stegos - Rynek Kamienia
Transkrypt
stegos - Rynek Kamienia
SŁOWNIK GEOLOGICZNY STEGOS słownik terminów geologicznych dla skalników [ Część 1. A - Am] P ocząwszy od bieżącego numeru „Nowego Kamieniarza”, proponujemy państwu cykl artykułów – spotkań opatrzonych wspólnym tytułem słownika terminów geologicznych dla skalników. Ich ideą będzie przybliżenie w przystępny sposób terminologii geologicznej, nierzadko sprawiającej kłopoty osobom nieposiadającym wykształcenia geologicznego, a z racji wykonywanego zawodu obcującym z nią na co dzień. Jak na słownik przystało, kolejne hasła będą przedstawiane w układzie alfabetycznym, zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami, choć z możliwością rozwijania niektórych wątków. Wybór terminów i ich merytoryczna charakterystyka są oparte na wydawnictwach encyklopedycznych i podręcznikach z zakresu mineralogii, petrografii i petrologii, geologii dynamicznej, geologii złóż itd. Będziemy jednak wdzięczni za sugestie i propozycje termi- nów wymagających omówienia. Aby nie popaść w zbędną powagę, nawiązując do częstego ostatnio wprowadzania skrótowców, jako tytuł niniejszego cyklu proponujemy „STEGOS” (od: Słownik TErminów GeOlogicznych dla Skalników) wraz z maskotką sympatycznego STEGOSaura. Paweł P. Zagożdżon Katarzyna D. Zagożdżon ALABASTER jest najbardziej miękkim minerałem (a właściwie monomineralną skałą) stosowanym jako materiał ozdobny. Będąc odmianą gipsu, wykazuje twardość zaledwie 2 w skali () Mohsa, o trwałości wyrobów decyduje zaś jego duża zwięzłość. Alabaster wykorzystywano do wytwarzania drobnej galanterii oraz rzeźb już od głębokiej starożytności. Doskonałym przykładem może tu być posąg krokodylogłowego boga Sobeka i faraona Amenhotepa III z muzeum w Luksorze, wykonany ok. 1400 r. p.n.e. lub ówczesne delikatne amfory, puchary i naczynia na pachnidła. Pokłady gipsu powstają – podobnie jak pokłady soli kamiennej – w wyniku odparowywania wody morskiej. Na zdjęciu bryła alabastru, oraz fragment ściany solnej w kopalni w Wieliczce Alabastrowy posąg faraona Amenhotepa III i egipskiego bóstwa Sobeka w Muzeum w Luksorze 76 nk 29 I 6/2007 Pokłady gipsu powstają – podobnie jak pokłady soli kamiennej – w wyniku odparowywania wody morskiej, zachodzącego najczęściej w środowisku zbliżonym do płytkich lagun. Siarczan gipsu jest bowiem jednym z najważniejszych (obok chlorku sodu, czyli soli kamiennej) związków chemicznych rozpuszczonych w morskiej wodzie. Przekształcenie pewnych ilości gipsu w alabaster było procesem wtórnym, wywołanym lokalnym wzrostem ciśnienia i temperatury. www.nowykamieniarz.pl SŁOWNIK GEOLOGICZNY Abrazja – jeden z czynników () erozji, polegający na ścieraniu skał podłoża i okruchów skalnych (pyłu, piasku, żwiru itd.) wywołany zderzeniami tych okruchów i ich tarciem o podłoże w trakcie transportu wodnego, () eolicznego, lodowcowego; wielkoskalowymi rezultatami a. są np. doliny polodowcowe, klify morskie, tzw. grzyby skalne lub znane z westernów pustynne ostańce; mniej widowiskowe jest oddziaływanie abrazji na praktycznie wszystkie odsłonięte powierzchnie skał (naturalne lub sztuczne) powodujące ich matowienie i dalszą degradację. Afanitowa – określenie () struktury skały, odnosi się do skał o strukturach szklistych oraz drobno- i bardzo drobnokrystalicznych; w praktyce afanitową nazywamy skałę, której składników nie możemy rozróżnić gołym okiem; skały o strukturze afanitowej to np. liczne bazalty (w tym () melafiry i () diabazy), () riolity, ze skał osadowych zaś – niektóre wapienie. Akcesoryczne minerały – minerały pojawiające się rzadko (zazwyczaj w ilości znacznie poniżej 1%) w niektórych rodzajach skał (w tym sensie są przeciwieństwem minerałów () skałotwórczych i () pobocznych), przykładami a.m. mogą być granaty w granitach albo () cyrkon i () korund w piaskowcach kwarcowych; niekiedy obecność takich minerałów decyduje o nadaniu nazwy odmianie skalnej (np. granit () turmalinowy). Alabaster – z mineralogicznego punktu widzenia jest to drobnoziarnista, bardzo zwięzła („zbita”) odmiana gipsu (uwodnionego siarczanu wapnia Ca[SO4] . 2H2O), zazwy- czaj biała, rzadziej zabarwiona na żółtawo, popielato czy różowawo, tradycyjnie stosowana jako materiał rzeźbiarski; określenie stosowane (zwłaszcza w starożytności) również w odniesieniu do wizualnie podobnych materiałów mineralnych będących jednak odmianami kalcytu lub wapienia (a więc zbudowanych z węglanu wapnia CaCO3); nazwa ta pierwszy raz pojawiła się w dziele Pliniusza Starszego Historia naturalna z 77 roku n.e. Albit – jedna z odmian () skaleni – () plagioklazów; skaleń sodowy Na[AlSi3O8]; kremowobiały, białoszary minerał () skałotwórczy występujący powszechnie w granitach i tzw. () sjenitach. Aluwia – osady wód płynących (strumieni, rzek) – żwiry, piaski, muły, niekiedy osady ilaste; najczęściej czwartorzędowe, często występujące w postaci cienkich pokryw w nadkładzie złóż skał litych. Amfibole – grupa minerałów () skałotwórczych o zróżnicowanym składzie chemicznym – krzemiany magnezu, żelaza, wapnia i sodu (rzadziej manganu, glinu, tytanu); tworzą kryształy wydłużone (słupkowe, pręcikowe, igiełkowe, niekiedy włókniste), często w ciemnych barwach; ich charakterystyczną cechą jest obecność dwóch kierunków łupliwości krzyżujących się pod kątem 124o; najbardziej znanym minerałem tej grupy jest () hornblenda często spotykana w skałach magmowych, m.in. () diorytach, sjenitach oraz () andezytach, rzadziej w () granodiorytach i granitach, występuje także w skałach metamorficznych – amfibolitach i niektórych () gnejsach. O autorach Paweł P. Zagożdżon dr, geolog, wykładowca na Wydziale Geoinżynierii, Górnictwa i Geologii P.Wr., zainteresowania zawodowe: geologia złożowa, geotektonika, historia górnictwa. www.nowykamieniarz.pl Katarzyna D. Zagożdżon mgr, geolog na Wydziale Geoinżynierii, Górnictwa i Geologii Politechniki Wrocławskiej, zainteresowania zawodowe: geologia podstawowa, geologiczne dokumentowanie dawnych podziemnych wyrobisk górniczych. 6/2007 I nK29 77 w w w.now yk amieniar z.pl STEGOS Słownik Terminów GeOlogicznych dla Skalników [ Część 2. ] Amfibolit - Anhydryt Amfibolit – ciemna skała () metamorficzna, która powstała w wyniku przemian w temperaturach ok. 500– 600oC i w ciśnieniach 3–8 MPa (co zdaniem większości geologów odpowiada głębokościom rzędu 15–25 km); () protolitem a. były przede wszystkim skały takie, jak bazalty i ich tufy; skład mineralny a. jest bardzo prosty – budują go () skalenie (plagioklazy) i () amfibole (najczęściej hornblenda); udokumentowane złoża a. występują w Rudawach Janowickich i w rejonie Gór Sowich (krajowe zasoby bilansowe – ok. 57,5 mln ton), w ostatnich latach jedynym kamieniołomem dostarczającym tej kopaliny był Ogorzelec, obecnie udostępniane są inne złoża, np. Piława Górna; a. są skałami o dość wysokiej gęstości (() gęst. przestrz. ok. 3,0 g/cm3), ich wytrzymałość na ściskanie wynosi zazwyczaj 90–100 MPa; a. są surowcem do produkcji kruszyw drogowych, materiał taki może też być wykorzystywany jako ciemne kruszywa ozdobne. Amonity (Ammonoidea) – jedne z najbardziej znanych i najłatwiej rozpoznawanych skamieniałości, wymarłe zwierzęta należące do gromady głowonogów (a więc spokrewnione ze współczesnymi ośmiornicami, mątwami i kalmarami); wiele rodzajów i gatunków a. to () skamieniałości przewodnie; w Polsce szczątki amonitów występują m.in. w wapieniach okolic Krakowa i Opola oraz na Jurze Krakowsko-Wieluńskiej; decydują o atrakcyjności niektórych skał wykorzystywanych do produkcji płyt kamiennych (np. () wapienie Jura Grey lub tzw. () „marmury” Pietra di Erfoud); amonity () spirytyzowane wykorzystywane są do produkcji drobnej galanterii. Andezyt z góry Wżar k. Czorsztyna. W powiększeniu: mikroskopowe zdjęcie andezytu z wysp japońskich. Andezyt – charakterystyczna skała pochodzenia wulkanicznego, składająca się z jasnego tła zbudowanego głównie z plagioklazów (()skalenie) oraz czarnych () porfirokryształów () amfiboli (głównie hornblendy) o rozmiarach sięgających kilku cm; barwa skały jasno- do ciemnoszarej, czasem ruda – wynikająca z częściowego zwietrzenia (() wietrzenie); w Polsce – w rejonie Pienin – a. są świadectwem ostatniego na tamtym obszarze okresu intensywnej działalności wulkanicznej sprzed ok. 10–13 mln lat, związanej z ruchami górotwórczymi powodującymi wypiętrzanie Karpat; AMONITY wykształcały charaktery- Powyżej z lewej: skamieniała muszla amonita mezozoicznego (Turkmenistan). Po prawej: jedna z możliwych rekonstrukcji ciała amonita. 66 nk 30 I 1/2008 styczne ślimakowato zwinięte muszle, przez co często utożsamiane są ze ślimakami, choć w rzeczywistości nie miały z nimi nic wspólnego; żyły w płytkich, ciepłych morzach w okresie od dewonu do kredy (ok. 400–65 mln lat temu), przeżywając liczne wzloty i upadki, wymarły ostatecznie z końcem mezozoiku – razem z dinozaurami; muszle największych a. osiągały prawdopodobnie średnice 2,5 m; nazwa a. nawiązuje do egipskiego, a później greckiego bóstwa Ammona, ukazywanego jako mężczyzna z rogami barana – kojarzącymi się z muszlami a. na terenie naszego kraju obecnie nie eksploatowany, niegdyś wykorzystywany do prod. bloków kamiennych (pomników), drogowych elementów formowanych, kruszyw drogowych itd. (w latach 1929–30 wykonano z niego elewację Banku Gospodarstwa Krajowego w Warszawie), dziś eksploatowany m.in. w Słowacji, gdzie oferowany jest jako kamień budowlany i elewacyjny; gęstość przestrzenna a. wynosi ok. 2,77 g/cm3, a porowatość sięga 5,5 proc., wytrzymałość na ściskanie mieści się w granicach 75–130 MPa. Anhydryt – 1) minerał – siarczan wapnia CaSO4 lub 2) monomineralna skała; z reguły powstaje w wyniku wtórnego odwodnienia gipsu (pokład gipsu CaSO4 . 2H2O, utworzonego w środowisku wodnym, jest stopniowo przykrywany coraz grubszą warstwą skał nadkładu, wzrastające ciśnienie i temperatura powoduje usunięcie wody); minerał a. krystalizuje w () układzie rombowym, ma barwę szarą, niebieskawą, białą lub bywa bezbarwny, jest miękki (twardość 3–3,5 w skali () Mohsa); skała wykazuje podobną kolorystykę, zazwyczaj naprzemiennie występują w niej plamy jaśniejsze i ciemniejsze; kryształy a. znajdują rzadko zastosowanie w jubilerstwie, skała jest wykorzystywana do produkcji niektórych materiałów budowlanych – cementów, tynków, posadzek itp.; w Polsce a. jest pozyskiwany w kopalniach Lubichów i Nowy Ląd k. Bolesławca. Paweł P. Zagożdżon, Katarzyna D. Zagożdżon www.nowykamieniarz.pl STEGOS Słownik Terminów GeOlogicznych dla Skalników [ Część 3. ] Anizotropia - Antygoryt Anizotropia – zróżnicowanie wartości danego parametru w zależności od kierunku badania; a. kryształów spowodowana jest ich wewnętrzną budową i przejawia się m.in. w zmienności właściwości optycznych (np. zróżnicowanie prędkości rozchodzenia się fali świetlnej w różnych kierunkach), twardości, czy łupliwości; a. właściwości skał jest wynikiem ich kierunkowej () tekstury, a najsilniej zaznacza się m.in. w łupkach, gnejsach, czy warstwowanych piaskowcach (wykazujących np. wyższą wytrzymałość na ściskanie w kierunku prostopadłym do () laminacji lub () uławicenia, a niższą na kierunkach równoległych do tych struktur); anizotropię parametrów surowca obserwuje się często np. na przykładzie bloczności; a. parametrów złożowych to zróżnicowanie zmienności złoża w rożnych kierunkach (np.: miąższość złoża jest stała na kierunku wschód–zachód, ale spada ku północy). Anortozyt – zbiorowa nazwa prawie monomineralnych () magmowych skał składających się w 90% ze () skaleni (plagioklazów), w zależności od nazwy (składu chemicznego) plagioklazu wyróżnia się m.in. andezynit, labradoryt i in., w zależności od zawartości minerałów ciemnych i () akcesorycznych wyróżnia się wiele odmian a. (np. a. korundowe, oliwinowe i in.); najczęściej występującą i najważniejszą z kamieniarskiego punktu widzenia odmianą anortozytów są () labradoryty; a. powstają w wyniku różnicowania się magmy i zastygają w głębokich częściach skorupy ziemskiej lub () intrudują w kierunku powierzchni i tworzą rozległe () batolity. Antracyt – odmiana węgla kamiennego o najwyższej zawartości pierwiastka C (ok. 96%), charakterystyczna jest jego ciemnoszara barwa oraz bardzo silny, półmetaliczny połysk; ze względu na głębokie przeobrażenie materii organicznej nie występują w nim szczątki roślin; w przemyśle wykorzystywany jest jako tzw. dodatek schudzający w procesie koksowania, stosuje się go też jako adsorbent (substancję pochłaniającą) przy oczyszczaniu ścieków; niekiedy a. lub węgiel antracytowy stosowane są do wyrobu drobnej galanterii albo niewielkich rzeźb – zazwyczaj o tematyce górniczej [fot.]; termin „antracyt” spotykany jest wśród handlowych nazw ozdobnych płyt kamiennych – oczywiście chodzi tu jednak wyłącznie o związek kolorystyczny antracytu i wykorzystywanych niekiedy w skalnictwie ciemnych skał wulkanicznych. Antygoryt – minerał, grupa () serpentynu Paweł P. Zagożdżon, Katarzyna D. Zagożdzon 58 nk 31 I 2/2008 Anizotropia twardości na powierzchni słupkowego kryształu dystenu (in. cjanitu); twardość podana w stopniach skali () Mohsa; nazwa minerału nawiązuje do niezwykle wyraźnej anizotropii jego twardości: dis – podwójnie oraz sthenos – siła (gr.) Pamiątkowa płaskorzeźba wykonana z węgla antracytowego ANORTOZYT Jako ciekawostkę moż- na podać, że a., choć nie tworzą dużych wystąpień na Ziemi to są bardzo ważnym składnikiem skorupy Księżyca – tzw. lądy księżycowe (jasne obszary na powierzchni naszego satelity [rys.]) zbudowane są przede wszystkim właśnie z tych skał. Około 4,5 miliarda lat temu na Księżycu istniał głęboki na kilkaset kilometrów ocean magmy. Magma ulegała stopniowemu rozdziałowi (dyferencjacji). Ku górze unosił się materiał o niższej gęstości – z niego utworzyła się ostatecznie około 20-kilometrowej grubości skorupa anortozytowa. Z opadającego w dół gęstszego materiału powstało () gabro. Setki milionów lat później powierzchnia naszego satelity uległa silnemu „bombardowaniu” – potężne uderzenia planetoid wybiły w niej olbrzymie kratery. Kratery te zostały wypełnione bazaltami które wytopiły się z gabr – tak powstały ciemne księżycowe „morza”. Widoczna strona Księżyca – jasne obszary to tzw. „lądy”, zbudowane głównie z anortozytów, ciemne „morza” wypełniają bazalty. www.nowykamieniarz.pl SEKCJA Słownik Terminów GeOlogicznych dla Skalników [ Część 4. ] Antyklina - Arenit Antyklina – inaczej siodło, wypukła część () fałdu; w jej jądrze warstwy skalne są starsze, na tzw. skrzydłach zaś – młodsze; przeciwieństwo () synkliny; antyforma – fałd wygięty ku górze (bez względu na następstwo warstw) albo innego rodzaju wypukła (wygięta ku górze) struktura tektoniczna – np. () intruzja magmowa wypiętrzająca otaczające ją skały. Aplity – magmowe skały żyłowe o strukturze drobnokrystalicznej, występujące w formie nieregularnych żył, () apofiz, () dajek zarówno w obrębie () intruzji magmowych, jak i w skałach otaczających; zbudowane prawie wyłącznie z minerałów jasnych – kwarcu, skaleni, muskowitu, minerały ciemne występują podrzędnie; bardzo często a. można obserwować w obrębie granitów, gdzie mają postać jasnych stref o wyraźnie widocznych (ostrych) granicach; stosowane niekiedy określenie granit aplitowy odnosi się do drobnokrystalicznych granitów o bardzo niskiej zawartości minerałów ciemnych, są to odmiany skalne zazwyczaj występujące przy granicach masywów granitowych. Apofiza – żyła oddzielająca się od głównej () intruzji magmowej i wnikająca w skały otaczające; a. to struktury o bardzo różnych rozmiarach – ich miąższość może wynosić kilka centymetrów, kiedy indziej sięga setek metrów; pod względem petrograficznym są one zbudowane ze skał identycznych lub bardzo zbliżonych do tworzących główną masę intruzji, odróżniają się jednak drobnokrystaliczną () strukturą i/lub niską zwartością minerałów ciemnych; bardzo często spotykane są apofizy aplitowe. Aragonit – minerał, () polimorficzna odmiana węglanu wapnia CaCO3; krystalizuje w układzie ( układ krystalograficzny) rombowym, występuje w postaci drobnych kryształków o pokroju tabliczkowym, kiedy indziej pręcikowym, a nawet igłowym, często tworzy nacieki na powierzchni skał (np. nacieki jaskiniowe) lub tzw. ooidy ( wapień oolitowy); bezbarwny lub biały albo kremowy, choć często zabarwiony (zielonkawy, żółty, czerwony, brązowy); jego cechą charakterystyczną jest (podobnie jak w przypadku kalcytu) gwałtowna reakcja z kwasem solnym (tzw. burzenie); w większych ilościach strąca się z bogatych w związki mineralne wód gorących źródeł; wykorzystywany jako kamień ozdobny, z aragonitu zbudowane są niektóre odmiany () trawertynu (np. pochodzące ze złoża Karlove Vary), a także perły i masa perłowa mięczaków. Arenit – „czysty” () piaskowiec o bardzo małej (<15%) zawartości drobnoziarnistej mułowej masy wypełniającej (tzw. matrix), a więc w jego budowie zdecydowanie dominuje szkielet ziarnowy – czyli ziarna piasku; wyróżnia się szereg odmian a. ze wzglądu na skład piasku, z którego są zbudowane, np. a. arkozowy (utworzony z ziaren skalenia), kwarcowy, czy lityczny (zbudowany z okruchów skalnych i drobnych blaszek łyszczyków). Paweł P. Zagożdżon, Katarzyna D. Zagożdżon 84 nk 32 I 3/2008 Żyła aplitu w granicie strzelińskim Złoża ropy naftowej (czarne) w silnie porowatych skałach antykliny Bibi Ejbat k. Baku izolowane od powierzchni ziemi warstwami skał nieprzepuszczalnych (zielone, uproszczone). ANTYKLINY często są strukturami złożowymi – tworzą je skały stanowiące surowce mineralne albo stają się one swoistymi pułapkami dla migrujących w obrębie górotworu bituminów (czyli ropy naftowej i gazu ziemnego), kiedy indziej naprężenia wywołane naciskami tektonicznymi tworzą w osiowych częściach a. strefy spękań lub zluźnień, gdzie dochodzi do krystalizacji różnych substancji z krążących w skałach zmineralizowanych roztworów – w taki sposób tworzą się złoża różnorodnych surowców mineralnych, nawet tak cennych, jak żyły kwarcu złotonośnego. Zespół siodłowych żył złotonośnego kwarcu, schemat budowy złoża Bendigo (Australia) www.nowykamieniarz.pl SEKCJA Słownik Terminów GeOlogicznych dla Skalników [ Część 5. ] Arkoza - Azbesty Arkoza, piaskowiec arkozowy – () piaskowiec zawierający w tworzącym go materiale okruchowym znaczne ilości () skaleni (25–100%, zazwyczaj ponad 50%), ponadto budowany przez kwarc, okruchy skał, łyszczyki oraz kaolin – wynik wietrzenia skaleni; jest zazwyczaj rezultatem rozpadu granitów i gnejsów oraz późniejszego osadzenia się piasku np. dzięki działalności okresowych rzek u podnóża gwałtownie wypiętrzanych pasm górskich, w klimacie suchym; właściwości fizykomechaniczne tych skał są zwykle niskie, nie są więc przedmiotem zainteresowania skalników, ich złoża są niekiedy dokumentowane dla potrzeb przemysłu ceramicznego (m.in. produkcja gresu, ceramiki szlachetnej) oraz emalierstwa i szklarstwa; najbardziej znanym przykładem w Polsce jest tzw. a. kwaczalska z rejonu Trzebini. Asfalt (naturalny, kopalny) – bardzo lepka lub stała i krucha (w zależności od temperatury otoczenia) odmiana bituminów (kopalnych węglowodorów), czarna, o temperaturze topnienia ok. 50–600C; w stanie rozproszonym obecna w większości odmian ropy naftowej; rzadko występuje w koncentracjach, tworząc tzw. jeziora asfaltowe – ropa naftowa przesącza się ku powierzchni ziemi, tam traci swoje najbardziej lotne składniki i ulega częściowemu utlenieniu, produkt tych procesów – a., gromadzi się w obniżeniach terenu; znany od starożytności – w Persji wykorzystywany jako bardzo wytrzymałe spoiwo budowlane, a w Egipcie do balsamowania zwłok, obecnie w niektórych rejonach składnik bitumicznych nawierzchni drogowych i lotnisk (czyli tzw. asfaltu); najbardziej znanym złożem jest Jezioro Asfaltowe (Pitch Lake) na wyspie Trynidad, gdzie od początku eksploatacji w 1867 roku wydobyto kilkadziesiąt milionów ton surowca. Włókna azbestu mogą mieć nawet kilkanaście centymetrów długości fibryle; a. przejawiają wyjątkowe właściwości izolacyjne (termiczne, elektryczne i akustyczne) oraz wysoką odporność na działanie czynników chemicznych, ich włókna są elastyczne i wytrzymałe na rozciąganie; dzięki tym cechom a. od starożytności znajdował różnorodne zastosowanie: do produkcji „wiecznych” knotów do lamp oliwnych, czy ubrań czyszczonych w wyjątkowy sposób – przez wypalenie w ogniu, później służył do wyrobu niezwykle delikatnych i jednocześnie trwałych wstążek i koronek; od końca XIX wieku – powszechnie stosowany w budownictwie (betony, izolacje termiczne i akustyczne, pokrycia dachowe itd.), a także m.in. do produkcji hamulców, wkładek filtrujących w maskach przeciwgazowych; niestety nic nie jest idealne – azbesty są czynnikiem wysoko toksycznym, powszechnie wycofywanym z użycia; działanie chorobotwórcze a. jest skutkiem wdychania fibryli i ich grzęźnięcia w pęcherzykach płucnych; niemal połowa światowego wydobycia a. pochodzi z Rosji (np. złoże Swierdłowsk na Uralu); na terenie Polski występuje w () serpentynitach. Paweł P. Zagożdżon, Katarzyna D. Zagożdżon Asymilacja magmowa – wchłanianie przez magmę otaczających ją skał; proces polegający przede wszystkim na chemicznej wymianie składników (pierwiastków i związków chemicznych), ale też na roztapianiu skał otaczających; a. powoduje zmianę pierwotnego składu magmy, jej „zanieczyszczenie” ( kontaminacja). Autolit – jedna z odmian () enklaw (czasem zwanych porwakami) w skałach magmowych, zestalony fragment pierwotnej magmy uniesiony przez magmę wtórną (wytopioną z pierwotnej) i uwięziony w niej. Azbesty – zbiorowa nazwa nadana włóknistym odmianom niektórych minerałów krzemianowych (np. chryzotyl z grupy serpentynu, amfibole – antofyllit, aktynolit), wyróżnia się też minerały azbestopodobne (łącznie opisano ich ok. 150); a. tworzą zazwyczaj białe lub jasnozielone „kłaczki” lub większe skupienia o wielocentymetrowej nawet długości włókien, łatwo dających się dzielić paznokciem na coraz drobniejsze nitki, przy obróbce mechanicznej zaś rozpadających się nawet na włókna długości zaledwie kilku mikrometrów – tzw. 72 nk 33 I 4/2008 Fot.: Przykłady kryształów automorficznych: 1 – kwarc (słup heksagonalny z piramidami), 2 – złożona forma skalenia potasowego, 3 – kalcyt (romboedr – prostopadłościan, którego wszystkie ściany są rombami, inaczej – „kopnięty sześcian”), 4 – piryt (sześcian), 5, 6 – granaty 12-ścian rombowy oraz 24-ścian deltoidowy. Automorficzny minerał – minerał własnopostaciowy (in.: idiomorficzny lub euhedralny), czyli taki, który wykrystalizował w typowej dla niego postaci; a.m. występują tylko w niektórych środowiskach – są to np. najwcześniej krystalizujące składniki magm i law, minerały tworzące się w warunkach hydrotermalnych (wytrącające się z gorących roztworów wodnych, krążących w szczelinach skalnych) czy kryształy soli wytrącające się w słonych jeziorach. www.nowykamieniarz.pl SEKCJA Słownik Terminów GeOlogicznych dla Skalników [ Część 6. ] Azuryt - Bazalt Azuryt – minerał o charakterystycznej ciemnolazurowej barwie, węglan miedzi o wzorze Cu3(CO3)2(OH)2; najczęściej występuje w postaci skupień ziarnistych i ziemistych lub naskorupień; łatwo ulega wietrzeniu, a także rozpadowi pod wpływem wysokiej temperatury, co ogranicza możliwości jego wykorzystania; stosowany jest do produkcji pigmentów, niekiedy jako jubilerski kamień ozdobny; choć zawiera dużą ilość miedzi, to nie tworzy złóż tego metalu, ze względu na jaskrawą barwę wykorzystywany jest jednak w poszukiwaniach geologiczno-górniczych jako wskaźnik występowania siarczków miedzi. Azuryt drobnokrystaliczny (Chiny, prow. Anhui). Bazalt – termin stosowany w dwóch znaczeniach: 1) potoczne określenie ciemnych (często czarnych) skał o afanitowej lub porfirowej () strukturze (w sensie „Droga Olbrzymów” (Irlandia) – doskonale wykształcony cios słupowy bazaltu, rezultat równomiernego chłodzenia pokrywy lawowej. Największe wystąpienia BAZALTÓW na kontynentach to tzw. platobazalty (trappy bazaltowe) – pokrywy lawowe o powierzchniach sięgających setek tysięcy kilometrów kwadratowych i miąższości nawet kilku kilometrów, które powstały w wyniku gigantycznych wylewów szczelinowych, b. występują też w postaci śródkontynentalnych koncentracji wulkanitów (jak np. na Dolnym Śląsku), wszystkie te wystąpienia są jednak niczym wobec den oceanicznych, niemal w całości zbudowanych z b., największymi „fabrykami bazaltu” na naszej planecie są tzw. () ryfty – sieć szczelin w osiowych częściach grzbietów śródoceanicznych, gdzie przez cały czas dochodzi do rozrywania skorupy oceanicznej i zabliźniania powstających szczelin lawą; skały takie występują również na Księżycu, Marsie i Wenus. 54 nk 34 I 5/2008 petrograficznym różniących się od siebie: bazaltów sensu stricte, ale też pikrobazaltów, trachybazaltów, tefrytów, bazanitów i in.; w tym znaczeniu stosowany powinien być raczej termin bazaltoidy); 2) zgodnie z najczęściej obecnie stosowaną klasyfikacją TAS ( magmowe skały) – skała zwierająca 45–52% wag. SiO2 oraz do 5% alkaliów (K 2O + Na2O); minerałami () skałotwórczymi b. są () skalenie z grupy plagioklazów, oliwiny i magnetyt, a w niektórych przypadkach – drobne ilości kwarcu lub tzw. skaleniowców; uważa się, że magmy bazaltowe powstają na głębokościach sięgających nawet 100 km, w wyniku częściowego wytopienia materii skalnej tworzącej górny płaszcz Ziemi ( Ziemi budowa) – stamtąd stopniowo przemieszczają się ku powierzchni, gdzie pojawiają się w postaci law o temperaturze rzędu 1150–1225oC; w wyniku zastygania lawy tworzy się charakterystyczny () cios słupowy bazaltu; b. to najpowszechniej występująca magmowa skała wulkaniczna (in. wylewna, efuzywna) lub () subwulkaniczna; na terenie Polski b. występuje gł. na Dolnym Śląsku (ok. Lubania, Jaworu, Złotoryji itd.), jest wykorzystywany przede wszystkim do produkcji kruszyw drogowych i kolejowych (a niekiedy ozdobnych) wszystkich frakcji, znacznie rzadziej – do wytwarzania kostki brukowej, surowiec zagraniczny (o odpowiedniej bloczności) jest wykorzystywany w kamieniarstwie (np. Oriental Basalt, Basaltina, Basalto Sardo); b. mają wysoką gęstość (ok. 3,0 g/cm3), i bardzo wysoką wytrzymałość na ściskanie, niekiedy przekraczającą 300 MPa, ich krajowe zasoby przekraczają 500 mln t, a wydobycie ma wartość ok. 5 mln t; por. też: () melafir, () diabaz. Bazalt lany – () leizna bazaltowa Paweł P. Zagożdżon, Katarzyna D. Zagożdżon www.nowykamieniarz.pl FOT: WIKIMEDIA COMMONS, MINDAT.ORG Batolit – rozległe, głębinowe ciało magmowe ( intruzja), najczęściej zbudowane z () granitu; jego granice są z reguły niezgodne (przecinają starsze struktury geologiczne); kształt b. jest zazwyczaj nieregularny, ciała takie rozszerzają się ku dołowi, a ich dolna granica jest nieznana; największe, jak b. Gór Nadbrzeżnych w Ameryce Północnej, osiągają rozmiary 100 - 1500 km; w obrębie b. występują różnorodne złoża: granitów i skał pokrewnych, ale też np. złoża rzadkich metali i kamieni szlachetnych związane z () pegmatytami. SEKCJA Słownik Terminów GeOlogicznych dla Skalników [ Część 7. ] Belemnity - Biogeniczne skały Belemnity – ogólnie przyjęta nazwa b. charakterystycznych skamieniałości elementów szkieletowych wymarłego rzędu głowonogów (dziesięciornic, prawdopodobnie blisko spokrewnionych ze współczesnymi mątwami i kałamarnicami); ciemne skamieniałości b. stanowią atrakcyjny, kontrastowy element niektórych jurajskich wapieni ozdobnych; na terenie Polski często spotykane na Jurze Krakowsko-Wieluńskiej i w rejonie Gór Świętokrzyskich. Benioffa strefa – płaski obszar, w obrębie którego skupiają się hipocentra (ogniska) () trzęsień ziemi w rejonach tzw. wulkanicznych () łuków wyspowych (gł. zachodni Pacyfik) oraz Andów; nachylona pod kątem około 45o w kierunku oceanu, sięga niekiedy do głębokości aż 700 km (do granicy górnego i dolnego płaszcza Ziemi, Ziemi budowa); wg dominującego w geologii paradygmatu () tektoniki płyt jest to rejon zderzenia płyt skorupy ziemskiej – oceanicznej i kontynentalnej; nazwana na cześć odkrywcy – sejsmologa prof. Hugo Benioffa (1899 – 1968). Schemat strefy Benioffa, na przykładzie rejonu japońskiego wulkanicznego łuku wyspowego. nich kaustobiolity (palne – np. torfy i węgle, bursztyn i łupki bitumiczne) oraz akaustobiolity (niepalne: m.in. kreda, różnorodne wapienie, ziemie okrzemkowe, radiolaryty czy też guano, czyli znaczne nagromadzenia ptasich odchodów); wyróżniana również grupa skał organicznych obejmuje skały zawierające związki organiczne. Paweł P. Zagożdżon, Katarzyna D. Zagożdżon Bergfleisch – niem. „skalne mięso”, jedna z tradycyjnych nazw () azbestu chryzotylowego lub amfibolowego (też: Bergflachs – len skalny, Bergwolle – wełna skalna). Biogeniczne skały (biolity) – skały organogeniczne, czyli utworzone w wyniku fizjologicznej działalności roślin albo zwierząt, lub nagromadzenia i rozkładu ich szczątków; wg jednego z podziałów wyróżnia się wśród 70 nk 35 | 6/2008 Przekrój doskonale zachowanego rostrum belemnita w wapieniu jurajskim (Dolnośląski Urząd Wojewódzki we Wrocławiu, Oddział Paszportowy). W minitaturze prawdopodobny wygląd belemnita oraz położenie rostrum. BELEMNITY były zwierzętami o wydłużonym ciele, najtrwalszą część ich szkieletu stanowiło tzw. rostrum (poprawna nazwa tego, co powszechnie określane jest jako b.) umiejscowione w tylnej części ciała i otoczone tkanką mięśniową (sporadycznie zachowują się odciski układu krwionośnego), zbudowane z promieniście ułożonych kryształów kalcytu; ciekawostką jest, że ramiona b. uzbrojone były nie w przyssawki (jak u współczesnych głowonogów), lecz w szeregi haczyków zwanych onychitami; b. były aktywnie pływającymi drapieżnikami, których ławice zasiedlały płytkie strefy mórz, najstarsze b. znane są z dolnego karbonu (ok. 350 mln lat temu), jednak okres ich rozkwitu rozpoczął się w późnym triasie (230 mln lat) a zakończył w trakcie wielkiego wymierania u schyłku kredy (65,5 mln lat). W związku z tym uznane zostały za () skamieniałości przewodnie mezozoiku; rostra b. osiągają zazwyczaj kilka do 10 cm i były szkieletem zwierząt o długości nie przekraczającej 0,5 m (jednak rekordziści – Megatheutis gigantea – wykształcały 45-centymetrowe rostra, a długość ich ciała dochodziła do 3 m); rostra b. (od gr. belemnon – strzała, pocisk) były też nazywane strzałkami piorunowymi (perunowymi), długo uważano bowiem, że powstają właśnie w wyniku uderzenia pioruna w ziemię. www.nowykamieniarz.pl FOT: I RYS: P. ZAGOŻDŻON Bio... – przedrostek wskazujący na genetyczny związek struktury, skały lub pewnych jej składników z działalnością organizmów żywych; m.in.: bioglify – utrwalone na powierzchniach warstw skał osadowych ślady działalności organizmów żywych – pełzania, kroczenia ( hieroglify); bioherma – () soczewa lub warstwa nieuławiconych (nieposiadających warstwowania) wapieni organogenicznych wytworzona przez organizmy osiadłe, takie jak koralowce, gąbki, a nawet wytwarzające wapienne szkieleciki glony; bioklasty – ziarna mineralne w skałach węglanowych ( osadowe skały), utworzone w wyniku rozkruszenia szkieletów organizmów żywych; biostroma – warstwa wapienia organogenicznego, która powstała w miejscu wzrostu osiadłych organizmów żywych – najlepszym przykładem są rafy koralowe; bioturbacje – zaburzenia wywołane działalnością organizmów żyjących w luźnym osadzie lub na jego powierzchni, m.in. zatarcie warstwowania (w wyniku wzrostu korzeni roślin lub żerowania i budowy jamek mieszkalnych drobnych zwierząt) albo zmiana jego składu (np. pozostawienie odchodów – a więc ekstremalnym przykładem b. jest pozostawienie ekskrementów). SEKCJA Słownik Terminów GeOlogicznych dla Skalników [ Część 8. ] Bieg i upad - Blok tektoniczny Bituminy – 1) występujące w skałach substancje organiczne rozpuszczalne w rozpuszczalnikach or- bieg tw wars y upad ” iczna eolog ia „g rzchn powie β bieg bieg płasz poziomczyzna a α1α2 γ upad ganicznych; 2) kopalne paliwa gazowe (gaz ziemny), płynne (ropa naftowa oraz produkty jej przemian i Fragment kryształu ciemnego łyszczyku (Sljudjanka, Syberia). BIOTYT – najpospolitszy minerał z grupy () łyszczyków, o wzorze K(Mg,Fe,Mn)3 [(OH,F)2 | AlSi3O10], często skałotwórczy (m.in. w granitach, pegmatytach, gnejsach, licznych łupkach metamorficznych, piaskowcach szarogłazowych), krystalizuje w układzie jednoskośnym ( układ krystalograficzny), choć jego kryształy często przyjmują formy pseudoheksagonalne ( pseudo-), pokrój jego kryształów jest zazwyczaj tabliczkowy lub blaszkowy, często występuje w drobnołuskowych skupieniach, choć niekiedy powierzchnia pojedynczych „płyt” biotytowych sięga kilku metrów kwadratowych (np. 7 m2 w kamieniołomach Evje w Norwegii); zazwyczaj czarny, o charakterystycznym perłowym połysku i doskonałej jednokierunkowej łupliwości (dzięki niej łatwo można uzyskiwać cienkie blaszki minerału); wykorzystywany jako materiał izolacyjny; nazwa nadana w 1847 r. przez J.F.L. Hausmanna, od nazwiska francuskiego fizyka Jean-Baptiste Biota, który zajmował się m.in. właściwościami optycznymi łyszczyków. 80 nk 36 | 7/2008 Skręcony krystaloblast granatu w łupku łyszczykowym (obraz mikroskopowy). Elementy opisujące położenie powierzchni geologicznej (w tym przypadku warstwy): bieg i upad oraz azymut biegu (α1, α2) i upadu (β) oraz kąt upadu (γ). rozpadu) i niektóre stałe (niektóre tzw. węgle bitumiczne, wosk ziemny, () asfalt naturalny); określenie „bitumiczny” (np. łupek, piasek) wskazuje, że oprócz głównych składników budujących skałę istotną jej część stanowi substancja b.; rozproszona substancja b. występuje w różnorodnych skałach (głównie łupkach osadowych – np. krajowych łupkach miedzionośnych), łatwo staje się barwnikiem nadającym skałom odcień zdecydowanie ciemny (doskonałym przykładem jest wapień dębnicki). Blast – właściwie krystaloblast – ziarno mineralne powstające lub wzrastające w wyniku blastezy; blasteza – proces rekrystalizacji skały bez jej przetopienia, charakterystyczny dla () metamorfizmu (przemian skał zachodzących w wysokim ciśnieniu i temperaturze, na głębokościach rzędu co najmniej kilku kilometrów); b. są więc odpowiednikami kryształów, tworzącymi się w warunkach metamorficznych, często wzrastają one w trakcie procesów polegających na przemieszczaniu względem siebie poszczególnych części skały, w związku z tym przyjmują formy wydłużone, rozwleczone albo skręcone (np. blasty typu „kuli śnieżnej”, czyli snowballs). Blok tektoniczny – masa skalna oddzielona od otaczających obszarów uskokami, rozłamami tektonicznymi itp.; ich rozmiary mogą być b. różnorodne – niekiedy są widoczne w skali pojedynczego kamieniołomu, ale za b.t. można też uznać np. Grenlandię; wewnętrzna budowa b.t. może być niejednorodna (skomplikowana), ale na wszelkie naciski tektoniczne reaguje on jako całość. Paweł P. Zagożdżon, Katarzyna D. Zagożdżon www.nowykamieniarz.pl FOT. I RYS: P. ZAGOŻDŻON (2), UNIVERSITY OF ALBERTA (1) Bieg i upad – terminy opisujące położenie w przestrzeni wszelkich planarnych (płaskich) powierzchni geologicznych (np. warstw i pokładów, ale też uskoków, spękań, szczelin, warstwowania czy żył mineralnych); b. definiowany jest jako ślad przecięcia powierzchni „geologicznej” z dowolną płaszczyzną poziomą; upad płaszczyzny to kierunek jej największego spadku – bieg i upad są do siebie prostopadłe; aby móc liczbowo określać orientację w przestrzeni planarnych struktur geologicznych, wyróżnia się ponadto azymuty ich biegu i upadu oraz kąt upadu; azymut biegu (α1, α2) to jeden z kątów pomiędzy biegiem a kierunkiem północnym (jak na azymut przystało – mierzony zgodnie z kierunkiem ruchu wskazówek zegara); azymut upadu (β) to, odpowiednio – kąt pomiędzy północą a rzutem prostokątnym linii upadu na płaszczyznę poziomą; kąt upadu (γ – pionowy) zawiera się pomiędzy płaszczyzną poziomą a powierzchnią geologiczną. SEKCJA Słownik Terminów GeOlogicznych dla Skalników [ Część 9. ] Bluestone - Bowenit Błyszcz – tradycyjna polska nazwa minerałów rudnych (siarczków i tlenków) o wysokim, tzw. metalicznym lub diamentowym () połysku; ang. glance, niem. Blende (choć polskie znaczenie słowa „blenda” jest nieco inne); najbardziej znane są b. żelaza (krystaliczna odmiana hematytu) i ołowiu (galena), mówiono także o b. kobaltu (kobaltyn), miedzi (chalkozyn), srebra (argentyt), a także antymonu, bizmutu, molibdenu. Bohdanowiczyt – jeden z nielicznych „polskich” minerałów – odkrytych, opisanych i zgłoszonych do Międzynarodowej Asocjacji Mineralogicznej przez polskich naukowców; prosty selenek bizmutu i srebra AgBiS2 o intensywnie żółtej barwie, odkryty w 1967 roku w Kletnie (poza tym znany tylko z Grenlandii), występujący niestety wyłącznie w drobnych skupieniach widocznych jedynie pod mikroskopem; nazwany na cześć Karola Bohdanowicza, wybitnego polskiego geologa i górnika prowadzącego prace na terenie Azji, a po 1918 r. – w Polsce. Bomby – 1) b. oliwinowe – odmiana () enklaw ( autolitów) występujących w bazaltach, a zbudowanych przede wszystkim z () oliwinu; posiadają charakterystyczną zieloną barwę, częściowo przeświecające lub przezroczyste; są to fragmenty występujących poniżej skorupy ziemskiej (czyli w najwyższym płaszczu, Ziemi budowa) skał o składzie dunitu ( magmowe skały), z których wytopiły się bazalty; 2) b. wulkaniczne – jeden ze składników materiałów () piroklastycznych, produkty eksplozywnej działalności wulkanów, wyrzucone w powietrze fragmenty skalne o rozmiarach ponad 64 mm (choć notowano przypadki, gdy wyrzucone w powietrze bloki osiągały wiele metrów długości i masę ponad 100 ton); b. wulkaniczne powstające z wyrzucanej w po- Bomba oliwinowa w bazalcie z kamieniołomu Lutynia k. Lądka Zdroju i przekrój nietypowej, bardzo porowatej bomby wulkanicznej – w trakcie lotu gazy w jej wnętrzu utworzyły pęcherz o rozmiarach ok. 10 cm (Etna, Sycylia) wietrze lawy mają często kształty zaokrąglone, wydłużone czy skręcone w korkociąg, a ich wnętrze bywa porowate lub nawet gąbczaste ( tekstura), bomby będące fragmentami starszych law są ostrokrawędziste. Bowenit – wprowadzona pod koniec XIX wieku nazwa odmiany () antygorytu, choć obecnie nie jest to formalna nazwa minerału; wykorzystywany jako kamień Green Bowenite (Dark i Light) oferowany przez Antolini Luigi ozdobny w jubilerstwie, choć nie posiada dużej wartości, składnik () serpentynitów; występuje m.in. w RPA, Chinach, Nowej Zelandii, a także na terenie najmniejszego stanu USA – Rhode Island, gdzie został oficjalnie uznany za „stanowy” minerał; termin występujący w nazwach handlowych odmian kamienia Green Bowenite „Dark” i „Light”, określanych jako „granit półszlachetny”. Paweł P. Zagożdzon, Katarzyna D. Zagożdżon skał; 1) niebieskawy albo szary, czasem lekko rudy dewoński () piaskowiec skaleniowy (określany jako szarogłaz skaleniowy), charakterystyczny dla północno-wschodniej Pensylwanii i stanu Nowy Jork (USA), utworzony w środowisku delty rzecznej; odmiany handlowe, noszące nazwy Pennsylvania B., Glacier Blue Devonian Sandstone, wykorzystywane w architekturze ogrodowej, aranżacji wnętrz domów i do produkcji drobnej galanterii; 2) odmiana ordowickiego wapienia występującego w dolinie Shenandoah, USA (Shenandoah Valley B.), wykorzystywanego już przez pierwszych białych osadników od połowy XVIII w. aż do połowy wieku XX; ciemnoniebieski, wietrzejąc zmienia kolor na jasnoszary; 3) w Australii, stan Wiktoria (m.in. Lara B.) – bazalt lub bazalt oliwinowy, od poł. XIX w. powszechnie stosowany jako kamień budowlany, obecnie wytwarza się z niego kostkę brukową, płyty, drobną galanterię; 4) eksploatowany w Belgii ciemny i zwięzły szary () wapień organogeniczny (krynoidowy) o wieku dolnokarbońskim (znany pod nazwą handlową Pierre Bleu Belge, choć „dla zmylenia wroga” określany też jako Petit Granit); niegdyś stosowany w wystroju wnętrz budowli monumentalnych, obecnie wykorzystywany jako materiał posadzkowy, do aranżacji wnętrz domów i ogrodów, a także w rzeźbiarstwie; podobne skały są pozyskiwane również w Irlandii i Wietnamie; 5) w Wielkiej Brytanii potocznie nazwa b. odnoszona jest do skał, z których wykonane są megality Stonehenge, choć w rzeczywistości jest to zbiór różnych skał: dolerytów, riolitów, tufów i piaskowców, niekiedy jednak termin b. łączony jest wyłącznie ze wspomnianymi () dolerytami, pochodzącymi prawdopodobnie z odległych aż o 250 km wzgórz Preseli. 84 nK 37 | 1/2009 Bluestone: 1. Pennsylvania B., 2. Shenandoah B., 3. australijski bazalt oliwinowy, 4. belgijski wapień oraz 5. doleryt Preseli (skala fotografii zmienna) www.nowykamieniarz.pl FOT: ARCHIWUM AUTORA BLUESTONE – nazwa odnoszona w różnych częściach świata do szeregu całkowicie odmiennych Słownik Terminów GeOlogicznych dla Skalników [ Część 10. ] Brachyfałd - Brylant Brachyfałd (brachysynklina, brachyantyklina) – tzw. fałd krótki, tzn. taki, którego długość jest tylko kilkakrotnie większa od szerokości – można powiedzieć, że b. to fałdy „wygięte w dwie strony” (w kierunkach prostopadłych do siebie), stadium przejściowe pomiędzy zwykłymi fałdami bardzo dużej szerokości (których modelem może być zgięty plik kartek) a () kopułami i () nieckami; wyróżnia się brachyantykliny (w których warstwy skalne zapadają na zewnątrz od centrum struktury) i brachysynkliny (warstwy nachylone ku środkowi b.). wstawać w rozmaity sposób, stąd wyróżnia się np.: b. jaskiniowe (spojone bloki skalne odpadające od stropu oraz fragmenty szaty naciekowej), b. kontaktowe (spojenie magmą fragmentów skał otaczających komorę magmową), b. lawowe (zastygająca wierzchnia część potoku lawowego, kruszona przez ruch lawy) i wulkaniczne (powstające przy ścianach kominów wulkanicznych), b. osadowe (ze spojenia ostrokrawędzistych okruchów skalnych – np. rumoszu), b. tektoniczne (tworzące się w rejonach uskoków, w wyniku kruszenia przemieszczających się bloków skalnych), b. zderzeniowe (in. impakcyjne) – rezultat uderzeń meteorytów ( suevit). Brekcja – druzgot skalny, skała składająca się z ostrokrawędzistych, zazwyczaj dużych fragmentów skał starszych, spojonych innym materiałem; b. mogą po- Mniej typowy przykład brylantu o szlifie fasetowym, ale o kroplowatym kształcie kamienia BrekcjE stają się niekiedy wyjątkowo atrak- cyjnym surowcem kamieniarskim, zwłaszcza gdy występuje w nich wyraźny kontrast barwny i strukturalny pomiędzy okruchami skalnymi (tzw. szkieletem ziarnowym) a spoiwem. Jednak podstawową cechą warunkującą wykorzystanie b. w postaci płyt jest ich wystarczająca zwięzłość (niektóre z tych skał pękają bowiem łatwo na granicach ziaren szkieletu i spoiwa). Większość b. stosowanych jako surowiec kamieniarski to b. tektoniczne – jak np. Breccia Fenicia, Breche de Vendome, Dark Emperador a nawet Labradorite Multicolor. Strukturę brekcjowatą można obserwować również w niektórych elementach wykonanych z krajowego tzw. () zlepieńca zygmuntowskiego (zwanego niekiedy, całkiem nieformalnie, „salcesonem”). Unikatem wśród materiałów kamieniarskich jest brekcja impakcyjna, zwana suevitem, niewątpliwie warta szerszego opisu w oddzielnym haśle STEGOS-a. Przez stulecia była ona wydobywana w pobliżu Nördlingen w południowych Niemczech, na peryferiach 24-kilometrowej średnicy krateru meteorytowego Ries, sprzed ok. 15 mln. lat. Trzeba zaznaczyć, że b. są niekiedy bardzo trudne do odróżnienia od tzw. agglomarmurów, tym bardziej, że tą samą nazwą bywają opatrzone i skały naturalne i aglomeraty (np. Breccia Pernice). 60 nK 38 | 2/2009 Brekcjowata odmiana tzw. „zlepieńca zygmuntowskiego”, Breche de Vendome, brekcjowaty labradoryt Labradorite Multicolor oraz Breccia Fenicia – wyjątkowy przypadek brekcji, w którym niektóre fragmenty szkieletu ziarnowego same w sobie są również brekcjami Bruk – w sensie geologicznym jest to nagromadzenie na powierzchni lub w obrębie warstwy osadowej ziaren mineralnych o wyraźnie większych rozmiarach; b. korytowy to warstwa większych kamieni na dnie rzecznym, utworzona w wyniku wypłukania bardziej drobnoziarnistej części osadu; b. lodowcowy (morenowy) powstaje w wyniku przemycia przez wodę () moreny lodowcowej, wypłukania piasku i cząstek ilastych, i skoncentrowania w ten sposób () głazów narzutowych; bruk muszlowy stanowią zespoły muszli, najczęściej () małży, leżące płasko na powierzchni dna wypukłą stroną ku górze (w tej pozycji są stabilne – prąd rzeczny lub falowanie morza nie są w stanie ich porwać i przemieścić). Brylant – 1) powszechnie stosowane określenie oszlifowanego () diamentu, 2) termin gemmologiczny odnoszący się do diamentu o szlifie brylantowym (choć ang. brilliant stosuje się również do innych kamieni jubilerskich szlifowanych do takiej postaci); szlif brylantowy uzyskuje się nadając diamentowi najbardziej popularną i atrakcyjną postać wielościenną, o okrągłym (patrząc od góry) zarysie, z płaską powierzchnią górną (czoło) i szeregiem (co najmniej 56) tzw. fasetek, czyli niewielkich powierzchni tworzących tzw. koronę i pawilon (górną i dolną część kamienia); zachowanie odpowiednich proporcji b. powoduje, że tak oszlifowany kamień działa jak pryzmat, rozszczepiając wpadające doń światło – naukowo zjawisko to nazywane jest dyspersją (niezwykle silną w diamencie), jego rezultat zaś to potocznie „ogień” b.; b. są oceniane i wyceniane na podstawie „czterech c” – z ang.: carat (wielkość w karatach – 1 ct = 0,2 g), colour (kolor), clarity (czystość) i cut (szlif); największe b. osiągają masę setek ct i rozmiary kilku cm; poza b. bezbarwnymi występują kamienie w odcieniach żółtych, zielonych, brązowych oraz różowych i niebieskich (te ostatnie osiągają niekiedy wyższe ceny niż b. bezbarwne); co ciekawe, w wyniku szlifowania do postaci b. kamień traci zazwyczaj ponad 50% swej początkowej masy. Paweł P. Zagożdżon, Katarzyna D. Zagożdżon www.nowykamieniarz.pl fot: archiwum autorów Brakiczny – „o niepełnym zasoleniu”; termin, który może się odnosić do zbiorników morskich (morzem b. jest np. Bałtyk), wód (np. wody morskie w rejonie ujść wielkich rzek – Amazonki, Missisipi, Kongo itp.), osadów powstających w takich środowiskach lub żyjących tam organizmów.