Otyłość i choroby związane z nadwagą

/TYŒOu¿ICHOROBYZWI’ZANEZNADWAG’
/BESITYAND/BESITY†RELATED$ISEASES
MGRFARM-ARIA7OJTANOWSKA†2ZYTKI
+ATEDRAI:AKŒAD4OKSYKOLOGII
gL’SKIEGO5NIWERSYTETU-EDYCZNEGOW3OSNOWCU
+IEROWNIKPLACÌWKIPROFDRHAB*ERZY+WAPULIÊSKI
Streszczenie
Abstract
Otyłość jest definiowana jako przewlekła choroba
metaboliczna, charakteryzująca się zwiększeniem
tłuszczowej masy ciała. Około 30 % osób w Polsce to osoby otyłe lub mające nadwagę. Niestety
pomimo wielu kampanii propagujących zdrowy
styl życia liczba ich stale wzrasta. Najczęstszą
przyczyną otyłości oprócz obciążeń genetycznych
jest nadmierne spożywanie pokarmów bogatych
w tłuszcze oraz cukry proste. Poważnym problemem osób otyłych jest zwiększone ryzyko rozwoju
takich chorób jak: nadciśnienie tętnicze, choroba
wieńcowa, cukrzyca typu II, hiperlipidemia, kamica pęcherzyka żółciowego czy choroba zwyrodnieniowa stawów. Poza tym osoby otyłe są również
obarczone zwiększonym ryzykiem zachorowania
na raka sutka czy raka jelita grubego. Dlatego tak
ważne jest aby jak najszybciej rozpocząć leczenie
czy to pod kontrolą lekarza, czy dietetyka. Całkowita zmiana stylu życia jest istotnym czynnikiem
mającym wpływ na zmniejszenie masy ciała, co
więcej liczne badania wykazały, iż obniżenie masy
ciała o 20 % przynosi ogromne korzyści zdrowotne.
Słowa kluczowe: otyłość, redukcja masy ciała
Obesity is defined as a chronic metabolic disease which
is characterized by the increase in fat body weight. About 30% of women and men in Poland are obese or overweight. Unfortunately despite many campaigns whose
aim is to propagate healthy lifestyle, the number of obese and overweight people is constantly on the increase.
Next to genetic predisposition, the consumption of food
rich in fat and monosaccharides is the main reason of
obesity. Obese people are at the increased risk of arterial hypertension, coronary thrombosis, type 2 diabetes,
hyperlipidaemia, cholecystolithiasis and degenerative
joint disease. Additionally, they are at the increased risk
of breast cancer or large intestine cancer. Therefore the
beginning of medical treatment is so important either
under physician’s or dietitian’s control. Total change
of lifestyle is also a very significant factor influencing
the reduction of body weight. What is more, numerous
studies have shown that the decrease in body weight by
20% results in health benefits.
Key words: obesity,reduction of body weight
Otyłość jako przewlekła choroba metaboliczna charakteryzująca się zwiększeniem tkanki tłuszczowej w organizmie,
jest efektem utrzymującego się przez dłuższy okres czasu
dodatniego bilansu energetycznego tj. przewagi spożytej
energii nad energią wydatkowaną przez organizm. Ocenia
się że w Polsce około 50% kobiet i mężczyzn to osoby otyłe,
natomiast nadwaga występuje u około 30% zarówno kobiet
jak i mężczyzn.
Otyłość ma poważne następstwa zdrowotne i z tego
powodu powinna być leczona tak jak każda inna choroba,
natomiast nadwaga chociaż nie jest zaliczana do chorób
może spowodować szereg zaburzeń w organizmie, a przede
wszystkim może doprowadzić do powstania otyłości.
Ogólnej oceny masy ciała można dokonać obliczając
wskaźnik masy ciała – BMI (Body Mass Index). BMI=
masa ciała (kg)/ wzrost (m)². Norma BMI wynosi od 18,524,9(kg/m²).
O nadwadze mówimy przy BMI wynoszącym 25-30 (kg/
m²), a o otyłości stanowiącej bezwzględne wskazanie do
rozpoczęcia leczenia przy BMI powyżej 30 (kg/m²).
Oprócz wagi ważnym aspektem jest umiejscowienie nadmiaru tkanki tłuszczowej.
Oceniając rozmieszczenie nadmiaru tkanki tłuszczowej
w organizmie można określić stopień zagrożenia utraty
zdrowia w skutek rozwoju powikłań otyłości. Dokonuje
się tego obliczając wskaźnik WHR czyli wskaźnik talia –
biodra tj. stosunek obwodu talii do bioder i wyznaczając
typ otyłości. Do prawidłowego obwodu talii przykłada
&ARMACEUTYCZNY
0RZEGL’D.AUKOWY
COPYRIGHT‚'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO
)33.†
–ŸœkUŸžŸ¤°°U
się szczególnie duże znaczenie ponieważ na tej podstawie biet ok. 25%. Stwierdzono jednak, że między 20 a 50 r.ż.
można ocenić skuteczność leczenia otyłości. Jeśli u kobiet ilość tkanki tłuszczowej u mężczyzn podwaja się, a u kobiet
wskaźnik WHR wynosi powyżej 0,8 a u mężczyzn powyżej rośnie o połowę.
1, świadczy to o znacznym nagromadzeniu tkanki tłuszczoDzieje się tak dlatego, iż wraz z wiekiem tempo spawej w jamie brzusznej. Otyłość tego typu to otyłość brzusz- lania obniża się. W okresie klimakterium obniża się ilość
na czyli typu jabłko.
żeńskich hormonów płciowych a zwiększa ilość męskich.
Drugim typem otyłości jest pośladkowo-udowa czyli Tkanka tłuszczowa w większej ilości gromadzi się w jamie
typu gruszki którą charakteryzują wartości WHR odpowied- brzusznej a uda szczupleją. W tym okresie tkanka tłuszczonio poniżej 0,8 dla kobiet i poniżej 1 dla mężczyzn.
wa u kobiet przetwarza męskie hormony płciowe w żeńskie.
Otyłość typu jabłko występuje na ogół u mężczyzn i sta- Po menopauzie jajniki przestają wytwarzać hormony płcionowi poważne zagrożenie zdrowotne przyczyniając się do we, a ich niedobory mogą być częściowo wyrównane przez
rozwoju takich chorób jak: cukrzyca, nadciśnienie czy cho- tkankę tłuszczową. Przyrost masy ciała po menopauzie, któroba wieńcowa. Otyłość typu gruszki występuje najczęściej ry dotyczy ok. 60% kobiet jest zatem uzasadniony.
u kobiet i ma mniej szkodliwy wpływ na zdrowie. StwierSkład ciała człowieka zależy od ilości spożywanych wędzono, że tłuszcz nagromadzony wewnątrz jamy brzusznej, glowodanów i tłuszczów, oraz od stopnia ich zużycia . Przy
podczas odchudzania znacznie łatwiej jest zredukować niż niedostatecznym dostarczaniu energii na bieżące potrzeby,
tłuszcz zgromadzony na pośladkach i udach.
w pierwszej kolejności wykorzystywana jest rezerwa węPrawidłowo obwód talii u kobiet nie powinien przekra- glowodanowa ( glikogen nagromadzony w wątrobie i mięczać 80 cm, a u mężczyzn 94 cm.
śniach ). Ocenia się, że pula glikogen – woda w organizmie
Jeżeli obwód talii u kobiet wynosi powyżej 88 cm, a u wynosi od 3,5 do 5,5 kg u osób otyłych, stąd takie spektakumężczyzn powyżej 102 cm, powinno się bezwzględnie roz- larne spadki masy ciała na początku kuracji odchudzającej.
począć terapię odchudzającą.
Rezerwy energetyczne zgromadzone w tkance tłuszczowej
Etiologia otyłości jest bardzo różna. Może występować wykorzystywane są później, przez co proces odchudzania
na podłożu genetycznym, środowiskowym, może też być przebiega znacznie wolniej niż na początku. Z otyłością
wynikiem wielu przebytych chorób, jednak najczęstszym związane jest ryzyko rozwoju takich jednostek chorobowych
powodem rozwoju nadwagi i otyłości jest nadmierne spo- jak cukrzyca typu II, gdzie w jej powstawaniu decyduje
żywanie pokarmów, w szczególności bogatych w tłuszcze nadmiar tłuszczu wewnątrz jamy brzusznej, który sprzyja
i cukry proste (ciasta, słodycze) przez osoby o niskiej ak- powstawaniu oporności tkanek na insulinę. Do bardzo czętywności fizycznej. Osoby obciążone otyłością rodzinnie stych chorób należy także nadciśnienie. Zwiększenie masy
są dodatkowo narażone na szybszy rozwój tego schorzenia. ciała tylko o 20% powoduje ośmiokrotny wzrost częstości
Nawyki żywieniowe wyniesione z domu mogą mieć rów- wystąpienia nadciśnienia, oraz znaczny rozwój miażdżycy.
nież istotne znaczenie. Stosowanie częstych i drastycznych
Poważnym problemem są również choroby układu krądiet oraz każdy kolejny efekt jo-jo (wtórny przyrost masy żenia, związane z nadmiarem tkanki tłuszczowej w orgaciała po schudnięciu) to kolejny krok do rozwoju otyłości. nizmie, prowadzące do wzrostu zapotrzebowania na tlen,
Również niektóre leki tj. stosowane w nadciśnieniu, cukrzy- w konsekwencji zwiększa się objętość krwi krążącej, a serce
cy, alergii a także antykoncepcyjne, oraz niektóre choroby powiększa się w obrębie lewej komory, co stanowi często
jak niedoczynność tarczycy, choroba Cushinga, zaburzenia przyczynę niewydolności krążenia i zaburzenia rytmu serca.
w wydzielaniu hormonów w szczególności insuliny i kor- Skutkiem nadmiaru tłuszczu jest upośledzenie funkcji wątrotyzolu, a także lęk i depresja również mogą być przyczyną by, niedostateczna produkcja testosteronu u mężczyzn, jak i
otyłości. Osoby, które wielokrotnie stosowały różne kura- estronu u kobiet. Otyli mężczyźni częściej niż szczupli chocje odchudzające polegające na drastycznym ograniczeniu rują na raka jelita grubego, odbytnicy i gruczołu krokowego
spożycia kalorii, mają zwolnioną spoczynkową przemianę . Natomiast u kobiet częściej występują nowotwory błony
materii, co w konsekwencji prowadzi do zwiększenia skłon- śluzowej macicy i piersi. Otyłość zatem jest bezwzględnym
ności do otyłości po takich kuracjach niż przed ich stosowa- skazaniem do rozpoczęcia leczenia, niezależnie od wieku,
niem (efekt jo-jo).
w szczególności jeśli towarzyszą jej wymienione wyżej
Dobowe zapotrzebowanie organizmu na energię warun- choroby. Leczenie nadwagi i otyłości obejmuje zmianę stykują trzy czynniki:
lu życia, odpowiednią dietę, ruch fizyczny, farmakoterapię
-spoczynkowa
energia niezbęd
oraz jeśli toprzemiana
konieczne materii,
leczenieczyli
chirurgiczne.
na dla podstawowych procesów życiowych człowieObniżenie masy ciała o 5-20% przynosi wymierne korzyka pozostającego w spoczynku, która obniża się wraz ści zdrowotne, zmniejsza ryzyko rozwoju chorób, poprawia
z wiekiem.
stan psychiczny oraz wydolność fizyczną. Po każdej kuracji
energia
zużywana energetyczne
podczas aktywności
ruchowej, oraz
odchudzającej,
zapotrzebowanie
organizmu
tzw.
jest coraz mniejsze, dlatego też bardzo ważne jest to aby dietermogeneza
poposiłkowa,
wytwarzania
ta była opracowana
przez czyli
lekarzawzrost
lub dietetyka,
oraz oparta
ciepła w organizmie po spożyciu pokarmu, zależna od na zasadach racjonalnego żywienia. Niedopuszczalne jest
jego rodzaju i ilości.
stosowanie diet jednostronnych, czyli np. warzywno-owoTkanka tłuszczowa jest potrzebna do prawidłowego cowych czy wysokobiałkowych. W składzie każdej diety
funkcjonowania organizmu. Jako magazyn energii utrzy- odchudzającej powinno się dziennie znaleźć:
muje stałą temperaturę ciała. Prawidłowa zawartość tkanki ponad 0,5 kg
tłuszczowej u mężczyzn powinna wynosić ok. 14% a u koi warzyw strączkowych )
COPYRIGHT‚'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO
)33.†
&ARMACEUTYCZNY
0RZEGL’D.AUKOWY
–ŸœkUŸžŸ¤°°U
-
-ok.organizmu
300-400 g ilość
niskotłuszczowych
produktów
zawierają Diety
witamin i składników
mineralnych.
cych białko pochodzenia zwierzęcego czyli : chudy biały tego typu powodują szybki spadek masy ciała oraz znaczne
ser , maślanka ryby jaja.
obniżenie przemiany materii co jest niekorzystne po zaprze3-4staniu
Łyżeczki
roślinnego,
w szczególności
dietytłuszczu
ponieważ
mogą dojść
do szybkiegoolej
wzrostu
słonecznikowy oraz oliwa z oliwek.
masy ciała. Ważne jest aby po zaprzestaniu diety bardzo
powoli wracać do swoich przyzwyczajeń żywieniowych
Należy natomiast ograniczyć produkty zbożowe(pieczy- oraz unikać cukrów i soli. Dieta nie może być stosowana
wo, ryż, makarony, ), owoce do 2 szt. dziennie, słodycze, u kobiet w ciąży, ludzi po udarze mózgu, zawale mięśnia
ciasta oraz wszelkie przekąski. Do prawidłowego funkcjo- sercowego, u osób chorych na porfirię ludzi z uszkodzenowania organizmu potrzebne są składniki w odpowiednich niem wątroby lub nerek oraz u osób z cukrzycą insulinoilościach.
zależną.
Węglowodany – dzienna dawka nie powinna być mniejW ciągu dnia należy spożywać 4-5 posiłków , nie mogą
sza niż 100 g. Dostarczją one odpowiedniej ilości błonnika one być obfite i spożywane na noc. Bardzo ważna jest podaż
pokarmowego, który normalizuje pracę jelit. Biorą także odpowiedniej ilości płynów, ok. 2 litrów dziennie. Do pełni
udział w przemianach biochemicznych kwasów tłuszczo- szczęścia dochodzi aktywność fizyczna, która bezwzględnie
wych i białek, dlatego też przy ich niedostatecznym spo- przyspiesza przemianę materii, oraz zwiększa ubytek tkanżyciu dochodzi do nieprawidłowego spalania tłuszczów, ki tłuszczowej w stosunku do tkanki mięśniowej. Powoduje
a powstające ciała ketonowe zakwaszają organizm. Tkanka również spadek poziomu glukozy, sprzyja cofaniu hiperlimózgowa czerpie energię wyłącznie ze spalania glukozy, pidemii, oraz obniża ciśnienie tętnicze. Farmakologiczne
czyli węglowodanów. Natomiast nadmiar węglowodanów metody leczenia powinny być zastosowane dopiero wtedy,
jest zamieniany na trójglicerydy oraz odkładany w tkance kiedy zmiana stylu życia oraz dieta nie przyniosą znacznej
tłuszczowej. Źródłem węglowodanów są przede wszystkim poprawy. W Polsce dostępne są leki takie jak: Sibutramina
produkty zbożowe, warzywa oraz owoce.
oraz Orlistat. Sibutramina poprzez swoje działanie hamująBiałka – są niezbędne do budowy komórek i tkanek. ce zwrotne wchłanianie serotoniny i noradrenaliny w ukłaDzienne zapotrzebowanie to nie mniej niż 0,8 g na kg na- dzie nerwowym, zmniejsza łaknienie.
leżnej masy ciała. W przypadku diety ubogiej w węgloOrlistat natomiast działając na przewód pokarmowy hawodany i tłuszcze organizm wykorzystuje białko do celów muje aktywność lipazy trzustkowej, dzięki temu zmniejsza
energetycznych a nie budulcowych, uwalniane zostają kwa- wchłanianie tłuszczu.
sy tłuszczowe z tkanki tłuszczowej i aminokwasy z mięsni
Wiele bezpieczniejszym i godnym uwagi jest także
i wykorzystywane jako źródło energii. Przy dłużej utrzymu- preparat odchudzający na bazie ziół Minceur ,który jako jejącym się niedoborze białka następuje wyniszczenie organi- dyny na rynku zawiera ekstrakt z zielonej kawy ACG.
zmu. Nadmiar białka nie jest magazynowany w organizmie,
W jego skład wchodzą suche ekstrakty z ziół zawierające:
służy do syntezy cukrów oraz jako źródło energii, co w kon- wspomniany wcześniej ACG (kwas chlorogenowy), kofeinę
sekwencji może spowodować zakwaszenie organizmu oraz z zielonej kawy, Wiązówkę błotną, winogrona czerwone
różne zaburzenia metaboliczne.
oraz sok jabłkowy lub wiśniowy.
Tłuszcze – są źródłem zarówno kalorii, jak i wielonienaGłówne działanie ACG polega na hamowaniu aktywnosyconych kwasów tłuszczowych (WNKT) których organizm ści enzymu glukozo-6-fosfatazy , katalizującego przejście
sam nie syntetyzuje. WNKT są niezbędne do prawidłowego glukozo-6-fosforanu w glukozę a zatem powoduje obniżefunkcjonowania układu sercowo-naczyniowego. Odgrywa- nie stężenia glukozy we krwi i spadek stężenia insuliny we
ją dużą rolę w procesach odpornościowych oraz zapalnych. krwi. Kwas chlorogenowy obniża więc pośrednio stężenie
Najbogatszym źródłem są tłuszcze roślinne (oliwa z oliwek insuliny i z tym jest związane jego działanie odchudzająoraz ryby. Zawartość w diecie WNKT powinna wynosić od ce, ponieważ insulina jest hormonem pobudzającym odkła2 do 4 g. Należy pamiętać, iż namiar tłuszczów w organi- danie tłuszczu w tkance tłuszczowej. Kwas chlorogenowy
zmie może sprzyjać powstawaniu takich chorób jak miaż- zmniejsza ponadto wchłanianie glukozy w przewodzie podżyca oraz zmiany nowotworowe.
karmowym, jest także silnym antyoksydantem wymiatająBłonnik pokarmowy – stymuluje przesuwanie treści cym wolne rodniki tlenowe.
pokarmowej a tym samym ułatwia wypróżnianie. Najczęst- -Kofeina zaw
szą przyczyną zaparć jest właśnie oprócz siedzącego trybu
genezę poprzez hamowanie aktywności enzymów rozżycia dieta uboga w błonnik dlatego też w doborze diety
kładających noradrenalinę i cAMP – czynniki odpowienależy zwrócić uwagę na takie produkty jak: otręby pszendzialne bezpośrednio za termogenezę.
ne, płatki kukurydziane, ciemne pieczywo, warzywa, owo- -Wiązówka bł
ce szczególnie suszone śliwki, figi , daktyle oraz porzeczki.
lanów, które zwiększają aktywność ACG, ma właściwoDzienna porcja błonnika to około 30 mg.
ści redukujące gromadzenie wody w organizmie, wspoPrzy braku skuteczności diety niskokalorycznej można
maga oczyszczanie z toksyn, a także potrafi zapobiegać
zastosować dietę bardzo nisko kaloryczną około 600 kcal
efektowi jo-jo.
dziennie. Przykładem takiej diety jest dieta Cambridge, Czerwone w
która oparta jest na gotowych produktach rozpuszczalnych
elastyczność skóry, przeciwdziałają powstawaniu celluw mleku lub wodzie. Tego typu dieta dostarcza do orgalitu i stymulują układ krążenia.
nizmu około 0,8 g białka na 1 kg masy ciała. Około 60 g Sok jabłkow
węglowodanów, śladowej ilości tłuszczu oraz niezbędną dla
przeczyszczające.
&ARMACEUTYCZNY
0RZEGL’D.AUKOWY
COPYRIGHT‚'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO
)33.†
–ŸœkUŸžŸ¤°°U
Przed rozpoczęciem leczenia koniecznie należy przeprowadzić wywiad z pacjentem, który zawierałby dane dotyczące występowania otyłości w rodzinie, przebytych oraz
aktualnie występujących chorób, oraz przyjmowanie leków.
Chcąc ustalić dietę należy wziąć pod uwagę aktualną masę
ciała ,wiek , płeć, stopień aktywności fizycznej oraz schorzenia, natomiast energetyczność diety ustala się na podstawie założonego spadku masy ciała. Optymalny spadek
masy tygodniowo powinien wahać się w granicach 0,5-1 kg.
Do spalenia 1 kg tkanki tłuszczowej potrzebny jest deficyt
energetyczny ok. 8000 kcal. Na wydatek energetyczny organizmu składa się energia potrzebna do podtrzymania podstawowych procesów życiowych człowieka pozostającego
w spoczynku, energia wykorzystywana podczas aktywności
ruchowej, ciepło potrzebne dla utrzymania temperatury ciała tzw.termogeneza poposiłkowa, czyli wzrost wytwarzania
ciepła w organizmie po spożyciu pokarmu. Wydatek energii
obniża się wraz z wiekiem oraz podczas stosowania terapii
odchudzającej, wyższy jest natomiast u osób aktywnych .
podstawową przemianę materii pobudzają hormony tarczycy, przy nadczynności komórki zużywają więcej energii, natomiast przy niedoczynności mniej.
Otyłość w dużym stopniu obniża jakość życia człowieka oraz
sprzyja powstawaniu bardzo wielu chorób. Ważne jest aby zachować
odpowiednią dietę oraz wykazywać aktywność fizyczna, a także ściśle współpracować z lekarzem, dietetykiem, psychoterapeutą a także
jeśli to konieczne z magistrem rehabilitacji.
COPYRIGHT‚'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO
)33.†
Piśmiennictwo:
Szadkowska A
1.
Przew.Lek.,2003
2.
Baranowska
Wydaw.Bel Corp. Warszawa 1994 5-43
E.Matyska-Piekarska.Praca d
E.Matyska-Piekarska.Otył
-Kanadys W
aspekty rozwoju tkanki tłuszczowej u kobiet.Gin.
Pol.1999;70:456-463
6.
Czyżewska K
chorób. Część III Otyłość.Akademia Medyczna w Poznaniu.Poznań 2000.
7.
-Czech A.,Ber
wy przechodzenia otyłości w cukrzycę typu II.Pol.Tyg.
Lek.1995.
8.
Jarodzka A.i
2001;10-30
9.
Rywik S i ws
chorób układu krążenia.Pol.Tyg.Lek.50 supl.1:63-67
10.
Alpert MA,.
and evolution of the clinical syndrom.Am.Med.Sci
2001;225-236
11.
-GunterMJ.,Le
tal cancer:epidemiology, mechanisms and candidate
genes.J.Nutr.Biochem.,2006 145-156
3.
4.
5.
&ARMACEUTYCZNY
0RZEGL’D.AUKOWY