zakresie rotacji zewnêtrznej uda i prostowania w stawie kolanowym), brakiem odruchu skokowego,
zaburzeniami czucia powierzchniowego w zakresie dermatomów L4–S2, odruchowym oddawaniem moczu i stolca (bez œwiadomej kontroli) oraz zaburzeniami potencji
[1–3, 5, 8].
Zespół stożka
W zespole sto¿ka uszkodzenie lokalizuje siê w segmentach od S3 do guzicznego. Charakterystyczne s¹ zaburzenia czucia typu spodni do jazdy konnej. Do podstawowych
objawów nale¿¹ nietrzymanie moczu i stolca (w wyniku
uszkodzenia krzy¿owych oœrodków wspó³czulnych pêcherz
moczowy jest atoniczny), brak odruchu z odbytnicy oraz
impotencja. Nie stwierdza siê niedow³adów koñczyn dolnych. Zespó³ sto¿ka równie¿ wystêpuje najczêœciej w przebiegu guzów, ale mo¿e byæ te¿ wynikiem zaburzeñ
kr¹¿enia (np. w têtniaku aorty) lub urazu [1, 3].
Zespół ogona końskiego
Rdzeñ krêgowy u osoby doros³ej siêga do poziomu krêgów L1–L2. Poni¿ej znajduj¹ siê powrózki korzeni rdzeniowych L3–L5 – d¹¿¹cych do odpowiadaj¹cych im
otworów miêdzykrêgowych – tworz¹c ogon koñski.
Uszkodzenie na tym poziomie nie stanowi wiêc zespo³u
rdzeniowego, lecz zespó³ wielokorzeniowy, zostanie jednak omówione ze wzglêdu na lokalizacjê wewn¹trz worka oponowego. Na objawy zespo³u ogona koñskiego
sk³adaj¹ siê silne bóle korzeniowe L3–L5, zaburzenia
wszystkich rodzajów czucia poni¿ej dermatomu L4, pora¿enie wiotkie koñczyn dolnych ze zniesieniem odruchów g³êbokich, nietrzymanie moczu i stolca oraz
impotencja. Przyczyn¹ tego zespo³u, podobnie jak zespo³u nadsto¿ka i sto¿ka, s¹ najczêœciej guzy [1–3, 5, 8].
7. McCormick PC, Stein BM. Intramedullary tumors in adults.
Neurosurg Clin North Am 1990; 1: 609-30.
8. McCormick PC, Fetell MR, Rowland LP. Guzy rdzenia krêgowego. W: Neurologia Merritta. Rowland LP (red.). Urban & Partner, Wroc³aw 2004; 390-8.
9. Marotta JT. Urazy rdzenia krêgowego. W: Neurologia Merritta.
Rowland LP (red.). Urban & Partner, Wroc³aw 2004; 416-23.
10. Fiszer U. Ostre poprzeczne zapalenie rdzenia krêgowego. Polski
Przegl¹d Neurologiczny 2006; 1: 32-6.
11. Liberski PP. Mielopatie zapalne i choroby infekcyjne. W: Choroby
rdzenia krêgowego. Banach M, Bogucki A, Liberski PP (red.).
Medycyna Praktyczna, Kraków 2006; 45-57.
12. Liberski PP, Kañtoch M, Mossakowski JM. Choroby zakaŸne
uk³adu nerwowego wywo³ane przez wirusy. W: Choroby uk³adu
nerwowego. Kozubski W, Liberski PP (red.). Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004; 48-9.
13. Iskra T, Szczudlik A. Choroby naczyniowe rdzenia krêgowego.
W: Choroby rdzenia krêgowego. Banach M, Bogucki A, Liberski L (red.). Medycyna Praktyczna, Kraków 2006; 97-102.
14. Cheshire WP, Santos CC, Massey EW, Howard JF. Spinal cord
infarction: etiology and outcome. Neurology 1996; 47: 321-30.
15. Weisberg LA. Choroby naczyniowe rdzenia krêgowego. W: Neurologia Meritta. Rowland LP (red.). Urban & Partner, Wroc³aw
2004; 272-5.
16. Zwoliñska G. Zaburzenia rozwojowe krêgos³upa i rdzenia krêgowego. W: Choroby rdzenia krêgowego. Banach M, Bogucki A,
Liberski L (red.). Medycyna Praktyczna, Kraków 2006; 19-22.
17. Hausmanowa-Petrusewicz J, Badurska B, Ryniewicz A. The natural history of proximal chronic childhood spinal muscular atrophy
(form 2 and 3). Acta Cardiomiologica 1992; 4: 19-33.
18. Strong M, Rosenfeld J. Amyotrophic lateral sclerosis: a review of
current concepts. Amyotroph Lateral Scler Other Motor Neuron
Disord 2003; 4: 136-43.
dr n. med. Małgorzata Michałowska
Klinika Neurologii i Epileptologii
SPSK im. prof. W. Orłowskiego
Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego
w Warszawie
kierownik Kliniki prof. dr hab. n. med. Urszula Fiszer
Podsumowuj¹c, cechami charakterystycznymi, wskazuj¹cymi na lokalizacjê rdzeniow¹ procesu chorobowego,
s¹ narastaj¹ce zaburzenia chodu z cechami paraparezy lub
tetraparezy, zaburzenia mikcji, zaburzenia czucia w obrêbie koñczyn dolnych albo poni¿ej poziomu czucia na tu³owiu oraz bóle opasuj¹ce lub ograniczone bóle pleców.
Rozpoznanie konkretnego zespo³u rdzeniowego czêsto
sugeruje lub zawê¿a poszukiwanie etiologii chorób rdzenia krêgowego.
Piśmiennictwo
1. Duus P. Diagnostyka topograficzna w neurologii. PZWL, Warszawa 1989.
2. Fix JD. Neuroanatomia. Urban & Partner, Wroc³aw 1997.
3. Mumenthaler M, Mattle H. Schorzenia dotycz¹ce przede wszystkim rdzenia krêgowego. W: Neurologia. Mumenthaler M, Mattle H (red.). Urban & Partner, Wroc³aw 2001; 419-71.
4. Bochenek A, Reicher M. Anatomia cz³owieka. Tom IV. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2000.
5. Jaskólski DJ. Nowotwory rdzenia krêgowego. W: Choroby rdzenia krêgowego. Banach M, Bogucki A, Liberski L (red.). Medycyna Praktyczna, Kraków 2006; 87-95.
6. Epstein FJ, Farmer JP, Freed D. Adult intramedullary astrocytomas of the spinal cord. J Neurosurg 1992; 77: 355-9.
przewodnik lekarza
53