pobierz

Transkrypt

pobierz

Maciej Marmola
Odbiór programów partii politycznych
a partycypacja polityczna młodzieży
Niski stopień zaangażowania obywateli w sprawy publiczne jest jednym z największym zagrożeń współczesnej demokracji. Bierność wyborcza i niska świadomość polityczna poddają w wątpliwości nie tylko legitymizację rządzących, ale przede wszystkim
sposób funkcjonowania całego systemu politycznego. Analiza struktury osób nieuczestniczących w polskich wyborach jasno wskazuje, że pomimo wzrostu poziomu wykształcenia
ludzi młodych, grupa ta najczęściej rezygnuje z udziału w głosowaniu [Cześnik 2009: 17].
Celem tego artykułu jest próba dotarcia do przyczyn tego stanu rzeczy oraz przedstawienie oferty programowej partii politycznych skierowanej do najmłodszej grupy elektoratu. Będzie to pretekst do analizy odbioru tez programowych wśród studentów nauk
społecznych (politologii, socjologii, ekonomii) oraz dziennikarstwa. Przeprowadzone
przez autora badania nie mają weryfikować poglądów młodych ludzi, lecz ich subiektywną ocenę stopnia ważności haseł kierowanych do tej grupy wiekowej w trakcie kampanii wyborczych.
Problemy młodych w programach partii politycznych w latach 1989-2007
Po wyborach kontraktowych z 6 czerwca 1989 roku odmrożeniu uległa polska
scena partyjna, która w ancien regime zdominowana była przez Polską Zjednoczoną
Partię Robotniczą oraz satelickie Stronnictwo Demokratyczne i Zjednoczone Stronnictwo
Ludowe. Wraz z pierwszymi wolnymi wyborami do Senatu powstawać zaczęły nowe inicjatywy polityczne, które w przyszłości miały decydować o kształcie polskiej demokracji.
Kwestie transformacji ustrojowej całkowicie zdominowały pierwsze lata funkcjonowania instytucji demokratycznych w Polsce. Sukces Komitetu Obywatelskiego
„Solidarność” w wyborach czerwcowych miał okazać się gwarantem odcięcia się grubą
kreską od przeszłości. Przedstawiciele „Solidarności” kładli w pierwszym rzędzie nacisk na
sprawy ustrojowe (uchwalenie Konstytucji, gwarancję w pełni rywalizacyjnych wyborów,
decentralizację państwa, gwarancję podstawowych wolności i praw obywatelskich)
oraz reformy gospodarcze, które uzdrowiłyby sytuację ekonomiczną państwa oraz ograniczyły pozostałości po gospodarce centralnie planowanej: dług publiczny, bezrobocie
i inflację. W tej sytuacji marginalizowane były problemy ówczesnej młodzieży.
Program „Solidarności” z 23 kwietnia 1989 roku określał jedynie, iż młodzież,
87
Polityka w opinii młodych. Idee – Instytucje – Obywatele.
tak jak reszta społeczeństwa, powinna korzystać z pełnej wolności zrzeszania się, a szkoły
i uczelnie wyższe powinny być „miejscem nauki i wychowania, a nie frontem ideologicznym”. Postulowano również ograniczenie administracyjnej ingerencji w szkolnictwo
oraz konieczność powstania szkół prywatnych i wyznaniowych. Kwestii młodzieży poświęcono także jeden z ostatnich punktów wyborczego programu, który głosił: „Jesteśmy świadomi, że jednym z najgroźniejszych przejawów polskiego kryzysu jest istniejące w młodym
pokoleniu uzasadnione poczucie braku szans i perspektyw życiowych. Realizacja naszego
programu ma przeciwdziałać temu zjawisku. Szczególnie dotyczy to zagadnień oświaty,
mieszkań, pracy, zarobków, służby wojskowej” [Słodkowska (1) 1995: 54-60]. Podobne
ogólniki zawierał program zabiegającej o utrzymanie władzy Polskiej Zjednoczonej Partii
Robotniczej, która w Deklaracji Wyborczej z 5 maja stwierdza: „Będziemy stanowczo
działać na rzecz (...) ułatwienia startu życiowego i zawodowego młodego pokolenia, przyspieszenia awansu uzdolnionych młodych ludzi” [Tamże: 11].
Rozpad PZPR, uchwalenie ustawy o partiach politycznych z 28 lipca 1990 r. oraz
zapowiedź nowych wyborów parlamentarnych spowodowały lawinowy wzrost liczebności inicjatyw politycznych. Kształtowanie się polskiego systemu partyjnego nie wpłynęło jednak na wzrost zainteresowania problemami młodzieży w programach politycznych
nowych ugrupowań. W dyskursie politycznym nadal dominowały kwestie reform ustrojowych i ekonomicznych, a same programy partii adresowane były do ogółu wyborców.
Rozpad PZPR stał się dodatkowo motorem napędowym zerwania z poprzednim systemem. Obok postulatów reform społeczno-gospodarczych artykułowano konieczność
dekomunizacji wszystkich dziedzin publicznej aktywności oraz zmiany prowadzenia polityki zagranicznej, która docelowo miała wprowadzić Polskę do NATO i Unii Europejskiej.
Tezy programowe dotyczące młodzieży ograniczały się głównie do ogólnikowego podkreślenia równości w dostępie do edukacji (a w szczególności niwelowania
barier dla młodzieży wiejskiej), finansowania placówek edukacyjnych z budżetu państwa oraz współpracy instytucji publicznych oraz prywatnych inicjatyw dla pobudzenia
budownictwa mieszkaniowego. Nieco odmienne stanowisko prezentowało powstałe
w maju 1990 roku Porozumienie Centrum, które oprócz stworzenia pluralistycznego systemu szkolnictwa, opartego na nowym programie nauczania i poddanego systemowi kontroli społecznej, podkreślało konieczność wprowadzenia pomocy dla młodych małżeństw.
Jednak i w tym przypadku PC nie wyszło poza sferę ogólników, podkreślając, iż należy
stworzyć prawny system osłony dla młodych matek oraz zapewnić elastyczność kształcenia, która pozwoliłaby na szybkie dopasowanie kwalifikacji do zmieniającego się rynku
pracy [Słodkowska (2) 1995: 126-130]. Podobny program prezentował Ruch Obywatelski
Akcja Demokratyczna, który oprócz edukacyjnego pluralizmu, postulował: udostępnienie młodym ludziom tanich kredytów i działek budowlanych, zapewnienie większego
dostępu do szkolnictwa wyższego poprzez państwowy system stypendialny oraz przyznawanie ulg podatkowych dla instytucji prywatnych, tworzących fundusze stypendialne
[Tamże: 157]. Tożsame stanowisko prezentowała, powstała z połączenia ROAD i Forum
Prawicy Demokratycznej, Unia Demokratyczna. Sojusz Lewicy Demokratycznej, oprócz
prawa młodzieży do równego startu i powszechnego dostępu do oświaty, akcentował również konieczność stworzenia państwowego programu ochrony młodzieży przed bezrobo88
Maciej Marmola: Odbiór programów partii politycznych a partycypacja polityczna młodzieży
ciem, prowadzenia aktywnej polityki mieszkaniowej oraz wspierania przedsiębiorczości
młodzieży [Wybory 1991...: 253].
Rozdrobnienie parlamentarne, trudności ekonomiczne, kontrowersje dotyczące
lustracji i odsunięcia ze stanowisk publicznych osób powiązanych z poprzednim systemem oraz przede wszystkim brak nowych kwestii programowych w kampanii wyborczej
z 1993 roku z pewnością miały związek z coraz większą absencją wyborczą ludzi młodych.
Mimo tego, iż wybory w 1993 były dopiero drugą w pełni rywalizacyjną elekcją parlamentarną, aż 35% głosujących po raz pierwszy uznało czynne prawo wyborcze za nieważne.
Aż jedna trzecia młodych wyborców nie była pewna swojego udziału w wyborach. Ponad
połowa niezdecydowanych stwierdziła równocześnie, że ich uczestnictwo zależne jest
od tego, czy któraś partia przekona ich do swojego programu [Skarżyńska, Chmielewski
1995: 180]. Równocześnie 63% młodzieży sądziło, że nie ma żadnego wpływu na losy
kraju, 25% twierdziło, że raczej nie ma wpływu, natomiast 12% swój wpływ określało jako
niewielki. To właśnie przekonanie o nieistotności oddanego głosu oraz brak odpowiedniej oferty programowej były głównymi motywami absencji wyborczej wśród młodych
[Tamże: 182-184].
Zmiany w postrzeganiu sytuacji młodzieży nastąpiły podczas kolejnej kampanii
wyborczej przed elekcją parlamentarną w 1997 roku. Powstała z połączenia środowisk
prawicowych Akcja Wyborcza Solidarność w toku tworzenia wspólnej platformy programowej powołała 12 zespołów programowych. Dwa z nich (zespół ds. rodziny oraz zespół
ds. edukacji i wychowania) miały za zadanie stworzenie planu rozwiązania problemów
ludzi młodych. Sztandarowymi postulatami AWS, oprócz trójstopniowego podziału administracji publicznej i reform służby zdrowia, były: wprowadzenie prorodzinnego systemu
podatkowego, pobudzenie polityki mieszkaniowej, stworzenie planu reform nauki i szkolnictwa wyższego, system pomocy finansowej dla zdolnej młodzieży oraz stymulowanie
wzrostu gospodarczego w celu zredukowania bezrobocia [Wybory ‚97…: 80-81]. W obliczu
coraz bliższych więzi Polski z NATO i UE zmianie uległa linia programowa Polskiego
Stronnictwa Ludowego. Ambicją tej partii było przekształcenie ugrupowania o charakterze chłopskim w siłę polityczną, generującą poparcie wśród wszystkich grup elektoratu. Problem młodzieży pozostał jednak na marginesie zainteresowania partii, a program wyborczy zdominowała kwestia dostosowania polskiego rolnictwa do europejskiej
konkurencji oraz reformy ustrojowe, których odzwierciedleniem był klubowy projekt
Konstytucji oraz ostry sprzeciw wobec wprowadzenia samorządu powiatowego [Tamże:
126-127]. Zmiany nie przyniosły jednak oczekiwanego skutku. Utrata 105 mandatów parlamentarnych po wyborach z 1997, która do tej pory jest uznawana za największą klęskę
w historii PSL, wymusiła korekty programowe oraz zmianę na stanowisku szefa partii.
Kierunki prowadzenia polityki zmienił także SLD. Nowy program, podkreślający dokonania lewicy w poprzedniej kadencji i firmowany hasłem „Dobre dziś - Lepsze jutro”,
skierowany był przede wszystkim do kobiet i ludzi młodych. W swoim programie Sojusz
postulował m.in.: wprowadzenie systemu ulg podatkowych dla przedsiębiorców tworzących nowe miejsca pracy, konieczność gruntownej reformy oświaty (m. in. publiczne
finansowanie oświaty każdego szczebla, utworzenie wyższych szkół zawodowych oraz
dwóch nowych uniwersytetów w mniejszych ośrodkach miejskich), wzmocnienie polityki
89
prorodzinnej oraz interwencję państwa na rynku mieszkaniowym [Tamże: 168-176]. Na
sprawach gospodarczych i członkostwie Polski w organizacjach międzynarodowych skupiła się natomiast Unia Wolności, która obok prostego systemu podatkowego, wspierania
prywatnych inicjatyw gospodarczych (w tym szczególnego wsparcia dla taniego budownictwa mieszkaniowego) i innych liberalnych postulatów, podkreślała jednak konieczność
zrównania szans edukacyjnych ludzi młodych [Tamże: 227].
Można przypuszczać, że ogólnikowość programów wyborczych wpłynęła również na wysoką absencję wyborczą młodych w 2001 roku. Do urn nie poszło wówczas
56% wyborców w wieku 18-24 oraz 58% grupy wiekowej 25-34 [Kolczyński 2003: 31].
Wszystkie partie nadal ograniczały swoje postulaty do walki z bezrobociem, pobudzenia
budownictwa mieszkaniowego oraz zrównania szans edukacyjnych młodzieży. Licząc na
poparcie młodych, koalicja SLD-UP proponowała rewizję założeń reformy edukacji oraz
przełożenie terminu wprowadzenia nowej matury. AWS Prawicy, powstała po rozpadzie
partii rządzącej, chciała skusić młodych wyborców postulatami uzawodowienia armii oraz
zapewnieniem powszechnego dostępu do Internetu. Unia Wolności nadal skupiała się
na sprawach ekonomicznych, opowiadała się za kontynuacją osłonowego programu dla
absolwentów szkół wyższych oraz powszechnością Internetu. Prawo i Sprawiedliwość skupiło się przede wszystkim na ograniczeniu korupcji i likwidacji patologii na najwyższych
szczeblach władzy. Program partii braci Kaczyńskich zakładał również stworzenie systemu
tanich kredytów mieszkaniowych oraz dofinansowanie zatrudniania absolwentów i zachęcanie bezrobotnych do większej mobilności. Platforma Obywatelska starała się przyciągnąć młodych postulatami liberalnych reform gospodarczych (podatek liniowy, racjonalizacja wydatków państwa, ograniczenie biurokracji). PSL, Samoobrona oraz Liga Polskich
Rodzin swoje postulaty dla ludzi młodych ograniczyły do równości szans oraz wsparcia
dla programu rozwoju budownictwa mieszkaniowego [Tamże: 32-38].
Wybory parlamentarne z 2005 roku ukazały poziom niechęci młodego elektoratu do angażowania się w sferę polityki. Programy partii politycznych nadal nie wykraczały poza tradycyjne, ogólnikowe sposoby rozwiązania problemów młodzieży. Dyskurs
polityczny został ograniczony do instrumentalnego wykorzystywania skandali politycznych z czasów rządów koalicji SLD-PSL, a strategie kampanijne oparte były na podziale
obywateli (Polska Solidarna-Polska Liberalna), bądź kreowaniu wrażenia strachu wśród
elektoratu (wizje zapaści rolnictwa czy wykupu polskich przedsiębiorstw przez zagraniczny kapitał). W tej sytuacji nie dziwi drastyczny wzrost absencji wyborczej młodych.
Uczestnictwo w tych wyborach zadeklarowało jedynie 44,2% elektoratu w wieku 18-25
oraz 39,9% grupy wiekowej 26-35 [Cześnik 2009: 16].
Odwrócenie tej tendencji nastąpiło w kolejnych wyborach parlamentarnych.
Mobilizacja wyborcza młodych nie wynikała jednak z bogatszej oferty programowej
(nowymi kwestiami były w zasadzie jedynie prowadzenie gospodarki opartej na wiedzy
oraz upowszechnienie wykształcenia średniego i wyższego), lecz odpowiednio skonstruowanej akcji marketingowej, zachęcającej młodzież do wzięcia spraw publicznych we własne ręce. Działanie to, połączone z negatywną oceną dokonań koalicji PiSSamoobrona-LPR, wpłynęło na wyborcze zwycięstwo Platformy Obywatelskiej oraz
wzrost uczestnictwa w głosowaniu młodych wyborców. W grupie wiekowej 18-25 do urn
90
wyborczy udało się 55,8% uprawnionych, natomiast wśród elektoratu w wieku 26-35
odsetek ten wzrósł do 62,5% [Tamże].
Odbiór tez programowych partii politycznych przez elektorat do 26 roku życia
W badaniu wzięło udział 310 studentów nauk społecznych (politologii, socjologii, ekonomii) Uniwersytetu Śląskiego, Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach
oraz studenci dziennikarstwa z Uniwersytetu Warszawskiego (łącznie 177 kobiet oraz
133 mężczyzn). Respondentów podzielono na dwie grupy wiekowe. Pierwszą tworzyło
137 osób pomiędzy 18 a 21 rokiem życia, natomiast druga liczyła 173 osoby w wieku
22-26. Następnie w obu grupach, na podstawie deklaracji respondentów, wydzielono osoby
uczące się oraz łączące studia z pracą. Wśród młodszych ankietowanych 25,6% (35 osób)
stanowiło grupę aktywnych zawodowo, natomiast w przedziale wiekowym 22-26 lat pracę
(zarówno na etacie, jak i dorywczą) posiadało 49,1% respondentów (85 osób).
Tabela nr 1. Aktywność młodych w stowarzyszeniach i innych organizacjach zajmujących się kwestiami społecznymi.
Grupa wiekowa
18-21
22-26
Ogółem
Uczestnictwo
w stowarzyszeniach
Członkostwo
w partii politycznej
Deklarowany brak
zaangażowania
ilość
procent
ilość
procent
ilość
procent
9
14
23
6,6
8,1
7,4
0
3
3
0
1,7
1,0
128
156
284
93,4
90,2
91,6
Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.
Pierwszą badaną zmienną była aktywność młodzieży w stowarzyszeniach, fundacjach i innych organizacjach zajmujących się kwestiami społecznymi (Tabela 1).
W tym przypadku większą aktywnością społeczną wykazywała się grupa wiekowa 22-26,
w której 8,1% ankietowanych deklarowało przynależność do tego typu organizacji (przynależność do partii politycznej deklarowało 1,7%). W młodszej grupie wiekowej odsetek
ten wyniósł natomiast 6,6 %. Dane te potwierdzają niski stopień zaangażowania młodych w sprawy społeczne i niewielkie zainteresowanie sferą publiczną. Niska skłonność
młodych do aktywnego działania w organizacjach społecznych może skutkować brakiem
wiedzy dotyczącej podstawowych procesów społecznych, politycznych i ekonomicznych
oraz coraz większym poczuciem obcości zjawisk związanych ze sferą polityki. Badacze
zgodnie podkreślają, iż uczestnictwo w organizacjach społecznych współwystępuje
z mniejszym poczuciem alienacji oraz wpływa na wzrost świadomości politycznej jednostki [Turska-Kawa 2011: 34].
Lepiej prezentują się dane dotyczące konwencjonalnej partycypacji politycznej
(Tabela 2). Jednak i w tym względzie prym wiodą starsze roczniki młodzieży - wśród tej
grupy wiekowej uczestnictwo w ostatnich wyborach parlamentarnych deklarowało 83,2%
ankietowanych, natomiast w młodszej grupie odsetek ten wyniósł 77,4%.
91
Tabela nr 2. Poziom uczestnictwa w wyborach parlamentarnych 2011 w analizowanej
grupie.
Uczestnictwo
w wyborach
ilość
procent
Grupa wiekowa
18-21
22-26
Ogółem
109
144
253
Absencja wyborcza
77,4
83,2
81,6
Źódło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.
ilość
procent
28
29
57
22,6
16,8
18,4
Wyniki te prezentują się imponująco biorąc pod uwagę 48,92% frekwencję, należy
jednak pamiętać, że deklaracje wyborcze obarczone są błędem wynikającym z dbałości
ankietowanych o zaprezentowanie siebie jako osoby kompetentnej, zainteresowanej sprawami społecznymi oraz mającej wpływ na polityczną rzeczywistość. Wynik osiągnięty
w badaniu jest jednak znacząco wyższy niż dane CBOS dotyczące partycypacji młodych
w wyborach z października 2011 roku. Według komunikatu tego ośrodka w głosowaniu
udział wzięło 54% ankietowanych w wieku 18-24 i był to wynik o 6 punktów procentowych niższy od odsetka ogółu społeczeństwa deklarującego uczestnictwo w wyborach
[BS/148/2011]. Można przypuszczać, że znacząco wyższy wynik uzyskany w prezentowanych w niniejszym artykule badaniach związany jest z innymi korelatami politycznej
aktywności: wyższym statusem społecznym badanej młodzieży, wyższym poziomem
wykształcenia oraz większym zainteresowaniem sprawami publicznymi w porównaniu
z rówieśnikami.
Tabela nr 3. Procentowy rozkład preferencji wyborczych wśród elektoratu do 26 roku
życia.
18-21
22-26
Ogółem
PO
PJN
PSL
PiS
PPP
Prawica
RP
RP
SLD
KNP
Nie
pamiętam
50,0
48,6
49,2
0,9
3,5
2,4
1,9
2,1
2,0
7,6
13,2
10,8
0
0,7
0,4
0,9
1,4
1,2
18,9
15,3
16,8
3,8
8,3
6,4
6,6
3,5
4,8
9,4
3,5
6,0
Oscylująca w obrębie 80% frekwencja wśród badanej grupy wygląda mniej
optymistycznie w konfrontacji z analizą preferencji wyborczych (Tabela 3). Okazuje się
bowiem, iż 6% ankietowanych deklarujących udział w ubiegłorocznym głosowaniu nie
pamięta, na jaką partię oddało swój głos. Wśród grupy poniżej 22 roku życia niemal
co dziesiąty wyborca nie potrafił wskazać nazwy ugrupowania, na które zagłosował,
a należy pamiętać, że badana próba składająca się z studentów nauk społecznych, charakteryzuje się wyższym poziomem zainteresowania polityką. Zaskakujący jest także poziom
poparcia dla rządzącej Platformy Obywatelskiej, na którą głosował co drugi ankietowany,
deklarujący uczestnictwo w głosowaniu. Drugim ugrupowaniem pod względem poparcia
92
w badanej próbie był Ruch Palikota, który uzyskał 16,8% wskazań. Co dziesiąty ankietowany zagłosował na Prawo i Sprawiedliwość, a dalsze miejsca w rozkładzie preferencji
zajęły: Sojusz Lewicy Demokratycznej (6,4%), Kongres Nowej Prawicy (4,8%), Polska Jest
Najważniejsza (2,4%), Polskie Stronnictwo Ludowe (2,0%), Prawica RP (1,2%) oraz Polska
Partia Pracy (0,4%). W nieco odmienny sposób kształtowały się preferencje wyborcze
według badań exit polls przeprowadzonych przez TNS OBOP, według których wyborcy
między 18 a 25 rokiem życia głosowali w następujący sposób: PO 32,7%, PiS 23,8%, RPP
23,3%, PSL 6,6%, SLD 6,1% [Młodzi na Palikota...]. Rozbieżności w danych wynikać mogą
z tego, iż PiS oraz PSL cieszyły się większym poparciem młodzieży o niższym wykształceniu oraz zamieszkujących obszary wiejskie, natomiast PO generuje większe poparcie
wśród studentów i absolwentów szkół wyższych.
Kolejną zmienną analizowaną podczas badań były deklarowane poglądy obu
grup wiekowych (Wykresy 1 i 2). W tym przypadku także widoczna jest duża dysproporcja między starszymi rocznikami młodych wyborców, a grupą wiekową 18-21. Mimo
podobnej pozycji w strukturze społecznej, aż 45,3% osób należących do najmłodszej
grupy elektoratu nie potrafiło usytuować swoich poglądów na kontinuum lewica-prawica.
Podobny problem miało jedynie 13,9% grupy wiekowej 22-26. Wynika z tego, iż pojęcia
„lewica” i „prawica” są dla obywateli wchodzących w wiek wyborczy zupełnie abstrakcyjne,
podobnie jak orientacje ideowe, charakterystyczne dla postaw partii politycznych, wynikające z tego podziału.
Wykres nr 1. Procentowy rozkład elektoratu pomiędzy 18 a 21 rokiem życia na skali lewica-prawica.
Deklarowane poglądy ideologiczne grupy wyborców w wieku 18-21
50
45,3
40
30
20
16,8
10,9
10
0
0
10,9
13,2
2,9
skrajna lewica lewica centrolewica centrum centroprawica prawica
0
skrajna Nie potrafię
prawica
określić
93
Wykres nr 2. Procentowy rozkład elektoratu pomiędzy 22 a 26 rokiem życia na skali lewica-prawica.
Deklarowane poglądy ideologiczne grupy wyborców w wieku 22-26
30
25
23,1
23,1
20
15,6
15
11,6
10
13,9
11
5
0
1,1
0,6
skrajna lewica lewica centrolewica centrum centroprawica prawica
skrajna Nie potrafię
prawica
określić
Rozkład poglądów respondentów usytuowany na kontinuum lewica-prawica
trafnie odzwierciedla charakterystykę polskiego społeczeństwa [PGSW 2007]. W obu
grupach wiekowych dominują postawy centrowe i centroprawicowe, natomiast marginalne znaczenie mają grupy o poglądach ulokowanych na krańcach skali politycznej. Ma
to ogromne znaczenie dla partii politycznych i systemu partyjnego jako całości. Z tego
względu tezy programowe partii politycznych będą na tyle ogólnikowe, aby przyciągnąć
jak największą grupę elektoratu, a szanse na wyborczy sukces będą miały jedynie ugrupowania typu catch-all. Ugrupowaniami relewantnymi nie będą natomiast te o silnie
określonym profilu ideologicznym, które z reguły nie generują poparcia wśród elektoratu
o wysokim poziomie labilności wyborczej. W tym układzie charakterystyczna dla systemu
partyjnego jest polaryzacja dośrodkowa i zacieranie linii podziału ideologicznego między
relewantnymi partiami w systemie.
Dalsza część badań dotyczyła odbioru tez programowych partii politycznych przez
ludzi młodych. Respondenci musieli określić subiektywny poziom ważności określonych
kwestii poruszanych w czasie kampanii wyborczych. W tym przypadku nieważne były ich
poglądy na przedstawione kwestie, lecz stopień, w jakich dana teza programowa, adresowana do młodego elektoratu, wpływa na ich decyzje wyborcze.
Tabela nr 4. Rozkład procentowy odpowiedzi na pytanie „Jak ważne są dla Pana/i podane
kwestie światopoglądowe?” wśród elektoratu do 26 roku życia z podziałem
na grupy wiekowe.
Prawo do aborcji
94
Grupa
wiekowa
Bardzo
ważne
Ważne
Nie mam
zdania
Raczej
nieważne
Zupełnie
nieważne
18-21
22-26
23,4
23,7
40,1
57,2
19,7
5,8
7,3
5,2
9,5
8,1
Grupa
wiekowa
Bardzo
ważne
Ważne
Nie mam
zdania
Raczej
nieważne
Zupełnie
nieważne
Prawo do
eutanazji
18-21
22-26
23,4
22,0
38,7
49,1
20,4
15,6
8,0
5,8
9,5
7,5
Wprowadzenie
kary śmierci
18-21
22-26
13,9
24,8
38,7
30,6
21,9
17,3
16,8
12,7
8,7
14,5
Legalizacja
związków
partnerskich
18-21
8,7
26,3
27,7
16,1
21,2
22-26
21,4
32,4
18,5
16,2
11,6
Zakaz publicznego
noszenia symboli religijnych
18-21
16,8
14,6
26,3
14,6
27,7
22-26
17,3
16,8
19,6
23,7
22,5
Wolność wyrażania poglądów
18-21
22-26
55,5
76,3
35,0
15,6
4,4
4,0
4,4
1,2
0,7
2,9
W pierwszym rzędzie badano poziom ważności kwestii światopoglądowych
dla młodych ludzi (Tabela 4). Po raz kolejny okazuje się, że wyborcy w wieku 18-21 znacząco częściej nie są w stanie precyzyjnie określić swego zdania na temat spraw poruszanych w przestrzeni publicznej. Najbardziej cenioną wartością dla młodych ludzi jest
wolność wyrażania poglądów, którą za bardzo ważną określa 55,5% elektoratu poniżej
22 roku życia i 76,3% wyborców w wieku 22-26. Taki wynik nie jest zaskoczeniem, gdyż
charakterystyczną cechą ludzi młodych jest chęć ekspresji osobowości oraz swoboda
kształtowania i głoszenia własnych opinii, które zwykle są bardziej radykalne od poglądów
ogółu społeczeństwa. Znacząca różnica widoczna jest w stosunku do legalizacji związków
partnerskich. Mogłoby się wydawać, że ludzie młodzi, którzy charakteryzują się większą
otwartością i mniejszym przywiązaniem do tradycji będą przykładać większą wagę do
liberalizacji w sferze obyczajowej. Okazuje się jednak, że kwestie te nie absorbują najmłodszych roczników polskich wyborców w takim samym stopniu, jak grupy powyżej 21 roku
życia. Jest to zapewne spowodowane niższym poziomem świadomości społecznej najmłodszej grupy elektoratu. Okazuje się również, że kwestia laicyzacji kraju (mocno akcentowana w ostatniej kampanii przez RP), która łączona jest m. in. z zakazem publicznego
eksponowania symboli religijnych, w opinii większości ankietowanych nie jest postrzegana
jako ważna. Taka opinia wiąże się zapewne z poszanowaniem dla wolności ekspresji własnych opinii (także w kwestii wyznania) oraz szacunkiem dla katolickich wartości wyznawanych przez przeszło 90% społeczeństwa, na który wskazuje przewaga poglądów centrowych i centroprawicowych deklarowana przez respondentów.
95
kwestie gospodarcze?” wśród elektoratu do 26 roku życia z podziałem na
grupy wiekowe.
Grupa
wiekowa
Bardzo
ważne
Ważne
Nie mam
zdania
Raczej
nieważne
Zupełnie
nieważne
Obniżenie
podatków
18-21
22-26
45,2
40,5
36,5
39,3
11,7
11,0
6,6
8,1
0
1,2
Pomoc dla
młodych
przedsiębiorców
18-21
46,0
33,6
14,6
3,6
2,2
22-26
52,0
33,5
10,4
2,9
2,3
Pewność
emerytury
18-21
22-26
70,8
56,6
21,2
28,3
4,4
5,8
2,2
5,2
1,4
4,0
Obniżenie
kosztów pracy
18-21
22-26
28,5
37,6
35,8
38,7
25,5
16,2
6,6
2,9
3,6
4,6
Tworzenie
nowych miejsc
pracy przez rząd
18-21
59,8
26,3
7,3
2,2
4,4
22-26
53,2
25,4
8,1
7,5
5,8
Zakaz stosowania
tzw. „umów
śmieciowych”
18-21
22,6
22,6
43,1
7,3
4,4
22-26
35,3
35,8
16,8
7,5
4,6
Następnie weryfikowano istotność kwestii ekonomicznych dla młodego elektoratu (Tabela 5). Okazuje się, że gospodarka jest sferą, która w największym stopniu przyciąga uwagę młodego pokolenia. Odsetek osób uznających podane kwestie ekonomiczne
za ważne bądź bardzo ważne oscyluje wokół 80%. Wyjątkami są tutaj postulaty obniżenia kosztów pracy oraz zatrudniania pracowników na umowy zlecenie i umowy o dzieło
(nazywane w debacie publicznej „umowami śmieciowymi”). Wydaje się jednak, że i w tym
przypadku po raz kolejny widoczny jest brak znajomości tych kwestii przez młodych ludzi.
Akcentowany w ostatniej kampanii parlamentarnej problem zatrudniania w oparciu o tzw.
„umowy śmieciowe” nie oddziaływał na przeszło 40% najmłodszych wyborców, co wskazuje, że kwestia ta była dla nich zupełnie obca. Zastanawiający jest natomiast wysoki
poziom ważności sprawy emerytur, która z racji niewielkich doświadczeń badanej grupy
na rynku pracy, nie powinna wzbudzać aż takiego zainteresowania. Wysoki poziom ważności tego problemu (szczególnie w grupie 18-21, w której 70% uznaje pewność emerytury
za sprawę bardzo ważną) może wynikać z tego, że sprawa ta w ostatnich miesiącach w największym stopniu poruszana była przez media (szczególnie telewizję), które jak można
przypuszczać dla sporej grupy młodych ludzi są miernikiem społecznej istotności spraw
publicznych. Ważność kwestii podatkowych, tworzenia nowych miejsc pracy oraz wsparcia
dla młodych przedsiębiorców wiążą się przede wszystkim z obawą młodych przed bezrobociem i problemami z wejściem tej grupy na rynek pracy.
96
kwestie społeczne?” wśród elektoratu do 26 roku życia z podziałem na grupy
wiekowe.
Grupa
wiekowa
Bardzo
ważne
Ważne
Nie mam
zdania
Raczej
nieważne
Zupełnie
nieważne
Legalizacja
narkotyków
18-21
22-26
12,4
8,1
19,7
18,5
16,8
20,2
17,5
20,2
33,6
32,9
Wolność Internetu
18-21
22-26
56,2
47,4
30,7
37,0
8,7
8,1
4,4
5,8
0
1,7
18-21
28,5
41,6
21,9
5,1
2,9
22-26
43,3
32,9
15,0
5,8
2,9
18-21
22-26
10,9
14,5
38,7
40,5
43,8
35,8
5,1
6,3
1,4
2,9
Zniesienie
powszechnego
poboru do armii
18-21
9,5
22,6
35,8
19,7
12,4
22-26
16,2
24,3
27,7
12,1
19,6
Kredyty mieszkaniowe dla
młodych ludzi
18-21
26,3
43,1
21,1
8,7
0,7
22-26
42,8
35,3
13,3
3,5
5,2
Brak ingerencji
państwa w życie
prywatne
Prywatyzacja
Dotychczasowe wnioski potwierdza analiza odbioru tez programowych dotyczących kwestii społecznych (Tabela 6). Okazuje się, że najmłodsi wyborcy mają kłopoty
ze wskazaniem poziomu ważności przedstawionych postulatów partii politycznych.
W świetle wydarzeń towarzyszących podpisaniu umowy ACTA, nie dziwi sposób
postrzegania kwestii wolności Internetu, którą za ważną uznaje przeszło 85% respondentów (56,2% wyborców w wieku poniżej 22 roku życia uważa ją za bardzo ważną).
Przytoczone wyniki oraz masowość ruchów sprzeciwu wobec ACTA potwierdzają,
że w mniemaniu młodych Internet stanowi bastion niezależnej i pluralistycznej opinii
publicznej oraz jedną z najlepszych form nieskrępowanej ekspresji własnej osobowości.
Respondenci negatywnie oceniają również wszelkie formy ingerencji państwa w życie prywatne. W tym przypadku sprawa ta jest ważniejsza dla starszych roczników młodzieży,
które zapewne z racji podjętej już aktywności zawodowej i stopniowego procesu zakładania rodziny, częściej spotykają się z administracyjnymi zakazami.
Z punktu widzenia obecnej młodzieży mało ważne wydają się problemy
powszechnego poboru do armii i prywatyzacji. Kwestie te, które przez lata były sztandarowymi hasłami ugrupowań ze wszystkich stron sceny politycznej, przestały być relewantne. Po uzawodowieniu armii młodych ludzi przestała interesować kwestia obowiązkowej służby wojskowej. Natomiast niski poziom ważności prywatyzacji związany jest
z niską częstotliwością pojawiania się tej sprawy w debacie publicznej w ostatnich latach.
Zaskakujący z punktu widzenia ostatniej kampanii wyborczej wydaje się poziom
97
ważności kwestii legalizacji narkotyków. Okazuje się bowiem, iż jeden z głównych postulatów Ruchu Palikota nie wzbudza zainteresowania przeszło połowy młodych ludzi.
Wynika z tego, że mimo coraz mniejszego przywiązania europejskiej młodzieży do tradycji, młodzi Polacy nadal cenią sobie konserwatywne wartości, które wpajane są im przez
rodziców oraz w toku edukacji. Można przypuszczać, że zarówno ten wynik, jak i brak
zainteresowania młodzieży laicyzacją państwa, wskazują, iż wysokie poparcia dla RP
wynikało przede wszystkim z akceptacji programu ekonomicznego tego ugrupowania,
dobrze prowadzonych działaniach marketingowych oraz utraty zaufania do innych partii
politycznych.
kwestie dotyczące kultury i oświaty?” wśród elektoratu do 26 roku życia
z podziałem na grupy wiekowe.
Grupa
wiekowa
Bardzo
ważne
Ważne
Nie mam
zdania
Raczej
nieważne
Zupełnie
nieważne
Szerszy dostęp
do kultury
18-21
22-26
22,6
42,2
43,8
41,6
15,3
9,8
11,7
4,6
6,6
1,7
Tańsze książki
18-21
22-26
40,9
52,6
34,3
30,1
5,1
11,0
14,6
5,8
5,1
0,6
Bezpłatne szkolnictwo wyższe
18-21
22-26
59,7
57,8
31,4
30,6
1,4
4,0
4,4
5,2
2,2
2,3
Swoboda wyboru
kierunku
kształcenia
18-21
62,8
32,1
0,7
2,9
1,4
22-26
63,6
30,6
3,5
1,7
0,6
Infrastruktura
sportowa (orliki,
hale sportowe)
18-21
34,3
38,0
12,4
9,5
5,8
22-26
29,5
38,7
15,6
8,7
7,5
Dostęp do szerokopasmowego Internetu
18-21
54,0
34,3
5,8
2,9
2,9
22-26
56,1
31,8
8,1
1,7
2,3
Polska młodzież, obok spraw gospodarczych, przywiązuje dużą wagę do sfery kultury i oświaty (Tabela 7). Najważniejsze dla polskich studentów jest utrzymanie finansowania szkół wyższych z budżetu państwa oraz swoboda wyboru kierunku kształcenia
(ważne bądź bardzo ważne dla ok. 90% ankietowanych). Z mniejszym entuzjazmem spotyka się rządowy plan tworzenia boisk i hal sportowych, który za bardzo ważny uważa
jedynie co trzeci ankietowany.
Do ciekawych wniosków prowadzi analiza kwestii dostępu do kultury oraz obniżenia kosztów zakupu książek (m. in. postulat utrzymania zerowej stawki VAT) w obu
badanych grupach wiekowych. Okazuje się, że im młodszy jest wyborca, tym mniejszą
wagę przykłada do kultury i czytelnictwa książek. Wniosek ten jest zgodny z ogólnie obser98
wowaną tendencją spadku uczestnictwa młodzieży w kulturze oraz utratą znaczenia czytelnictwa prasy i książki wśród młodych ludzi, którzy za najważniejsze źródła informacji
uznają media audiowizualne oraz Internet, z którego według badań z połowy ubiegłego
roku korzysta 94% Polaków w wieku 18-24, spędzając w sieci przeciętnie 14 godzin tygodniowo [BS/99/2011].
kwestie dotyczące ustroju państwa?” wśród elektoratu do 26 roku życia
z podziałem na grupy wiekowe.
Grupa
wiekowa
Bardzo
ważne
Ważne
Nie mam
zdania
Raczej
nieważne
Zupełnie
nieważne
Zmniejszenie
liczby posłów
18-21
22-26
28,5
24,8
27,7
44,5
32,8
16,8
4,4
11,0
6,6
2,9
Niezawisłe
i sprawnie
funkcjonujące
sądownictwo
18-21
51,1
28,5
14,6
3,6
2,2
22-26
75,1
19,1
4,6
0
1,2
18-21
22-26
15,3
18,2
12,4
23,1
54,0
30,1
11,7
19,1
6,6
9,2
Pozyskiwanie
środków z budżetu
Unii Europejskiej
18-21
48,2
30,7
11,7
6,6
2,9
22-26
60,1
30,1
4,6
1,7
3,5
Likwidacja zbędnej
biurokracji
18-21
22-26
51,8
64,7
30,7
30,6
10,9
2,9
3,6
1,2
2,9
0,6
Jednomandatowe
okręgi wyborcze
w wyborach
do Sejmu
18-21
10,2
21,9
57,7
5,1
5,1
22-26
20,2
29,5
32,4
7,5
10,4
Likwidacja Senatu
Ostatni blok pytań skierowanych do respondentów dotyczył spraw związanych
z ustrojem państwa (Tabela 8). Określenie stosunku do tej sfery sprawiło młodym ankietowanym najwięcej problemów. Okazuje się, iż pojawiające się w dyskursie politycznym
propozycje likwidacji Senatu i wprowadzenia jednomandatowych okręgów w wyborach
do Sejmu, są sprawami zbyt trudnymi dla młodego elektoratu. Brak zdania na te tematy
deklaruje niemal co trzeci wyborca z grupy wiekowej 22-26, natomiast wśród młodszej
grupy odsetek ten wyniósł ponad 50%. Analiza całości badań jasno wskazuje na tendencję, że kolejne roczniki uzyskujące czynne prawo wyborcze mają coraz mniejszą świadomość polityczną. Biorąc pod uwagę coraz mniejszą aktywność młodzieży w organizacjach społecznych oraz ograniczenie uczestnictwa w procesach politycznych do udziału
w wyborach, można przypuszczać, że młode pokolenie nie będzie miało możliwości
99
pogłębiania swoich kompetencji politycznych w praktycznym działaniu. W ten sposób
sprawy publiczne nadal pozostaną na marginesie ich zainteresowania, a jedynymi nośnikami informacji o polityce dla najmłodszej grupy elektoratu będą media (w szczególności
media elektroniczne) oraz treści przyswajane od rodziny, grup odniesienia i wiedza nabyta
w toku edukacji.
Obca dla młodego człowieka staje się nie tylko sama polityka, ale również bardziej
złożone zjawiska ekonomiczne, kwestie prawne oraz sprawy związane z obowiązującym
systemem wartości. Taki stan rzeczy rodzi obawę, że w kolejnych dekadach zaangażowanie
obywateli w sprawy publiczne będzie niższe niż obecnie.
Pozostałe analizowane kwestie ustrojowe wskazują na niechęć młodych do polityki i niezadowolenie ze sposobu funkcjonowania państwa w opinii młodego elektoratu.
Ankietowani podkreślają znaczenie likwidacji zbędnej biurokracji, polepszenia funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, zmniejszenia liczby posłów oraz pozyskiwania środków
i dalszej integracji Polski z krajami Unii Europejskiej. Można sądzić, że wynika to przede
wszystkim z niechęci do ingerencji polityków w prywatne inicjatywy obywateli oraz pozytywnego postrzegania państw zachodniej Europy. Ludzie młodzi, z racji tego, że częściej
korzystają z pomocy oferowanej przez fundusze UE oraz częściej kontaktują się z obywatelami innych krajów (m. in. przez Internet, organizacje studenckie czy podejmowanie pracy
w krajach strefy Schengen), szanse na rozwój Polski upatrują we wsparciu europejskich
instytucji.
Opinie respondentów badane były również pod kątem aktywności zawodowej
młodzieży (Tabela 9). W przypadku spraw światopoglądowych, ustrojowych, społecznych
oraz związanych z kulturą i oświatą wyniki osób studiujących i łączących naukę z pracą
wyniki były zbliżone. Aktywność zawodowa różnicuje jedynie ocenę niektórych kwestii
ekonomicznych. Młodzież zatrudniona na pełny etat, bądź pracująca dorywczo, znacząco
częściej określa jako bardzo ważne elementy sfery gospodarczej związane z ograniczaniem
bezrobocia i aktywną polityką rządu na rynku pracy. Odsetek ten jest większy wśród tej
grupy średnio o około 10 punktów procentowych.
Aktywna zawodowo młodzież częściej oczekuje również pomocy finansowej państwa dla młodych przedsiębiorców oraz dopłaty do kredytów mieszkaniowych. W tym
ostatnim przypadku różnica w stosunku do grupy niepracującej wynosi aż 27 punktów
procentowych.
Tak duże różnice w postrzeganiu ważności problemów ekonomicznych w tej samej
grupie wiekowej z pewnością wynikają z tego, iż aktywna zawodowo młodzież, w dużej
części żyjąca na własny rachunek i borykająca się z problemami finansowymi związanymi
z kosztami wynajmu bądź spłatą długoletnich kredytów hipotecznych, w większym stopniu
obawia się o swoją przyszłość niż ich niepracujący rówieśnicy. Z tego względu oczekują
oni zarówno rządowej pomocy finansowej, jak i zmniejszenia obciążeń podatkowych dla
przedsiębiorców, co przyczyniłoby się do wzrostu zarobków i zmniejszenia obawy przed
bezrobociem.
100
Tabela nr 9. Ważność kwestii ekonomicznych dla niepracujących i aktywnych zawodowo
w grupie wiekowej 22-26.
Aktywność
na rynku
pracy
Bardzo
ważne
Ważne
Nie mam
zdania
Raczej
nieważne
Zupełnie
nieważne
Obniżenie
podatków
Pracujący
Niepracujący
50,6%
30,7%
38,8%
39,8%
5,9%
15,9%
4,7%
11,4%
0%
2,3%
Pomoc dla
młodych
przedsiębiorców
Pracujący
56,5%
28,2%
8,2%
4,7%
2,3%
Niepracujący
47,7%
38,6%
10,2%
1,1%
2,3%
Obniżenie
kosztów pracy
Pracujący
Niepracujący
41,2%
34,1%
42,3%
35,2%
10,6%
21,6%
1,2%
4,5%
4,7%
4,5%
Tworzenie
nowych miejsc
pracy przez rząd
Pracujący
57,6%
27,1%
8,2%
3,5%
3,5%
Niepracujący
48,9%
23,9%
7,9%
11,4%
7,9%
Pracujący
56,5%
24,7%
12,9%
3,5%
2,3%
Niepracujący
29,5%
45,5%
13,6%
3,4%
7,9%
Kredyty mieszkaniowe dla
młodych ludzi
Wyobrażenia młodych o polityce
Ankietowani byli proszeni o przedstawienie własnej wizji polityki, odpowiadając
na otwarte pytanie „Jaka powinna być polityka?” (Tabela 10). W tym przypadku również podzielono respondentów na dwie grupy wiekowe. Analiza odpowiedzi potwierdza
wcześniejszą konstatację, że młodsi wyborcy prezentują niższy stopień wiedzy dotyczącej
sfery polityki. W grupie wiekowej 18-21 niemal co trzeci ankietowany nie potrafił określić
swoich wymagań wobec polityki. Dla porównania podobne trudności miało jedynie 15%
ankietowanych w wieku 22-26.
Oczekiwania formułowane względem polityki przez obie grupy wiekowe są diametralnie różne. Elektorat do 22 roku życia postuluje, aby polityka była nastawiona na
dobro obywatela, sprawiedliwa i przejrzysta, natomiast starsze roczniki młodzieży najbardziej cenią sobie skuteczność oraz uczciwość, a dopiero w następnej kolejności wybierają
dobro ludności. Takie deklaracje jasno wskazują na to, że nadrzędnymi cechami polityki
według najmłodszych wyborców są: dbałość o wszystkie grupy społeczne, równość, sprawiedliwość społeczna, a więc postulaty natury kolektywistycznej. Natomiast grupa wiekowa 22-26 postrzega politykę jako działalność konkretnych jednostek zaangażowanych
w podejmowanie decyzji. Dlatego też nie posługuje się ogólnymi pojęciami jak dobro
narodu, lecz oczekuje od osób piastujących stanowiska polityczne konkretnych dyspozycji,
które miałyby zapewnić uczciwość oraz skuteczną realizację działań politycznych.
101
Tabela nr 10.Ilościowy i procentowy rozkład odpowiedzi na pytanie “Jaka powinna być
polityka?”
Grupa wiekowa 18-21
ilość
Procent
Nastawiona na dobro ludzi (narodu)
Sprawiedliwa
Przejrzysta, transparentna
Uczciwa
Merytoryczna, profesjonalna
Skuteczna
Bezkonfliktowa
Dobra
Realistyczna
Inne odpowiedzi
Razem
Brak odpowiedzi
22
17
12
9
7
5
4
4
3
10
93
44
23,7
18,3
12,9
9,7
7,5
5,4
4,3
4,3
3,2
10,7
100,0
32,1
Grupa wiekowa 22-26
ilość
Procent
20
8
16
24
13
28
7
6
7
18
147
26
13,6
5,4
10,9
16,3
8,8
19,0
4,8
4,1
4,8
12,3
100,0
15,0
Zakończenie
Od pierwszych po 1989 roku w pełni rywalizacyjnych wyborów parlamentarnych
minęły przeszło dwie dekady. Czas ten wpłynął pozytywnie na funkcjonowanie instytucji
politycznych, konsolidację systemu partyjnego, utrwalenie gospodarki wolnorynkowej
i podstaw demokratycznego państwa prawnego. Wraz z tymi przemianami większą podmiotowość polityczną uzyskali obywatele naszego kraju. Pomimo tego poziom uczestnictwa w polityce stale zmniejsza się. Obok grup o niskim poziomie wykształcenia i złej
sytuacji materialnej, wzrost absencji wyborczej notowany jest wśród najmłodszych obywateli. Absencja ta nie wynika jednak z subiektywnego wrażenia braku wpływu na sytuację
kraju, ale jak wskazują badania opinii publicznej z: poczucia braku kompetencji wyborczych, braku zainteresowania sprawami publicznymi oraz uznania sfery polityki za nieważną [BS/118/2011]. Podobne wnioski nasuwa analiza przeprowadzonych badań odbioru
tez programowych partii politycznych. Pokazują one, że nawet studenci nauk społecznych,
którzy z racji obranego kierunku studiów mają większą styczność ze sprawami natury
publicznej niż ich rówieśnicy, mają trudności z określeniem swoich poglądów oraz oceną
postulatów pojawiających się w dyskursie politycznym. Kolejne roczniki wchodzące na
rynek wyborczy dobrowolnie rezygnują z jakichkolwiek form aktywności społecznej.
Jedyną formą zaangażowania młodzieży w politykę staje się uczestnictwo w wyborach,
traktowane jednak nie jako sposób kształtowania krajowej polityki, lecz jako obywatelski
obowiązek. Nie oznacza to jednak, że młode pokolenie kompletnie utraci poczucie swej
podmiotowości politycznej. Jak pokazały wybory parlamentarne z 2007 roku oraz wydarzenia związane z podpisaniem umowy ACTA, dobrze skonstruowana kampania wyborcza
102
bądź poczucie zagrożenia cenionej przez młodych sfery wolności mogą skutecznie zmobilizować najmłodszą grupę elektoratu do wyborczej partycypacji lub zachowań typu protest.
Bibliografia:
B148/2011, Jak głosowali młodzi – refleksje powyborcze, Centrum Badania Opinii Społecznej,
Warszawa 2011.
BS/99/2011, Korzystanie z Internetu, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa 2011.
BS/118/2011, Czy trzeba chodzić na wybory? Przyczyny absencji wyborczej, Centrum Badania
Opinii Społecznej, Warszawa 2011.
Cześnik M. (2009), Partycypacja wyborcza Polaków, Warszawa: Instytut Spraw Publicznych
http://www.isp.org.pl/files/20145849250174351001263374709.pdf (4.06.2012).
PGSW 2007, Polskie Generalne Studium Wyborcze 2007, Warszawa: ISP PAN
http://www.ads.org.pl/opis-szczeg.php?id=72 (4.06.2012).
Kolczyński M. (2003), Rynek wyborczy 2001: reguły – uczestnicy – oferty programowe [w:]
J. Sztumski (red.), Wybory parlamentarne 2001: scena polityczna - aktorzy - programy – strategie,
Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Młodzi na Palikota, PiS przegrał wśród najstarszych z PO, http://www.tvn24.pl/wiadomosci-z-kraju,3/mlodzi-na-palikota-pis-przegral-wsrod-najstarszych-z-po,186937.html (4.06.2012).
Skarżyńska K., Chmielewski K. (1995), Najmłodsi wyborcy – jak głosowali i dlaczego? [w:]
S. Gebethner (red.), Wybory parlamentarne 1991 i 1993 a polska scena polityczna, Warszawa:
Wydawnictwo Sejmowe.
Słodkowska I. (1) (1995), Programy partii i ugrupowań parlamentarnych 1989-1991, cz. 1,
Warszawa: ISP PAN.
Słodkowska I. (2) (1995), Programy partii i ugrupowań parlamentarnych 1989-1991, cz. 2,
Warszawa: ISP PAN.
Turska-Kawa A. (2011), Poczucie alienacji a użytkowanie mediów. W poszukiwaniu nowych
obszarów zastosowania teorii użytkowania i gratyfikacji, Katowice: Wydawnictwo Naukowe Śląsk.
Wybory 1991: programy partii i ugrupowań politycznych, I. Słodkowska (red.), Warszawa: ISP
PAN, 2001.
Wybory ‚97: partie i programy wyborcze, S. Gebethner (red.), Warszawa: Wydawnictwo Elipsa,
1997.
Maciej Marmola – ukończył studia licencjackie na kierunku politologia (specjalność:
dziennikarstwo i komunikacja społeczna) na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach. Obecnie kontynuuje naukę na studiach magisterskich, ponadto jest studentem I roku finansów
i rachunkowości na Uniwersytecie Ekonomicznym w Katowicach. Trzykrotny stypendysta
Śląskiego Funduszu Stypendialnego im. Adama Graczyńskiego. Autor monografii dotyczącej postaci Jana Lortza, powstającej z inicjatywy Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu.
Zainteresowania badawcze koncentrują się przede wszystkim na tematyce systemów wyborczych i partyjnych oraz najnowszej historii politycznej Śląska.
103
104

pobierz

Transkrypt

Podobne dokumenty

Zasady finansowania partii politycznych

Kultura niepolityczna

30 05 2015 delegaci

POLSKA SCENA POLITYCZNA. Środowiska – komunikacja

polityczne kalendarium

Aneks do umowy kontraktacyjnej

WSPÓŁCZESNE SYSTEMY POLITYCZNE: PODSTAWOWE

Laseroterapia