Wspolczesne zagrozenia rozwoju dzieci i mlodziezy

Autor: Bogumiła Bartczak
WSPÓŁCZESNE ZAGROśENIA ROZWOJU DZIECI I MŁODZIEśY
Etiologia zagroŜeń i patologii dzieci i młodzieŜy to zjawisko wieloczynnikowe.
Wielu autorów zajmujących się tą problematyką wskazuje przede wszystkim na
konieczność przeanalizowania środowiska rodzinnego młodego człowieka, które
stanowi podstawowe i naturalne środowisko wychowawcze. Rodzina funkcjonowała
zawsze, jednakŜe jej rola i funkcja zmieniała się wraz z rozwojem kultury i
społeczeństwa.
W obecnie trwającym czasie przemian ustrojowych i ekonomicznych w
naszym kraju Lenarczyk M. 1 wskazuje na kilka wskaźników charakteryzujących pod
względem jakościowym środowisko dziecka. Są to:
1. wykształcenie rodziców i ich zawód,
2. sytuacja materialna rodziny,
3. struktura i wielkość rodziny.
Lenarczyk M.1 podkreśla, iŜ w obecnej sytuacji gospodarczej Polski naleŜy
brać pod uwagę nie tylko posiadany przez rodziców zawód, ale takŜe moŜliwość
wykonywania jakiejkolwiek pracy w ogóle. Bezrobocie dotykające wiele rodzin w
sposób bezpośredni wywołuje powaŜne konsekwencje indywidualne i społeczne.
Brak wykonywania pracy przez któregoś z rodziców lub obojga, przy niskim
poziomie wykształcenia i przy niskich kwalifikacjach, powoduje przerwanie dopływu
wystarczającej ilości pieniędzy na utrzymanie rodziny, a to skutkuje groźnymi
konsekwencjami w zachwianiu ciągłości bytu rodziny i procesu wychowania.
-2Trwający w Polsce kryzys gospodarczy wywołuje ponadto destruktywny kryzys
moralny, kryzys tradycyjnych wartości, obyczajów, zasad. Długotrwałe pogorszenie
warunków Ŝycia ludzi nie zapewnia zdrowia psychicznego, kształtuje człowieka
emocjonalnie i psychicznie niezrównowaŜonego bez nadziei na szybką poprawę.
Zaburzona funkcja rodziny sprzyja zaburzeniu w zachowaniu dziecka, w wielu
wypadkach trudnych do naprawienia.
A. Kamiński twierdzi, Ŝe „wykształcenie rodziców naleŜy do najczulszych
wskaźników stanu rodziny, przede wszystkim w zakresie atmosfery kulturalnej w
rodzinie.”2 Przekłada się ono wprost proporcjonalnie na dochód na członka rodziny,
wielkość rodziny i moŜliwości kształtujące prawidłowy rozwój osobowości. Niski
stopień wykształcenia daje podstawy do stwierdzenia, Ŝe spośród takich osób
statystycznie największy procent stanowią przestępcy, alkoholicy, prostytutki, a juŜ z
całą pewnością niskie wykształcenie rodziców nie wpływa pozytywnie na rozwój
będących w takiej rodzinie dzieci.
Analizując drugi wskaźnik Lenarczyk M.1 do warunków materialnych
rodziny zalicza: dochody rodziców lub opiekunów dziecka, mieszkanie rodziny wraz
z wyposaŜeniem, zaopatrzenie dzieci na niezbędnym poziomie w odzieŜ i przedmioty
niezbędne do nauki, zabawy i wypoczynku, sposób odŜywiania, a takŜe udział
dziecka w zajęciach domowych.
-3Bieda i niedostatek, ciągły brak pieniędzy zwiększają draŜliwość i okazję do
kłótni między rodzicami, którzy nie mają czasu, siły ani ochoty na zajmowanie się
dzieckiem. Jeśli do niedostatku i biedy dołączyć ciasnotę, bałagan i nieporządek to w
tej sytuacji dziecko nie ma warunków do prawidłowego rozwoju. Zjawisko biedy i
ubóstwa spotęgowało się (wg danych z Rocznika Statystycznego3) w Polsce podczas
przechodzenia do gospodarki rynkowej, w której wiele rodzin do tej pory nie tylko
nie odnalazło swoje miejsca, ale powiększyło liczbę rodzin biednych. Ostatecznie
warunki materialne rodziny najbardziej odbijają się na dzieciach oraz powodują
zmiany w psychice dorosłych. Obecnie obserwuje się wzrost liczby pozostających
bez pracy młodych ludzi (zwłaszcza na prowincji) w wieku od 24 lat a będących na
utrzymaniu rodziców – często w wieku emerytalnym4. Ubóstwo jest skrajnym stanem
statusu ekonomicznego popychającym mniej odpornych do czynów skrajnych,
dokonywanych w geście rozpaczy. Statystyki mówią o około 5 tysiącach przypadków
rocznie odbierania sobie Ŝycia głównie z powodów ekonomicznych. Tymczasem w
erze komputerów i wielkiego rozwoju techniki człowiek potrzebuje miłości i
akceptacji po to, aby aktywnie uczestniczyć w Ŝyciu oraz z zadowoleniem
wykonywać swoje obowiązki rodzinne i zawodowe.
Rodziny dotknięte ubóstwem znajdują się zdecydowanie na gorszej pozycji
ekonomicznej.
-4Niskie są w tych rodzinach wydatki na ksiąŜki i zabawki. Rodzice dzieci ubogich
zatracają aspiracje, co do potrzeby kształcenia swych dzieci, nie przywiązują uwagi
do ich potrzeb kulturalnych, nie zachęcają dzieci do zdobywania wiedzy, gdyŜ całą
swoją uwagę koncentrują na zapewnieniu bytu rodzinie. Proces ten5 ma dalsze
konsekwencje, bowiem dzieci z tych rodzin są pozbawione emocjonalnego oddania,
zaufania, uczuciowego związku z rodzicami, naraŜone są na zaburzenia rozwoju
osobowości. Więź między rodzicami a dziećmi słabnie. W rodzinach tych wzrasta
potencjalne zagroŜenie wystąpienia zjawiska niedostosowania społecznego dzieci.
Skutkiem owych niekorzystnych czynników moŜe być teŜ obniŜenie własnej wartości
w oczach rówieśników. Dziecko, któremu rodzice nie mogą kupić atrakcyjnej,
modnej akurat rzeczy w oczach rówieśników jest „gorsze”, bo biedniejsze, często jest
wyśmiewane. Stanowi to wystarczający powód, aby zarzucać rodzicom, Ŝe to z ich
powodu doświadczają przykrych odczuć. SkarŜą się na swój los i zazdroszczą innym
lub opowiadają, jakie są nieszczęśliwe. Niektóre dzieci mogą ośmieszać te atrakcyjne
przedmioty u innych, same ich nie posiadając. Dokonują w ten sposób oszukiwania
samych siebie oraz wyrządzają bezpośrednio i pośrednio szkodę swojej osobowości.
-5Biorąc pod uwagę wykazane warunki ekonomiczne oraz subiektywne odczucia
rodziców Lenarczyk M.1 stawia hipotezę, Ŝe przy niekorzystnym splocie innych
czynników, warunki ekonomiczne rodzin nie muszą, ale mogą sprzyjać rozwojowi
niedostosowania społecznego dzieci.
W odwrotnej sytuacji, w rodzinach z wysokimi i bardzo wysokimi dochodami
dzieci narzekają na ciągły brak jednego lub obojga rodziców w domu, którzy
pochłonięci pracą nie mają czasu na wywiązywanie się z obowiązków rodzicielskich.
Kowalczyk – Szamańska M.6 mówi w tym przypadku o przyjęciu przez tych
rodziców orientacji „mieć” i konsumpcyjnego stylu Ŝycia. Dla dzieci z tych rodzin
oprócz potrzeb emocjonalnych mogą być zagroŜone potrzeby edukacyjne, poniewaŜ
rodzicom brakuje czasu na utrzymanie współpracy ze szkołą i bieŜące śledzenie
postępów szkolnych dzieci. W tej sytuacji dzieci i młodzieŜ pozostawione samym
sobie często ulegają negatywnym wpływom grup rówieśniczych. Często pojawiają
się problemy szkolne, ucieczki z domu, drobne kradzieŜe, dzieci i młodzieŜ sięgają
po uŜywki. Dziewiecki M.6 ukazuje współczesne mass – media jako rodzaj
zbiorowego wychowawcy, który jest nieoficjalny i zwykle nie kontrolowany przez
rodziców oraz innych wychowawców. Co gorsza jest to najczęściej wychowawca
toksyczny, gdyŜ uzaleŜnia od siebie i w wielu przypadkach deprawuje. Celem
działania mediów nie jest wychowanie i troska o dobro młodego pokolenia, lecz zysk
finansowy.
-6Nic zatem dziwnego, Ŝe programy telewizyjne, gry komputerowe, czasopisma a takŜe
strony internetowe kierowane do dzieci i młodzieŜy, są pełne mniej lub bardziej
zamaskowanej przemocy, okrucieństwa, erotyzmu. Media propagują wśród dzieci i
młodzieŜy wzorce i postawy.
Trzeci z analizowanych przez Lenarczyk M.1 wskaźników charakteryzujących
środowisko dziecka to struktura i wielkość rodziny. Trwałość rodziny i jej struktury
stanowią bardzo waŜne podłoŜe do budowy właściwych postaw moralnych. Tu
zawiązują się pierwsze naturalne więzi społeczne i pierwsze kontakty z ludźmi.
Współczesne zmiany w społeczeństwie zmieniły zasadniczo funkcje, jakie
rodzina
pełniła
przez
szereg
pokoleń.
Nastąpiła
dezintegracja
wielkiej,
wielopokoleniowej rodziny na rzecz małej struktury, przewaŜnie składającej się z
rodziców i dzieci. Jednak podstawowe funkcje rodziny, jak rodzenie dzieci,
utrzymanie więzi osobowych i emocjonalnych zostały utrzymane, chociaŜ funkcja
prokreacyjna uległa zaburzeniu.
W rodzinie tradycyjnej rodzice otaczają dziecko opieka i miłością. Zapewniają
mu bezpieczeństwo. W rodzinie pokazywane są pierwsze wzory i modele zachowań.
Od atmosfery panującej w domu rodzinnym zaleŜy powstawanie prawidłowych lub
negatywnych wzorów społecznych zachowań.
-7Postawy rodziców budzące Ŝyczliwość, współpracę, współdziałanie wpływają na
kształtowanie właściwych postaw społecznych. Natomiast niestałość emocjonalna,
odrzucanie dziecka, oddzielenie od matki, powodują szczególnie niekorzystne
sytuacje w rozwoju psychofizycznym dziecka. Ostatnia dekada ubiegłego wieku
zaowocowała wzrostem analfabetyzmu emocjonalnego, hamującego wypełnianie
funkcji socjalizacyjnej przez rodzinę. Pociągnęło to za sobą internalizację norm,
wartości, postaw negatywnych, które stały się nowym sposobem zachowań, np.
kłamstwo, wulgarne słownictwo stało się „normą” dla wielu ludzi ulicy. Gdy brakuje
pozytywnych cech w rodzinie, powstają napięcia i konflikty, które stwarzają dla
dziecka poczucie zagroŜenia. Nieprawidłową strukturę rodziny powoduje jej rozbicie,
które najczęściej jest wynikiem rozwodu, separacji lub śmierci rodzica. Dla dziecka
przeŜycie to moŜe wywołać trwały uraz psychiczny lub spowodować długotrwałe
zaburzenia nerwicowe. Rozpad rodziny burzy dotychczasowy, uporządkowany świat
dziecka, wywołuje poczucie utraty bezpieczeństwa, godzi w poczucie własnej
wartości.
Obecnie etos rodziny ulega pod naporem atrakcyjnych i kuszących swym
wyrazem
form
złudnej
nowoczesności,
wyraźnemu
zachwianiu.
Ponadto
proponowane w mass mediach wolna miłość i seks godzą w trwałość małŜeństwa i
rodziny. Gwałtownie zmieniający się styl Ŝycia promuje modele totalnej wolności,
braku odpowiedzialności za swoje czyny, odrzucanie potrzeby dochodzenia własnych
praw.
-8W wymiarze Ŝycia rodziny powoduje to zdaniem Lenarczyk M1 antagonizowanie
pokoleń: rodziców i dzieci. Obecnie w rodzinach obserwuje się odchodzenie od
tradycji patriotycznych, religijnych i narodowych. Słaba więź między małŜonkami
powoduje luźne stosunki między rodzicami i dziećmi. Zrywanie więzi podstawowych
i najistotniejszych dla rozwoju dziecka prowadzi do zaburzeń, nerwic i błędów
wychowawczych. Powierzchowność kontaktów rodzinnych rodzi zagroŜenia
powstawania zachowań wyraŜających niedostosowanie społeczne dziecka. Jednak
pomimo wielu zmian we współczesnej strukturze rodziny, pozycja kobiety (matki) w
rodzinie została utrzymana.
Na podstawie wyników Lenarczyk M.1 wyodrębnia 4 typy strukturalne rodzin.
Są to:
1) rodziny pełne
2) rodziny pełne odtworzone
3) rodziny niepełne
4) rodziny rozbite.
Rodziny, w których dziecko otoczone jest stałą opieką obojga rodziców to
rodziny pełne. Z pedagogicznego punktu widzenia rodzina musi być pełna, aby
proces wychowania przebiegał prawidłowo.
Rodziny pełne odtworzone to rodziny, w których dziecko posiada
drugiego ojca (ojczyma) lub drugą matkę (macochę).
-9Z punktu widzenia dobra dziecka ten typ rodziny zaliczany jest do
klasycznych rodzin pełnych.
Rodzina niepełna to rodzina, w której brak jest jednego z rodziców na
skutek śmierci, natomiast rodzina rozbita to ta, w której rodzice rozwiedli się
lub są w separacji.
Brak
jednego
z
rodziców
powoduje
często
przejmowanie
wzoru
jednoosobowego kierowania rodziną. Przy odczuwalnym braku jednego
rodzica silne jest jego poŜądanie. W przypadku śmierci jednego z rodziców
dzieci przenoszą uczucia na drugiego rodzica. Rozbicie rodziny wskutek
rozwodu moŜe pociągać za sobą najbardziej niekorzystne skutki: oprócz
emocjonalnego przeŜywania dziecko doznaje często nieprzyjemnych dla niego
uwag od otoczenia.
Zdaniem DróŜdŜ K.7 obserwujemy obecnie kryzys polskiej rodziny,
który być moŜe jest najwyŜszą ceną, jaką przyszło zapłacić za przemiany
ustrojowe. Kryzys rodziny polskiej i kryzys demograficzny jest kryzysem
wartości oraz kryzysem cywilizacji chrześcijańskiej zagroŜonej przez
cywilizację śmierci. I jedyną nadzieją jest znalezienie wartości, na których
moŜna zacząć odbudowywać to, co zostało stracone, a jest to sprawą nas
wszystkich.
Literatura
1) Lenarczyk
M.,
„Rodzina
a
zagroŜenia
rozwojowe
dziecka
ze
środowiskowego ogniska wychowawczego w okresie transformacji
ustrojowej” w „Opieka, Wychowanie, Terapia” 1 – 2/ 2004
2) Rudowski T., „Analiza psychospołecznych czynników niewypełnienia
obowiązku szkolnego przez młodzieŜ społecznie niedostosowaną”, IKN
Warszawa 1989
3) Rocznik Statystyczny RP 2000, ZWS Warszawa
4) Wiercińska A., „Aktualne problemy rodziny i jej stan funkcjonalny i
zagroŜenia” w „Kwartalnik Pedagogiczny” WSP TWP, nr 3 - 4 /2003
5) Rejzner A. „Rekreacja psychomotoryczna w resocjalizacji nieletnich”,
IPSiR UW Warszawa 1981
6) Dziewiecki M., „Etiologia patologii wśród dzieci i młodzieŜy”,
www.opoka.org.pl/biblioteka/I/IP/patologia.html
7) DróŜdŜ K., „Wpływ przemian ustrojowych w Polsce na funkcjonowanie
rodziny i szkoły” w „Kwartalnik Pedagogiczny” WSP TWP nr 3-4/1999