Dinozaury 82 - Rynek Kamienia
Transkrypt
Dinozaury 82 - Rynek Kamienia
KAMIENIARSTWO STEGOS – SŁOWNIK TERMINÓW GEOLOGICZNYCH DLA SKALNIKÓW CZĘŚĆ 24 Diastrofizm – szeroki termin obejmujący ogół procesów prowadzących do mechanicznych odkształceń skorupy ziemskiej, odnoszący się do procesów o dużej skali i działających na znacznych powierzchniach, mających pochodzenie () endogeniczne (czyli wgłębne); procesy te obejmują np. () magmatyzm, () wulkanizm, () trzęsienia ziemi. Diuna – synonim wydmy; kilka handlowych odmian kamienia zawiera określenie d. – raczej bez związku z rodzajem skały, o ile np. kwarcyt Desert Dune, przed () metamorfizmem mógł mieć pochodzenie pustynne, to granatonośny gnejs Purple Dunes raczej nie. Dinozaury – to fascynująca grupa (w nomenklaturze systematyków nadrząd) wymarłych zwierząt, zadziwiających egzotyką, niezwykłością form, ale chyba przede wszystkim rozmiarami; d. stopniowo wyewoluowały w ciągu () karbonu i () permu z () płazów; najbardziej charakterystyczna grupa zwierząt ery () mezozoicznej (zwanej erą d.); do d. nie zalicza się, również mezozoicznych, gadów morskich (jak ichtiozaury i plezjozaury) czy pterozaurów (gadów latających – pterodaktyle, Quetzalcoatlus i in.), jako ciekawostkę można podać, że z systematycznego punktu widzenia ptaki (wykształcone z d.) uważa się za współczesne d.; najstarsze, środkowotriasowe ( trias) () skamieniałości d. (o wieku ok. 230 mln lat) znane są z Argentyny, Madagaskaru i Polski (Silesaurus opolensis z Krasiejowa na Opolszczyźnie); d. całkowicie wyginęły podczas jednego z największych wymierań – na przełomie () kredy i () trzeciorzę- 82 NK 52 (2/2011) FOT. ARCHIWUM AUTORÓW (2) Diapir – rozbudowane w pionie ciało skalne przebijające okoliczne warstwy, powstałe w wyniku mechanicznego wciskania się bardziej plastycznej skały w obręb serii mniej plastycznych – np. d. solne ( wysady solne), skał ilastych czy magmowych; też: d. płaszcza Ziemi ( Ziemi budowa) – rozległe strumienie rozgrzanej materii podnoszące się w obrębie płaszcza, docierając do jej skorupy, powodują intensywny wulkanizm oraz powstawanie den oceanicznych ( dynamika Ziemi). Dinozaury w schemacie ewolucji wybranych kręgowców. W ramce: portret pierwszego „polskiego” dinozaura – Silesaurus opolensis (rekonstrukcja M. Szubert). Diapir – dinozaury du (65,5 mln lat temu); wyróżnia się wśród nich dwie grupy: ptasiomiednicowe (m.in. ceratopsy, kolczaste ankylozaury oraz stegozaury) i gadziomiednicowe (należą tu zarówno najpotężniejsze zauropody – diplodoki i brachiozaury – jak też teropody, z których właśnie wyewoluowały ptaki), wśród teropodów wymienić można tyranozaury, velociraptory (straszliwych zabójców z filmu „Jurassic Park”) czy dilofozaury (piękna rekonstrukcja w Muz. Geol. Państwowego Instytutu Geo- logicznego w Warszawie); rekonstrukcje d. wykonywane są na podstawie znalezisk ich skamieniałości i tropów; kości d. znajdowano już 2400 lat temu w Chinach, uznając za wykazujące magiczne właściwości szczątki smoków, w Europie opisywane je jako pozostałości zwierząt przedpotopowych, pojawiały się tu też legendy o odciskach „czarcich łap” na skałach; nazwa z gr.: deinos – straszny, sauros – jaszczur. Paleontolodzy prześcigają się w ustanawianiu rekordów wielkości i masy d., ale ostrożnie można powiedzieć, że długość największych teropodów z pewnością przekraczała 30 m (diplodok – Supersaurus), a wysokość dochodziła do 18 m (brachiozaur – Sauroposeidon), masa rekordzistów określana jest na 50 t, choć podawane są też wartości sięgające 130 t; trzeba zauważyć, że w ostatnich dziesięcioleciach nastąpił zdecydowany zwrot w interpretacji wyglądu tych zwierząt – od nieporadnych, wlokących ogony po ziemi lub nurzających się w wodzie dla zmniejszenia wagi ciała, do sprawnych, zgrabnie balansujących w biegu (a jakim sposobem tak masywne istoty mogły się tak sprawnie poruszać – to już opowieść na inną okazję). Paweł P. Zagożdżon, Katarzyna D. Zagożdzon www.RynekKamienia.pl