Udzial Felixa Semona w badaniach nad unerwieniem ruchowym krtani

Udzial Felixa Semona w badaniach nad unerwieniem ruchowym krtani

250
PRACE HISTORYCZNE / HISTORICAL ARTICLES
8G]LDï)HOL[D6HPRQDZEDGDQLDFK
QDGXQHUZLHQLHPUXFKRZ\PNUWDQL
Felix Semon’s contribution to the research on motor innervation of the larynx
-HU]\.XF]NRZVNL&]HVïDZ6WDQNLHZLF]’XNDV]3OLFKWD:RMFLHFK6LHUV]Hñ
2WRODU\QJRO3RO
6800$5<
$LP It remains of great interest of many scientists to establish the motor
innervation of the larynx.
0DWHULDODQGPHWKRGV The authors of this study analyzed available literature
regarding progress in research in motor innervation of the larynx.
5HVXOWV Vocal folds paralysis may occur in central as well as in peripheral
lesions. The movement of internal laryngeal muscles is controlled by efferent
ğEHUVRIUHFXUUHQWODU\QJHDOQHUYHV)RURYHU\HDUVLQWHQVLYHUHVHDUFKKDV
been conducted on efferent laryngeal innervation.
&RQFOXVLRQV The authors have commented on its progress since the second
KDOIRIWKH;,;WKFHQWXU\XQWLOSUHVHQWGD\5HVXOWVRIWKHVFLHQWLğFLQYHVWLJDtion on the nature of laryngeal nerve supply performed by Felix Semon has
been discussed.
+DVïDLQGHNVRZHXQHUZLHQLHUXFKRZHNUWDQLKLVWRULDEDGDñ)HOL[6HPRQ
.H\ZRUGV motor innervation of the larynx, Felix Semon
©by Polskie Towarzystwo Otorynolaryngologów
ļ&KLUXUJöZ*ïRZ\Lb6]\L
2WU]\PDQR5HFHLYHG
=DDNFHSWRZDQRGRGUXNX$FFHSWHG
.DWHGUDLb.OLQLND&KRUöE8V]X1RVD
*DUGïDLb.UWDQL*80HG
.LHURZQLNSURIGUKDEPHG&6WDQNLHZLF]
:NïDGSUDF\DXWRUöZ$XWKRUVFRQWULEXWLRQ
ZHGïXJNROHMQRĂFL
.RQIOLNWLQWHUHVX&RQIOLFWVRILQWHUHVW
$XWRU]\SUDF\QLH]JïDV]DMÈNRQIOLNWXLQWHUHVöZ
$GUHVGRNRUHVSRQGHQFML/
$GGUHVVIRUFRUUHVSRQGHQFH
LPLÚLbQD]ZLVNR-HU]\.XF]NRZVNL
DGUHVSRF]WRZ\
.DWHGUDLb.OLQLND&KRUöE8V]X1RVD
*DUGïDLb.UWDQL
'ÚELQNLEXG
*GDñVN
e-mail MHU]\N#JXPHGHGXSO
:VWÚS
Uszkodzenie dróg nerwowych lub dysfunkcja aparatu mięśniowo-stawowego krtani może prowadzić do
unieruchomienia fałdów głosowych (VFI, vocal fold
immobility). Najczęściej występuje jednostronne, obwodowe porażenie fałdów głosowych (90%), które jest
stosunkowo łatwe do rozpoznania [1]. Niedowład lub porażenie krtani może wynikać z zaburzeń ośrodkowych,
uszkodzeń jąder podstawy mózgu, tworu siatkowatego,
uszkodzeń pozapiramidowych oraz nerwu błędnego.
Obustronne porażenie fałdów głosowych może wynikać
z uszkodzenia nerwów krtaniowych wstecznych w czasie
operacji tarczycy (26–59%), intubacji (1–31%), urazów
szyi (1–28%,) chorób neurologicznych (7–22%), nowotworów (5–17%), neuroinfekcji, toksemii metabolicznych
[1]. Dysfunkcja krtani zależy od stopnia uszkodzenia
nerwów wstecznych (neuropraxis, axonotmesis, neurotmesis) oraz rozległości odnerwienia mięśni krtani.
Ruchomość krtani można oceniać na podstawie badań
laryngoskopowych, stroboskopowych, elektromiograficznych oraz radiologicznych. Pierwszy opis anatomii
krtani przedstawił Julio Casserius w dziele z 1600 roku
pt. The Anatomy of Voice and Hearing. Unerwienie
ruchowe krtani pierwszy opisał Andersch w 1791 roku,
poszerzył ten opis Swam z Londynu w 1830 roku [1,
2]. Odkrycie przez Manuela Garcię w 1854 roku laryngoskopii pośredniej oraz badania Johanna Czermaka
i Leopolda Türcka (1857–8) pozwoliły na wprowadzenie
nowej metody badania krtani. Celem pracy było przedstawienie dotychczasowego stanu wiedzy oraz historii
badań nad unerwieniem ruchowym krtani z uwzględnieniem zasług w tej dziedzinie Felixa Semona.
0DWHULDïLbPHWRG\
Dokonano przeglądu piśmiennictwa dotyczącego badań
nad unerwieniem ruchowym krtani ze szczególnym
uwzględnieniem osiągnięć Felixa Semona.
:\QLNLEDGDñG\VNXVMD
Badania ośrodków w mózgu odpowiedzialnych za unerwienie ruchowe krtani u zwierząt pierwszy wykonał
David Ferrier [cyt wg 2]. Stwierdził on, że pobudzanie
elektryczne pewnych okolic kory mózgu u psa wywołuje
szczekanie. Pierwszym, który określił miejsce odpowiedzialne za fonację w korze mózgu psa był H. Krause
(1883-4) [cyt. wg 3]. Drażnienie prądem elektrycznym
kory zakrętu przedśrodkowego prowadzi do obustronnego przywiedzenia fałdów głosowych. Francis Franck
(1887 r.) stwierdził, że pobudzenie kory ruchowej powoduje zmiany w ruchach oddechowych zależne od nasilenia
pobudzenia. Zaobserwował on, że podczas napadów
padaczkowych głośnia jest zamknięta w fazie tonicznej,
a w fazie klonicznej fałdy głosowe wykonują ruchy synchroniczne z drganiami mięśni oddechowych [3]. Intensywne badania elektrofizjologiczne mózgu u zwierząt pod
koniec XIX wieku prowadził Felix Semon i Viktor Horsley.
Określenie wszystkich pól ruchowych dla krtani w korze
2 WRODU \QJRORJLD3ROVNDWRP QUOLSLHFVLHUSLHñ
PRACE HISTORYCZNE / HISTORICAL ARTICLES
Ryc. 1 %6FKHPDWRĂURGNöZSRGNRURZ\FKNUWDQL
)LJ% Diagram of laryngeal subcortical centres
Ryc. 1A6FKHPDWORNDOL]DFMLRĂURGNöZNRURZ\FKRGG\
FKDQLD$IRQDFML%SRï\NDQLD&XbF]ïRZLHNDI05,
'RGDWNRZDNRUDUXFKRZD60$SU]HGQLDNRUDREUÚF]\
$&&SROHSU]HGUXFKRZH30NRUDUXFKRZDGODSU]HSRQ\
0NRUDUXFKRZDNUWDQL/[PöĝGĝHN&%/NRUDUXFKR
ZDSU]HSRQ\LbPPNODWNLSLHUVLRZHM0&NRUDUXFKRZD
ĝXFKZ\MÚ]\NDLbXVW60&SROHVïXFKRZH7&SROH%URFD
%$UG]HñSU]HGïXĝRQ\0SROHVPDNRZHLbUXFKRZH
MÚ]\ND06Z\VSD,QW\OQDNRUDFLHPLHQLRZD3$
>]PRG\ğNRZDQR]bSUDF\/XGORZ&/&HQWUDOQHUYRXVV\VWHP
FRQWURORIWKHODU\QJHDOPXVFOHVLQKXPDQ5HVSLU3K\VLRO
1HXURELRO@
)LJ$ Diagram of breathing (A), voluntary speech (B), swallowing (C) cerebral centres in human (fMRI). Suplementary motor area (SMA), anterior cingulate cortex (ACC), pre-motor area
30GLDSKUDJPPRWRUFRUWH[0ODU\QJHDOPRWRUFRUWH[
(Lx), cerebellum (CBL), diaphragm and thoracic muscles cortex
0&PRWRUFRUWH[RIWKHMDZWRQJXHDQGPRXWK60&
auditory cortex (TC), Broca’s area (BA), medulla oblongata
0JXVWDWRU\DQGOLQJXDOFRUWH[06LQVXOD,QSRVWHULRU
SDULHWDODUHD3$>PRGLğHGIURP/XGORZ&/Central nervous
system control of the laryngeal muscles in human. Respir Physiol
1HXURELRO@
u człowieka okazało się być trudniejsze do ustalenia.
W latach 30. XX wieku wykazano, że ośrodki korowe
dla mięśni krtani u człowieka są zlokalizowane w dolnej
części zakrętu przedśrodkowego płata czołowego (PcG,
precentral gyrus).
W ostatnich latach wykazano, że mikrostymulacja
pól korowych w okolicy PcG prowadzi do pobudzenia
aktywności mięśni przywodzących z jednoczesnym hamowaniem mięśnia pierścienno-nalewkowego tylnego
(PCA) krtani. Stwierdzono, że kora dla PCA zajmuje
większy obszar aniżeli dla mięśni przywodzących krtani
[3]. W badaniach elektrofizjologicznych stwierdzono, że
droga korowo-jądrowa ma latencję 40–60 ms [3]. Ośrodki korowe pełnią funkcję nadrzędną dla mięśni krtani
odpowiedzialnych za wytwarzanie głosu, oddychanie,
połykanie, kaszel oraz ekspresję emocjonalną w czasie
płaczu i śmiechu [1, 4]. Każda z funkcji krtani wymaga
innego ustawienie fałdów głosowych. Dysfunkcja dróg
2 WRODU \QJRORJLD3ROVNDWRP QUOLSLHFVLHUSLHñ
eferentnych krtani prowadzi do zaburzeń w powstawaniu
głosu, oddychaniu lub połykaniu [5]. Penfield i Rasmussen zlokalizowali w zakręcie przedśrodkowym pola ruchowe dla ust, żuchwy, języka i gardła [4]. Wprowadzenie
do badań klinicznych funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (fMRI) stanowiło istotny postęp w badaniach nad
lokalizacją ośrodków korowych krtani. Brown i wsp. [5]
za pomocą fMRI wskazali pola ruchowe odpowiedzialne
za powstawanie głosu u człowieka. Stwierdzili, że pola
korowe dla mięśni odwodzących zajmują większy obszar
aniżeli dla mięśni przywodzących w krtani [1]. W czasie
fonacji ulegają aktywizacji nie tylko ośrodki korowe dla
mięśni krtani, ale również kora móżdżku, kora ruchowa
dla mięśni klatki piersiowej i przepony, pole korowe dla
ust, szczęki i żuchwy, języka oraz górne pole słuchowe
(pole Broca). W czasie swobodnego oddychania aktywizują się przede wszystkim ośrodki korowe dla mięśni
krtani, kora przedruchowa, kora ruchowa dla przepony
oraz móżdżek [7]. W czasie połykania nie stwierdza się
wzmożonej aktywności kory dla mięśni krtani, a jedynie
aktywizację kory wyspy, kory ciemieniowej i kory smakowej [7]. Ośrodki w rdzeniu przedłużonym kontrolują
kaszel, połykanie i oddychanie, natomiast istota szara
środkowa okołowodociągowa (PAG, periaqueductal gray)
i jądro zadwuznaczne są odpowiedzialne za powstawanie
głosu [1, 7]. W czasie fonacji zawsze ulegają aktywizacji zarówno ośrodki korowe, jak i podkorowe (jądra
brzuszne, brzuszno-boczne, tylno-boczne wzgórza, ciało
migdałowate, hipokamp, substancja szara środkowa
okołowodociągowa oraz jądro okołoramienne i miejsce
sinawe) [1, 6]. Obecność neuronów dla mięśni wewnętrznych krtani wykazano w ipsilateralnych jądrach dwuznacznych (NA, nucleus ambigus), jądrach zatwarzowych
(NRF, nucleus retrofacialis) oraz w jądrach grzbietowych
nerwu błędnego [1, 5]. Neurony w jądrze dwuznacznym
wykazują uporządkowanie samatotropowe. Neurony dla
251
252
PRACE HISTORYCZNE / HISTORICAL ARTICLES
Ryc. 2..DU\NDWXUD)HOL[D6HPRQDZHGïXJ/HVOLH:DUGD
9DQLW\)DLUUZZZLQWHUVFLHQFHZLOH\FRP
)LJ)HOL[6HPRQijVFDULFDWXUHDIWHU/HVOLH:DUG9DQLW\)DLU
mięśnia pierścienno-tarczowego zlokalizowane są w 1/3
przedniej jądra dwuznacznego, natomiast w 1/3 tylnej
grzbietowo-bocznie położone są neurony dla mięśnia
tarczowo-nalewkowego i pierścienno-nalewkowego bocznego. Neurony dla mięśnia pierścienno-nalewkowego
tylnego znajdują się w 1/3 środkowej, w części brzusznoprzyśrodkowej jądra dwuznacznego. Hamowanie mięśni
antagonistycznych w czasie przywodzenia lub odwodzenia fałdów głosowych jest możliwe dzięki połączeniom
interneuronalnym w jądrze dwuznacznym [1, 6-7]. Jądro
samotne i okołoramienne oraz istota szara środkowa
okołowodociągowa są ośrodkami w śródmózgowiu, które łączą korowe i podkorowe ośrodki fonacyjne. Jądro
PAG wysyła aksony z przewagą ipsilateralną do jąder
dwuznacznych, koordynuje ośrodki korowe i podkorowe
oraz aktywizuje w jądrze dwuznacznym neurony zawiadujące przywodzeniem fałdów głosowych do położenia
fonacyjnego [1]. Stymulacja elektryczna istoty szarej
okołowodociągowej (PAG) prowadzi do powstawania
głosu o różnych właściwościach akustycznych [6]. W jądrze PAG stwierdzono obecność neuronów fazowych
zawiadujących funkcją sfinkterowatą mięśni krtani
w czasie połykania. Neurony toniczne odpowiadają za
przywodzenie fałdów głosowych w czasie wydechu [1, 6].
Włókna ruchowe dla mięśni krtani opuszczają pień mózgu w korzeniach nerwu błędnego i nerwu dodatkowego.
Mięśnie wewnętrzne krtani, które pochodzą z mezodermalnych łuków skrzelowych są unerwione przez nerwy
pochodzące z VI łuku skrzelowego (n. błędny). Gałąź
zewnętrzna nerwu krtaniowego górnego prowadzi głównie
włókna eferentne dla mięśnia pierścienno-tarczowego
(m. cricothyroideus) i zwieracza dolnego gardła (m. constrictor pharyngis inf.) [8-9]. Nerw krtaniowy wsteczny
przechodzi przez mięsień zwieracz dolny gardła (pole
Killiana-Jamiesona), ulega podziałowi na gałąź przednią
zaopatrującą mięśnie pierścienno-nalewkowy boczny (m.
cricoarytenoideus lateralis), m. tarczowo-nalewkowy
(m. thyroarytenoideus externus, vocalis, vestibularis), nalewkowo-nagłośniowy (m. aryepiglotticus) oraz
gałąź tylną dla mięśnia pierścienno-nalewkowego tylnego (m. cricoarytenoideus posterior), nalewkowego (m.
arytenoideus) oraz mięśnia tarczowo-nagłośniowego
(m. thyreoepiglotticus), nalewkowo-nagłośniowego (m.
aryepiglotticus) i pierścienno-nagłośniowego (m. cricoepiglotticus). Unerwienie mięśni zewnętrznych krtani
pochodzi z nerwu twarzowego – (mm. rylcowo-gnykowy,
brzusiec tylny m. dwubrzuścowego), z nerwu trójdzielnego – (mm. żuchwowo-gnykowy, bródkowo-gnykowy i brzusiec przedni m. dwubrzuścowego), ze splotu gardłowego
– (mm. zwieracz górny i środkowy gardła) oraz ze splotu
szyjnego – (mm. tarczowo-gnykowy, mostkowo-tarczowy,
łopatkowo-gnykowy) [1, 7]. Włókna ruchowe dla mięśni
krtani układają się w nerwie błędnym w pęczki tuż przed
uformowaniem się nerwu krtaniowego wstecznego (RLN).
Gacek i Molgren [1] wykazali, że nerw krtaniowy wsteczny
(RLN) składa się przede wszystkim z rozsianych włókien
ruchowych. Włókna ruchowe przed wejściem do krtani,
łączą się w oddzielne pęczki dla mięśni przywodzących
i odwodzących (Ryc. 2).
Teoria zróżnicowanego porażenia mięśni krtani
Felixa Semona zakładała, że włókna dla odwodzicieli
są ułożone w nerwie wstecznym obwodowo i przez to są
bardziej wrażliwe na uszkodzenia [2]. Jaki był udział
Felixa Semona w wyjaśnieniu unerwienia motorycznego
krtani? Na to pytanie można odpowiedzieć w oparciu
o dokonania w tej dziedzinie tego wielkiego laryngologa
przełomu XIX i XX wieku. Sir Felix Semon był jednym
z najwybitniejszych laryngologów brytyjskich. Urodził
się 8 grudnia 1849 roku w Gdańsku jako najstarszy syn
kupca Szymona Józefa Semona i Henrietty Aschenheim.
Studiował medycynę na uniwersytetach w Heidelbergu
i w Berlinie. Wpływ na jego rozwój naukowy miał prof.
Rudolf Virchow oraz Wilhelm Traube. Po ukończeniu
studiów F. Semon odbył staże naukowe w uniwersyte2 WRODU \QJRORJLD3ROVNDWRP QUOLSLHFVLHUSLHñ
PRACE HISTORYCZNE / HISTORICAL ARTICLES
tach w Wiedniu, Paryżu i w Londynie. W czasie pobytu
w Londynie Felix Semon odwiedził Throat Hospital,
Golden Square (Szpital Chorób Gardła), gdzie Morel
Mackenzie zaproponowano mu pracę. W 1876 roku, po
zdaniu egzaminów, Semon został członkiem Królewskiego Towarzystwa Medycznego. Rozpoczął bardzo
aktywny okres życia jako laryngolog w swojej praktyce
prywatnej oraz jako konsultant w szpitalach londyńskich. Należał do pionierów laryngologii na Wyspach
Brytyjskich i był zwolennikiem oddzielnego rozwoju
tej gałęzi medycyny. Jego głównym zainteresowaniem
była neurolaryngologia. Uważał, że niektóre zaburzenia
ruchomości krtani wynikają z uszkodzenia CUN (porażenie krtani może być pierwszym objawem uszkodzenia
CUN w przebiegu kiły). Felix Semon przez całe swoje
życie zadawał sobie pytanie: dlaczego w czasie porażenia nerwów krtaniowych wstecznych dochodzi do
zróżnicowanego ustawienia fałdów głosowych? Pierwsze
spostrzeżenia na ten temat przedstawił już w 1878 roku
na posiedzeniu Clinical Society of London oraz w niemieckim wydaniu podręcznika Morella Mackenziego
Diseases of the Throat and Nose. Semon przedstawił po
raz pierwszy koncepcję tłumaczącą kolejność porażeń
mięśni wewnętrznych krtani na skutek uszkodzenia
nerwów krtaniowych. Interesował się tym problemem
przez całe swoje życie i stanowiło to wręcz jego obsesję
[10, 13-14]. Po wielu kontrowersjach związanych z tym
odkryciem, między innymi z tego powodu, że kilka
miesięcy wcześniej (w 1880 roku) Ottomar Rosenbach
z Wrocławia opublikował swoje badania dotyczące kolejności porażeń mięśni odwodzących przed przywodzicielami w uszkodzeniach obwodowych [11], Semon
opublikował obszerną pracę, w której wyjaśnił kolejność
porażeń mięśni krtani w uszkodzeniach obwodowych
i ośrodkowych (prawo Semona). W tej sprawie przez
długi czas trwała walka o prymat w świecie naukowym
pomiędzy Semonem (centralne uszkodzenia) a Rosenbachem (obwodowe uszkodzenia). Semon opublikował
po raz pierwszy w Archives of Laryngology 1 lipca
1881 roku prawo, które w oryginale brzmiało: „Istnieje
skłonność do wcześniejszego zajęcia włókien odwodzących nerwu krtaniowego wstecznego niż włókien
przywodzących, a nawet wyłącznie włókien odwodzących w przypadkach niewątpliwego centralnego
lub obwodowego uszkodzenia bądź choroby korzeni
lub pni nerwów błędnego, dodatkowego rdzeniowego
lub wstecznego” [3]. Od 1888 roku Semon pracuje jako
laryngolog w National Hospital for the Paralysed and
Epileptic, Queen Square, gdzie prowadzi dalsze badania
nad unerwieniem motorycznym krtani. Wraz z Victorem
Horsleyem opublikował liczne prace na temat unerwienia krtani. Do najważniejszych należy zaliczyć:
Centralne unerwienie ruchowe krtani, Badanie nad
napięciem odwodzicieli, Wykład na temat ćwiczeń
krtani, Ewolucja badań nad paraliżem ruchowym
krtani [10, 12, 15]. Podsumowanie badań ekspery2 WRODU \QJRORJLD3ROVNDWRP QUOLSLHFVLHUSLHñ
mentalnych nad centralnym unerwieniem motorycznym
krtani Semon zawarł w pracy opublikowanej w 1890
roku w Philosophical Transactions of the Royal Society
of London pt. „Eksperymentalne badania centralnego
unerwienia motorycznego krtani” [3]. W pracy tej wykazał, że niektóre ośrodki w CUN pracują nieustannie,
utrzymując odruchowe napięcie mięśni odwodzicieli,
niezbędnych w mechanizmie oddychania u człowieka.
Za ruchy fonacyjne mięśni krtani odpowiada głównie
reprezentacja korowa, podczas gdy za ruchy oddechowe
wdechu (abdukcja) – impulsy z opuszki. Poza tym wykazali, że istnieją liczne połączenia nerwowe łączące korę
ruchową z ośrodkami podkorowymi znajdującymi się w
rdzeniu przedłużonym. W doświadczeniach stwierdzono
w opuszce pole, którego podrażnienie wywołuje jednostronne przywiedzenie fałdu głosowego po tej samej
stronie. Według Semona, powyżej tego regionu znajduje
się reprezentacja wdechu (abdukcja). Potwierdzeniem
wyników badań Semona były prace z zakresu anatomii
porównawczej V.E. Negusa (mięśnie filogenetycznie
starsze są bardziej odporne na uszkodzenia) [16].
3RGVXPRZDQLH
Analizując całokształt badań z zakresu neurolaryngologii dokonanych przez Feliksa Semona, należy uznać,
że był on faktycznie pionierem badań neurofizjologicznych krtani. W swoich badaniach wykazał precyzyjnie
lokalizację ośrodków korowych podkorowych dróg
ruchowych krtani. Prawo Semona o kolejności porażeń mięśni krtani nie zostało potwierdzone, niemniej
jednak wytyczył on drogę dla dalszych badań w tej
dziedzinie.
3,¥0,(11,&7:2
1.
Gacek RR, Molgren LT. Laryngeal motor innervation-central.
W: Blitzer A, Brin MF, Sasaki CT, Falm S, Harris KS. (red.)
Neurologic disorders of the larynx. New-York-Stuttgart: Thieme: 1992: 121-145.
2.
Semon F. Clinical remarks. Arch Laryngol 1881; 2:197-222.
3.
Semon F, Horsley V. An experimental investigation of the central motor innervations of the larynx. Phil Trans Roy Soc
Lond 1890; 181B: 187-211.
4.
Penfield W, Rasmussen T. The cerebral cortex of man: a clinical study of localization of function. New York: Macmillan
Company: 1950.
5.
Brown S, Ngan E, Liotti M. A larynx area in the human cortex. Cereb Cortex 2008; 18: 837-45.
6.
Larson CR, Kistler MK. Brainstem neuronal activity associated with vocalization in the monkey. W: Baer T, Harris KS,
Sasaki C (red). Vocal fold physiology: laryngeal function in
phonation and physiology. Boston: Little Brown and Company: 1987: 154-179.
7.
Ludlow CL. Central nervous system control of the laryngeal muscles in human. Respir Physiol Neurobiol 2005; 147:
205-222.
253
254
PRACE HISTORYCZNE / HISTORICAL ARTICLES
8.
Kirchner IA. Physiology of the larynx. W: Paparella MM, Shurmick DA. (red).: Otolaryngology, vol. I. Basic sciences and related disciplines, ed. 3, Philadelphia: WB Saunders: 1980.
9.
Yoshida Y. Saito T, Tanaka Y, Hirano M, Morimoto M, Ta-
13. Stevenson RS. Sir Felix Semon, 1849-1921. His contribution to laryngology. J Laryngol Otol 1950; 64: 53-61.
14. Huizinga E. Sir Felix Semon. Arch Otolaryngol 1966; 84:
473-78.
keshi Kanaseki T. Laryngeal sensory innervations: origins of
15. Semon F, Horsley VA: On the relations of the larynx to the
sensory nerve fibers in the nodose ganglion of the cat. Voice
motor nervous system. Dtsch Med Wochenschr 1890; 16:
1989; 3: 314-320.
10. Semon HC, Mc Intyre TH. The autobiography of Sir Felix Semon.(red.) HC. Semon: London: Jarrolds Publisher: 1926.
672–679.
16. Negus VE. Observations on Semon`s law derived from evidences of comparative anatomy and physiology. Appendix
11. O. Rosenbach. Zur Lehre von der doppelseitigen totalen
III. The comparative anatomy and physiology of the larynx.
Lähmung des nerv. laryngeu (inferior recurrens). Bresl ärztl
(red.) W. Heinemann London: Medical Books Ltd: 1949;
Zeitschrift, 1880; 2: 14-16.
201-209.
12. McBride P. Sir Felix Semon- his work and its influence on
laryngology (Semon Lectures). J Laryngol Otol 1913; 28:
113-169.
2 WRODU \QJRORJLD3ROVNDWRP QUOLSLHFVLHUSLHñ