docMarek Konopka
download 
Reklamacja Transkrypt
Marek Konopka
Ocena wartości – niezbędny etap ochrony ANALIZA ZAGROŻEŃ W PLANACH ZARZĄDZANIA zabytków archeologicznych DOBRAMI KULTUROWYMI ŚWIATOWEGO DZIEDZICTWA MarekFortuna-Marek Konopka Anna sites, Konopka is of the Summary: In 2012 and 2015,naZbigniew 1. Zagrożenia oddziałujące dobro WHarchaeological w systemiemonuments ochrony and zabytków opinion that it is and will be impossible to provide all Kobyliński’si articles on valuing archaeological monuich znaczenie w kontekście zarządzania miejscami światowego dziedzictwa ments and sites (the article of 2012 was co-authored resources even with basic monitoring, not mentioning Zagadnienie jest częścią składową systemu zarządzania activeochrony care. Hei systemu reckons that basing on dziedzictwem. the information by Jacek Wysocki) zagrożeń were printed in post-conference collected by archaeologists, it is possible to nominate publications. Z. Kobyliński assumed that historic presProblem zagrożeń dla zabytków i szerzej dziedzictwa oraz zapobiegania tym zagrożeniom – jako ervation officers can assess values of archaeological sites of outstanding potential. Analysing the records by zagadnienie ważne w systemie ochrony – wielokrotnie pojawia się w polskim ustawodawstwie, jest sites by basing on non-scientific criteria and the level applying the most innovative non-invasive methods may też istotnym elementem metodyki ochrony dóbr dziedzictwa zalecanym przez Komitet allow for selecting sites which should be provided with of preservation of artifacts only. The author is also of światowego Światowego Dziedzictwa. zagrożeń nieodłącznym procesów particular care in askładnikiem certain region. Konopkamonitocalls for the opinion that the criteriaCharakterystyka used for classifying and jest 1 categorising bothplanów properties of special architectural and dlaimplementing oraz zarządzania sporządzanych miejsc WH. a form in which past relics of outstanding rowania historical and features characteristicczynników of archaeohistoricKażde interestdobro and works of arts cannot be applied to niezależnie od jego typu narażone jestvalue na szereg różnorodnych archaeological sites. This stems from the knowledge on logical sites would be listed. These would be useful in zagrażających jego stanowi (czynniki antropogeniczne i naturalne). By skutecznie chronić jakieś full potential of archaeological monuments and sites identifying the potential of the place to be protected. dobro i efektywnie zarządzać konieczne jest ustalenie które mogą mu zagrażać He suggestsczynników, creating a card being of higher rank than being limited prior to nim conducting thorough analyses. (czynników obecnie występujących i potencjalnych), monitorowanie tych zagrożeń oraz określenie would be According to Kobyliński, any value assessment results the record. The information provided therein helpfulkowanym in nominating properties and sites to be in negative selection ofzapobiegających archaeological sites and there- zidentyfi działań i środków wszystkim zagrożeniom. Dlatego teżentered niethe register of historic monuments and sites. być fore, it is ofelementem utmost importance to planu providezarządzania all resources dlainto zbędnym każdego miejsca Światowego Dziedzictwa powinna with appropriate protection. The author of this artiidentyfi kacja, monitorowanie oraz wskazanie jak eliminować bądź przynajmniej minimalizować cle takes a different point of view. Assuming that there Key words: valuing, archaeological sites, zagrożenia. is 0.5 million sites entered into the Polish record of record of historic monuments and sites Poznanie przyczyn i mechanizmów, które wpływają na niszczenie zabytkowej substancji, na degradację wartości przestrzennych, zanikanie wartości niematerialnych, jak również na nieprawidłowe funkcjonowanie systemu ochrony pozwala lepiej i skuteczniej chronić dziedzictwo. Problem określania wartości w odniesieniu do zabytków archeologicznych poruszany jest Charakterystyka zagrożeń i ich na monitorowanie ma duże znaczenie w ochronie i zarządzaniu, niezmiernie rzadko. Pojawił się jednak poprzednich konferencjach ICOMOS poświęconych tej temagdyż działania te nastawione są przede wszystkim na ochronę prewencyjną, zapobiegawczą. katyce (publikowanych w 2012 i 2015 r.) w obszernych wystąpieniach, w obu wypadkachIdentyfi Zbigniewa cja potencjalnych zagrożeń i odpowiedzialne reagowanie na nie 1pozwala uniknąć ryzyka Kobylińskiego (w pierwszym współautorem był Jacek Wysocki). Powołana w nichrzeczywistego literatura to głównie iwypowiedzi zapobiegać niszczeniu. z prowadzonych na ten temat dyskusji w Stanach Zjednoczonych i w Europie – głównie w Anglii i Holandii. Opinie na ten temat w literaturze polskiej są nadzwyczaj skromne (5–6 artykułów) Zagrożenia światowego dziedzictwa a polskie prawodawstwo 2 i pochodzą główniedóbr ze środowiska poznańskiego. W ramach istniejącego systemu ochrony zabytków w Polsce problemy związane z pojawiającymi się zagrożeniami obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych rozwiązywane są przede wszystkim poprzez egzekwowanie zapisów Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wraz z wykonawczymi 1 Wartościowanie w ochronie i konserwacji zabytków, Warszawa-Lublin 2012, Systemy wartościowania dziedzictwa Stan badan i problemy, Lublin-Warszawa 2015. 12 OMinta-Tworzowska D. Klasyfikacja w archeologii sposób wyrażania wyników hipotez oraz teorii monitoringu zagrożeń m.in. Z. Mirek, Monitoringjako miejsc światowego dziedzictwa, /w:/badań, Wyjątkowa Uniwersalna archeologicznych, Poznań 1994, s. 172. Wartość, a monitoring dóbr światowego dziedzictwa, red. B. Szmygin, Warszawa 2011, s. 49 58 54 Anna Fortuna-Marek Marek Konopka 2 Są dwie tegodo przyczyny. Pierwsza z nich opinia,znaczenie że każde dla źródło materialne z przeszłości wydorozporządzeniami tejże ustawy . Obok niejtopewne zagadnień dotyczących zagrożeń mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu byte z ziemi jest istotne i jakakolwiek ich ocena, a więc stosowanie skali porównawczej dla określenia ich przestrzennym oraz do w Ustawie z 7rezygnację lipca 1994zroku o prawie (wniosek budowlanym. wartości prowadzi zgody na ich ochrony z takiej tezy: zabytki niżej oceniane te, nie a zwłaszcza Ustawa oWartościowanie ochronie zabytków dają też do teoretycznie narzędziaczy nietwórczości tylko do w skaliUstawy wartości będą chronione). w stosunku dzieł architektury reagowania zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), leczpamięci równieżzbiorowej do zapobiegania niekorzystnym artystycznej,najakkolwiek subiektywne, ma oparcie w ciągłości zawierającej pozytywne zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów obszarów zabytkowych objętych ochroną elementy identyfikacji, będącej podstawą tożsamości grupczykulturowych, przekazywanej generacyjnie lub prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym utrwalonej w źródłach pisanych. Natomiast ocena wartości dziedzictwa archeologicznego wynika niemal stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniejw całości z przesłanek naukowych i prowadzi do skrajnie niepewnych wniosków, gdyż punktem wyjścia są szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chromateriały pozyskane ze stanowisk zbadanych z reguły fragmentarycznie lub z badań powierzchniowych. nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefiniowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań Te ostatnie sygnalizują tylko potencjalne możliwości odkrycia istotnych artefaktów, nie dająKonserwatora jednak szansy zabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego na pełne rozpoznanie źródeł materialnych znajdujących się pod powierzchnią ziemi. Podsumowuje tego Zabytków. rodzajuWopinie Zbigniew Kobyliński w drugim ze wspomnianych tekstów: „zasadniczo nie jest możliwe Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań okredokonaniena obiektywnej oceny wartości naukowej stanowiskaprzez przedorgany przeprowadzeniem pełnychwymiebadań, ślających czym polega ochrona zabytków sprawowana administracji jego publicznej w wyniku – jak zagrożeniom wiadomo – stanowisko przestaje istnieć.(…) A więc „Im dokładniej nione jest których zapobieganie mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytkówchcielibyśmy oraz uda3 dokonać oceny wartości stanowiska, wkorzystania tym większym stopniu musimy je zniszczyć”. remnianie niszczenia i niewłaściwego z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre ustawowe określenie opieki nad które należy do kompetencji z zagrożeń) Druga3. Także przyczyna wynika z przekonania, że zabytkiem, w przeciwieństwie do zabytków sztukiwłaściciela i architeklub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na tury, techniki czy przyrody, archeologiczne znaleziska tylko niekiedy mają znaczenie dla lokalnych zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie społeczności jako wyznacznik ich tożsamości, gdyż spektakularność odkryć w większości wypadków oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu jest niewielka. Archeologiczne pomniki dziedzictwa światowego jak np. Stonehenge, Carnac czy nawet zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia piramidy, przetrwałe i manifestujące się na powierzchni jako pomniki kultury starożytnej nie kojarzą WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. nam się jednoznacznie z typowymi stanowiskami archeologicznymi, z którymi mamy do czynienia Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania w Europie. To „starożytne budowle”, a wobec obiektów znajdujących się w Polsce o nadprzeciętnym i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania statusie – jak Biskupin 6 . Krzemionki od lat nie potrafimy sformułować wartościujących ocen, które na zagrożenia zabytkówczy pozwoliłyby wprowadzić je na listę światowego dziedzictwa UNESCO4. W Polsce nie ma również zabytDodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę 5nad zabytków archeologicznych związanych z mniejszościami jak wwojewództw, USA czy Kanadzie nieprzykami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji etnicznymi strategii rozwoju planów izagospopadkowo właśnie w tych krajach dyskusja o wartościowaniu w archeologii znalazła odzwierciedlenie darowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego w próbachstrategii ustalania tzw. „istotności” stanowisk archeologicznych, więc także sprecyzowania krytepowiatu, rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków azagospodarowania przestrzennego riów takiego wartościującego pojęcia w aspekcie ich związku z tymi endemicznymi społecznościami. gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach Zwraca się (…) uwagę, jako wartości należy cechyzagrożeń dające możliwość uzyskiwania korzystnych zabudowy I cożebardzo istotne wokreślić kontekście analizy – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach, analizach, planach studiach należyniektóre m.in. wstanowiska szczególnościarcheologiczne określić rozwiązania niezbędne efektów ekonomicznych, gdyż i przynajmniej (w Polsce można do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia ochrony przygockie realizacji oraz przywymienić przykłady choćby Biskupin, Ostrów Lednicki, im cmentarzyska na inwestycji Kaszubach) stają się wracania zabytków do jak najlepszego stanu7. turystycznych.6 miejscami stałego zainteresowania wycieczek 2 3 4 3 4 5 5 66 7 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, konserwatorskich i architektonicznych Kobyliński Zbigniew, Kryteria i metody wartościowania dziedzictwabadań archeologicznego: aktualny stan dyskusji, a[w:] także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań Systemy wartościowania… s. 93. ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra O ile osada biskupińska od chwili jej odkrycia w latach 30. XX w. uległa znacznym przekształceniom, to kopalKultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego nia w Krzemionkach zawsze miała szanse znalezienia się na Liście UNESCO. Jednak ani jej zarządzanie przez i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). wiele lat, ani sformułowania wniosku nie dawały szansy na uzyskanie rangi odpowiedniej do jej unikatowego Ustawa z dniaW23ostatnim lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolitywspółpracy Dz. U. 2014zpoz. 1446), charakteru. czasie wydaje się, że zaangażowanie NID-u i doświadczenia Komitetem Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). Dziedzictwa Światowego pozwolą na wprowadzenie tego zabytku na listę. Ustawa o ochronie, Art. Kryteria 5. Kobyliński Zbigniew, i metody wartościowania dziedzictwa archeologicznego: aktualny stan dyskusji, Ustawa o ochronie, Art. 28. [w:] Systemy wartościowania… s. 88–89. Ustawa o ochronie, Rozdz. 4. Niestety trudno oceniać pozytywnie mnożące się w ostatnich latach pseudo-skanseny, nie mające wiele wspólnego z historyczna Ustawa o ochronie, Art. 18 prawdą. ust. 2 pkt 2. Analiza zagrożeń w planach kulturowymi światowego dziedzictwa Ocena wartościzarządzania – niezbędnydobrami etap ochrony zabytków archeologicznych 59 55 Sumując Zbigniew Kobyliński stwierdza,kulturowego że „Nieodzownym elementem rozpoPonadto analizę dobra oproblemu, największym znaczeniu dla dziedzictwa winny być uwzględniane w planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym znania zasobów prowadzonego przez służbę konserwatorską musi być analiza wartości każdego z odkryi gminnym planie ochrony zabytków na wypadek konfloiktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych tych stanowisk archeologicznych pod względem wartości charakterze pozanaukowym, wiążącychwsięcelu ze ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do (prze-7 społeczną percepcją zabytku jak również ustalenie stanu zachowania autentycznej substancjizagrożeń zabytkowej.” widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; Z tej konkluzji, mającej postać wytycznej do działania dla ochrony zabytków archeologicznych, powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, zdaje się wynikać, że powinny się nią zajmować nie archeolodzy, lecz przede wszystkim np. osoby od chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konplanowania Można też interpretować, że nie ma możliwości ustalenia kryteriów wartościu8 flikt zbrojnyturystyki. . jących na podstawie naukowych przesłanek. W konsekwencji nie można też wydawać opinii, które Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczasostanowiska należywchronić szczególną pieczołowitością. rangi stanowiska archeologicznego we rozwiązania zakresiezeprzeciwdziałania zagrożeniom Ustalanie dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa i wjego potencjalnych wartości, w tym także domniemania stanu zachowania autentycznej substancji Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w Warbez uwzględnienia wiedzy wynikającej z dorobku archeologii i ograniczenie się do kryteriów wyłącznie szawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapidoraźnej użyteczności jednak trudne do zaakceptowania. sami ustawowymi) za jest ochronę zabytków sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku do obiektów (w tymstanowiska dóbr WH), archeologicznego, ale nie identyfikująnawet i nie monitorują zagrożeń dla miejsc Pogląd, zabytkowych że ocena wartości potencjalnych, jest niezwykle UNESCO w sposób systemowy. Ocena monitorowanie w obecnymwykopalisk, systemie prawnym trudna i nigdy nie będzie pełna bez jegozagrożeń zbadaniai wichterenie i przeprowadzenia wynika w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowyz wieloletnich doświadczeń i nie wymaga polemiki. Świadczą o tym setki przykładów niezwykłych, mi, niesystemowymi. nieoczekiwanych odkryć, nawet na stanowiskach wcześniej badanych i eksploatowanych. Przykładów Zapewnieniu jak najwyższych standardów miejsc zSpektakularne Listy UNESCOpozostałości służyć mają tego można przytaczać wiele z dziejów odkryćochrony polskichpolskich archeologów. działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizokościołów i fresków z Faras były całkowitym zaskoczeniem dla archeologów, spodziewających się, wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w8 że we wzgórzu będących miejscem zainteresowania znajdują się całkiem innego rodzaju zabytki. szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja Jednak tak radykalna opinia i pesymistyczna ocena możliwości obiektywnej i pełnej oceny wartości w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów stanowisk prowadzi do krańcowego stajemy perspektywy ograniczenia ochrony do 10 podpisanych przez Polskę związanych wniosku, z ochroną że i opieką nadwobec dziedzictwem materialnym i niematerialnym , badań ratowniczych, tzn. interwencji w momencie, gdy wartości są już zagrożone, co więcej chronimy a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa je, badaniami wykopaliskowymi, które monitorowania trwale naruszająwiążą autentyczność zaleganiasposób zabytków, czyli niszUNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące się w bezpośredni z zagadnieniem cząc autentyczność warstw. Z taką postawą, która można by określić jako „nihilizm” poznawczy nie zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce podobna się jednak nie zgodzić. jednak dotychczas wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo prowadzonego monitoringu miejsc. już dwie wspomniane konferencje poświęcone wartościowaniu Problem w tym, że tych jak wykazały zabytków (zwłaszcza pierwsza) w niewielkim zakresie w archeologii podejmowana jest dyskusja dotyZagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa cząca wartości. W każdej z dziedzin zajmujących się ochroną dziedzictwa ma ona nieco inne znaczenie Podstawą wszelkich działań związanych dobrami wpisanymi na Listę do Światowego Dziei tradycje. Próby klasyfikacji i ewidencji zabytkówz dobrze ilustrują, jak równolegle zmiany pojęcia dzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalzabytku następował proces odchodzenia od pierwotnego rozumienia wartości ściśle związanego z oceną nego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do artystyczną dzieła i pozycją jego autora. Tak więc, od sytuacji, w której ustalano hierarchię twórcówrealizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń poartystów i następnie ich dzieł w konfrontacji z innymi analogicznymi, przeszliśmy do uznania wartości jawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. zabytku przede wszystkim jako świadectwa działania człowieka w kontekście antropologicznym, jako istotnego dla nasMinistra i dla rozwoju kultury materialnej i niematerialnej. Pojęcie warto8 Rozporządzenie Kultury kultury z dnia 25elementu sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na ści,wypadek jego genezę i upowszechnienie przypomniał w 2012 r. Janusz Krawczyk pochylając się nad ciągle konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych 9 fundamentalnymi ustaleniami Aloisa Riegla jego kategorie pomników Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 i –przypominając Załącznik do Zarządzenia Ministra Kulturyzamierzonych i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. j.w. 7 11 Konwencja Kobyliński Zbigniew, Problemy wartościowania dziedzictwa archeologicznego Wartościowanie w sprawie Wysocki ochrony Jacek, światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972[w:] (DzU 1976 Nr 32, w ochronie poz. 190) i konserwacji zabytków, Warszawa-Lublin 2012, s. 98. 10 Operational Kampania wykopaliskowa w Faras miała charakter gdyżConvention. teren miał być zalany zbiornikiem tamy Guidelines for the implementation of theratowniczy, World Heritage Dokument ten jest okresowo asuańskiej. Prof.Tłumaczenie K. Michałowski był wybitnym starożytnej Grecjir.i Wytyczne egiptologiem. Odkrycie aktualizowany. na język polski wg specjalistą angielskiejkultury wersji językowej z 2012 Operacyjne do świątyni Konwencji chrześcijańskiej z wczesnego średniowiecza zaskakujące ii B.odsłoniło nieznany realizacji Światowego Dziedzictwa autorstwabyło K. Piotrowskiej Szmyginazgoła dostępne jest inadoniosły stronie obszar dawnej kultury. Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 8 12 60 54 Anna Fortuna-Marek Marek Konopka 9 2 irozporządzeniami niezamierzonych,do pomników historycznych i dawności. W tymże interesujące dla omawianego tejże ustawy . Obok niej pewne znaczenie dlatomie zagadnień dotyczących zagrożeń mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu tematu mają rozważania Bogusława Krasnowolskiego, w tekście o pojęciach kategoryzacji i wartościowania.10 przestrzennym orazzasobu w Ustawie z 7 lipca 1994 roku oonprawie budowlanym. Całokształt zabytkowego podzielił na trzy kategorie: Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do pierwsza–zabytki, w których chroniona powinna być zarówno substancja jak i forma, reagowania na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym drugaczy działaniom –zabytki, dla których najistotniejszą(niekiedy jedyniezabytkowych istotną) wartością autenzjawiskom wobec obiektów, zespołów czy obszarów objętychjest ochroną tyczna substancja, traktowana jako dokument historii, jako „nośnik informacji”, prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym –zabytki, dlaobjętych którychochroną najistotniejszą(niekiedy jedyniewyodrębnienia istotną) jest forma. W takim stopniutrzecia wszystkich obiektów prawną bez specjalnego dóbr najcenniejujęciu zabytki archeologiczne kwalifikują się do kategorii drugiej, są bowiem szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec przede chroinformacji, niekiedy tylko dostarczając zabytków, któredziałań można nionych obiektówwszystkim i obszarównośnikiem zabytkowych zdefiniowane są ustawowo m.in. poprzez określenie zabronionych orazzaliczyć wyszczególnienie działań, pierwszej. które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora także do kategorii Zabytków. Bogusław Krasnowolski zwraca uwagę, że „Ochrona warstw archeologicznych jest piętą achillesową W Ustawie o ochronie zabytków i opiece zabytkami sześciu działań winna okrewspółczesnej praktyki konserwatorskiej.” i dalejnad zauważa (…) wśród „Ochrona tegopodstawowych rodzaju dokumentów ślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymiepolegać na ich nienaruszalności, z dopuszczeniem jedynie badań sondażowych.”11 W tym miejscu stanowinione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz udasko autora bliskie jest cytowanej wyżej konkluzji Zbigniewa Kobylińskiego. remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre 3 rozważymy kwestię zasadności wartościowania w ochronie zabytków archeologicznych warto Zanim . Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela z zagrożeń) zastanowić się nad co rozumiemy w praktyce działań w obszarze lub posiadacza teżtym, pośrednio odwołujepod siętym do pojęciem potencjalnych zagrożeń (opieka bowiemochrony polegazabytków. m.in. na zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytkukulturze oraz jegoJesteśmy otoczeniawręcz w jak najlepszym stanie Wartościowanie obecne jest na co dzień w naszej „bombardowani” oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu rankingami, stwierdzeniami, że coś jest „naj”, jest lepsze lub gorsze, zajmuje wysokie miejsce na jakiejś 4 zagrożeń) . Właściciel lub posiadacz jestZ ustalaniem też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia liście, przesuwa się w rankingu w góręzabytku lub w dół. hierarchii „wartości”, a więc i „ważności” 5 WKZ o zagrożeniu dla zabytku . mamy do czynienia szczególnie w języku medialnym, ale też w polityce, w ocenie zjawisk społecznych. służby konserwatorskie cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania Coś coPonadto jest niejednoznaczne, oceniane posiadają jako „średnie”, przywołujące relatywne oceny interesuje nas w iniewielkim prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania stopniu, wydaje się wręcz nieistotne. Kompromis, na którym opiera się umowa społeczna stał na zagrożenia zabytków6. się pojęciem pejoratywnym. Efektem takiego postrzegania świata i takiego dyskursu jest dokonywanie Dodatkowo zgodnie z art. 18 godnego Ustawy ozainteresowania ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nieustannej klasyfikacji, przy czym, i pozytywnych ocen wydaje sięnad tylkozabytzabykami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospotek, którego wartości są najwyższe. darowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego W strategii ochronierozwoju zabytków przykładem utrwalonego frazesuzagospodarowania jest określenie ”zabytek klasy 0”, powiatu, gmin, studiów takiego uwarunkowań i kierunków przestrzennego agmin więcoraz najcenniejszy. To rezultat klasyfikacji z lat 50-tych, w której zadziwiający zestaw kryteriów posłumpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach 12 . Taka klasyfiżył do ustalenia listy zabytków, chronionych przez państwo wpisujące je do rejestru zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, kacja, dokonana nawetplanach w najlepszej wierze, możem.in. przynieść, jak wykazała praktyka ochronyniezbędne zabytków strategiach, analizach, i studiach należy w szczególności określić rozwiązania donastępnych zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji oraz przyw latach, bardzo negatywne rezultaty, gdy należące do kolejnych kategorii inwestycji niedowartościowane 7 . wracaniazostały zabytków do jak najlepszego stanu zabytki bezpowrotnie utracone. Wartościowanie posłużyło wówczas wykluczeniu znacznej liczby zabytków niezwykle cennych. Niektóre z nich, onegdaj zakwalifikowane do grupy trzeciej i czwartej, po 2 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w 13 zmianie systemu ich oceny, okazały się godne miejsca na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO.sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań 9 ukrytych Krawczyk Ideał obiektywności wiedzy(DzU a początki Wartościowanie w ochronie lubJanusz. porzuconych zabytków ruchomych z 2004wartościowania,[w:] r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra i konserwacji zabytków, Warszawa-Lublin 2012, s. 101–113. Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego 10 i Krasnowolski Bogusław, [w:] Wartościowanie w ochronie i konserwacji sytuacji kryzysowych (DzUWartościowanie z 2004 r., nr 212,czy poz.kategoryzacja, 2153). zabytków, Warszawa-Lublin 2012, s. 75–80. 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), 11 Art. Tamże, s. 78.Ustawa o ochronie). 4 (dalej: 12 4 Mimo prób rehabilitacji klasyfikacji zabytków z lat 50. szkody jakie wynikły z zaliczenia do niższych kategorii Ustawa o ochronie, Art. 5. tak ważnych elementów polskiego krajobrazu kulturowego jak dwory czy budownictwo drewniane są nie do 5 Ustawa o ochronie, Art.przedstawiciele 28. odrobienia. Wybitni nauki uczestniczący w realizacji spisu, działający w najlepszej wierze, nie 6 przewidzieli praktycznych Ustawa o ochronie, Rozdz. 4.skutków kategoryzacji. Ustawa Przykładem są tu kościoły cerkwie, które udało się zachować, choć setki z nich uznano za nie warte ochrony. o ochronie, Art. 18drewniane ust. 2 pkti 2. 13 7 Analiza zagrożeń w planach kulturowymi światowego dziedzictwa Ocena wartościzarządzania – niezbędnydobrami etap ochrony zabytków archeologicznych 61 55 W stosunku do ozabytków archeologicznych syndromkulturowego wykluczeniawinny mógłby szczególnie Ponadto dobra największym znaczeniu dlataki dziedzictwa byćbyć uwzględniane w planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym jaskrawy, znamy bowiem całą listę odkryć niespodziewanych i niezwykle cennych w miejscach nieoczei gminnymuprzednio planie ochrony zabytków na wypadek iktuniedocenionych. zbrojnego i sytuacji kryzysowych celu kiwanych, nierozpoznanych, często zaś pokonfl prostu Tak więc tworzeniewklasyich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (przefikacji, służącej kategoryzacji, która doprowadziłaby, do ochrony niektórych kategorii stanowisk, inne widywanych i realnych), które należy planach zaliczono w szczególności: pożar; zaś skazywałaby na wykluczenie, byłabyuwzględnić metodą niewdotych zaakceptowania. powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, Jednak wartościowanie nie powinno (i nie musi) być rozumiane jako narzędzie do ustalania chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konjakiejkolwiek flikt zbrojny8.listy rankingowej, kategorii i dyskryminacji ocenianych. Może ono być po prostu systemem wyznaczania szczególnych obiektu zabytkowego, o których wiemy, choćby przy ustaPomimo takcech zdawałoby się rozbudowanych przepisówtakich, odnoszących się do zagrożeń dotychczasoleniu wartości nawpodstawie obecnie dostępnych obserwacjidotyczącym i analiz. Ważnym kryterium powinno być we rozwiązania zakresie przeciwdziałania zagrożeniom miejsc Światowego Dziedzictwa stopień i zakres zagrożenia, istotnym – związki stanowiska archeologicznego z dziedzictwem innego w Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w Warrodzaju (osadniczym, kultowym technologicznym itp.),konserwatorskie unikatowość zjawisk kulturowych, którezmogą szawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby odpowiedzialne (zgodnie zapiwiązać się z miejscem zagrożonym. System wartościowania oparty na dostępnych, a wiec sami ustawowymi) za ochronę zabytków sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne wograniczostosunku do obiektów zabytkowych (wnie tymobniża dóbr WH), ale nie identyfi i nie monitorują zagrożeń dla miejsc nych z konieczności, cechach rangi zabytku, ani niekują umieszcza go na jakimkolwiek ważniejUNESCO w sposób systemowy. zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie dla prawnym szym lub mniej ważnym stopniu wOcena hierarchii. Rozpoznane wartości dostarczają argumentów nadaw Polsce – takżestatusu w stosunku do dóbr oanajwyższej wartości są działaniami nia zabytkowi chronionego, równocześnie są one „amunicją”okazjonalnymi, konserwatora wyrywkowydziałającego niesystemowymi. wmi, imieniu państwa do określania zakresu ochrony i stopnia możliwych do zaakceptowania (a więc także Zapewnieniu jak najwyższych miejscz zzakresu Listy UNESCO służyćwspółmają wynikających z subiektywnej wiedzy)standardów ingerencji.ochrony Przykładpolskich negatywny architektury działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizoczesnej, a mianowicie „Smyka” w Warszawie i toczonej wokół niego dyskusji jest jaskrawym przykławaniejakzagrożeń dla dziedzictwa wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w dem, niewłaściwie i w sposóbi niepełny zostały odczytane, a następnie określone wartości budynku. szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja Sprowadzono je do elewacji, co być może byłoby trafne w obiekcie z innego okresu, a nie w architekturze w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów modernizmu.14 Wniosek z tego przykładu nie prowadzi nas jednak do zanegowania wartościowania podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, dobra ale do zadań krytykiwynikających niewłaściwego sposobu realizacji, specyfikę architektury a więckultury, m.in. realizacja z przystąpienia Polski dopomijającego Konwencji Światowego Dziedzictwa współczesnej, co doprowadziło do wydania niepełnych decyzji konserwatorskich. UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem Problemem tak rozumianego wartościowania zajął się ewentualnym na poprzedniej konferencjiWBogusław zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie zagrożeniom. praktyce 15 Wykazałnie on, wypracowano że w ewidencji izabytków zarówno z lat 50-tych, jak i tej udoskonalonej, po 1975 r., jednak dotychczas nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo proSzmygin. wadzonego monitoringu tych miejsc. koncentrowano się na bardzo szczegółowym opisie, tworzeniu dokumentacji fotograficznej obiektu, rysunków planów i niekiedy konstrukcji, nie precyzowano jednak, które cechy definiują wartość Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa obiektu, czy to jego formy, czy substancji czy układu. Nic dziwnego, że zasadniczym problemem, przed wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego DziektórymPodstawą staje od lat wojewódzka służba konserwatorska jest właśnie klarowna identyfikacja tych cechdzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa naturalwartości. Ich pominięcie lub zawarcie w powierzchownych ogólnikach przynosikulturalnego negatywne irezultaty, 11 , aistotne, przepisy do realizacji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do anego skutki na wykonawcze co zwracają uwagę wyrokiKonwencji Sądu Najwyższego. Pisze Bogusław Szmygin: „Nie ma 12 realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne) . Kwestia zagrożeń powątpliwości, że wartości konstytuują zabytek.”(…) i dalej „Nie został zdefiniowany zbiór wartości klasyfijawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. kujących zabytek, nie zostały określone metody i procedury ich określania, zasady przyjmowania hierarchii i 8formy dokumentacji” Podjęcie tego problemu ma związek z zaangażowaniem PKN ICOMOS w pracach Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na nadwypadek określeniem tzw. uniwersalnej co okazało się niezbędne dla weryfikacji ochrony zabytków konfliktu zbrojnego i sytuacjiwartości, kryzysowych wpisanych na listę dziedzictwa światowego UNESCO. 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. j.w. 1411 Konwencja CDT warszawski jest ochrony przykładem jak służby konserwatorskie niei nadążają za zmianami, się w sprawie światowego dziedzictwa kulturalnego naturalnego, Paryż 1972 które (DzU dokonują 1976 Nr 32, współcześnie. Konserwator stołeczny chronił oryginalną fasadę w budynku, którego wartość wiąże się z konpoz. 190) 12 cepcją architektury modernistycznej, traktującej budynek i jego kubaturę jako całość – w analogii do rzeźby Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo przestrzennej. Tłumaczenie na język polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do aktualizowany. 10 15 realizacji Konwencji Dziedzictwa autorstwa K. Piotrowskiej Szmygina zabytków, dostępne jest stronie Szmygin Bogusław,Światowego Ocena wartości zabytków w świetle rejestru i iB.ewidencji s. na 277–296, Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne [w:] Systemy wartościowania dziedzictwa Stan badan i problemy, Lublin-Warszawa 2015 r. 62 54 Anna Fortuna-Marek Marek Konopka Jeśli ingerencja wykopaliskowa w zabytek archeologiczny jednocześnie działaniemzagrożeń niszcząrozporządzeniami do tejże ustawy2. Obok niej pewne znaczenie jest dla zagadnień dotyczących mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu cym autentyczne warstwy kulturowe, to punktem wyjścia działań ochronnych i konserwatorskich przestrzennym w Ustawie z 7 lipca rokuwykopaliskowe o prawie budowlanym. powinno być oraz przyjęcie założenia, że 1994 badania będą miały charakter ratowniczy i są Ustawy te, złem. a zwłaszcza Ustawa oje ochronie dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do tzw. mniejszym Podejmować można zabytków w ściśle określonych sytuacjach. Tak więc, metodą reagowania na zagrożenie, już wystąpiło (aktualne), winny lecz również do zapobiegania niekorzystnym konserwatorską w ochroniektóre zabytków archeologicznych być przede wszystkim działania profizjawiskom Pierwszym czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych ochroną laktyczne. krokiem w tym zakresie jest ustalenie lokalizacji stanowisk objętych archeologicznych. prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym Dzięki odkryciom Stefana Woydy dokonywanym przez systematyczne badania powierzchniowe i oprastopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniejcowanie przez niego w latach 70-tych sposobu ich dokumentacji, znanej jako archeologiczne zdjęcie szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chroterenu16, powstał 38 lat temu program Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP),17 który doprowadził nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefiniowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań w Polsce do unikatowej w Europie sytuacji ewidencji 90% stanowisk. Należy przypomnieć, że impulsem zabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora do działania były dla S. Woydy ujawnione w latach 70-tych plany budowy autostrady, zrealizowane Zabytków. wszakże pierwszej dekadziei opiece XXI w. powierzchniowe nie zapewniajądziałań stuprocentoW dopiero Ustawie owochronie zabytków nadBadania zabytkami wśród sześciu podstawowych okrewej wykrywalności stanowisk archeologicznych, ale nie są już obecnie jedynym sposobem ślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej lokalizawymie18 cji stanowisk archeologicznych. przeprowadzenie pozwoliło jednak wpływać prowadzenie tras nione jest zapobieganie zagrożeniomIchmogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz udabudowanych dróg, aby ominęły onekorzystania uprzednioz odkryte osadnicze, a także doprowadzić do remnianie niszczenia i niewłaściwego zabytkówskupiska (co jest po prostu reagowaniem na niektóre 3 . Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, któretras należy do kompetencji zbadań zagrożeń) ratowniczych stanowisk w miejscach, których planistom autostradowych niewłaściciela udało się lub posiadacza teżratownicze pośrednio przyniosły odwołuje sięznaczną do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem AZP polega na ominąć. Badania ilość znaczących odkryć. Realizacja to m.in. przykład zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie działań profilaktycznych, podjętych we właściwym czasie z udziałem środowisk naukowych, które oraz korzystania z zabytku w sposób niezbędną zapewniający trwałei doświadczenia, zachowanie jegozarówno wartości,wczyli na eliminowaniu w latach poprzednich zgromadziły wiedzę zakresie opracowania 4 zagrożeń) . Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia metody i dokumentacji, jak i rozpoznawania cech stanowisk. Dzięki tej wiedzy, gromadzonej i nieustanWKZ o zagrożeniu dla zabytku5. nie doskonalonej, i doświadczeń wynikających z badań powierzchniowych, prowadzonych w XX w. Ponadto służby konserwatorskie cały szereg prerogatyw do kontroli w wielu ośrodkach naukowych, prace wposiadają programie AZP mogły być w ogóle podjęte. stanu zachowania i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania Wartościowanie 6 ochronie zabytków archeologicznych musi więc jako punkt wyjścia przy. na zagrożenia zabytkóww jąć aktualny stan wiedzy na temat zasobu archeologicznych zabytków w kraju. Następnie zaś należy Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytustalićuwzględnia jakie mamysięnarzędzia ich ochrony i czy są onestrategii wystarczające. programowi mamy kami przy sporządzaniu i aktualizacji rozwoju Dzięki województw, planówAZP zagospoudokumentowaną bazę informacyjną. Wiemy więc, że w Polsce jest co najmniej pół miliona stanodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego wisk archeologicznych. Mechaniczny podział na województwa informuje, że na każde przypada ok.30 powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego tysięcy stanowisk Zestawienie tej liczby z danymi o zatrudnieniu przez służbę ochrony zabytków prowagmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach dzi do bezdyskusyjnych wniosków, że kontekście nie ma środków ich stan ww zachowania mógł zabudowy (…) I co bardzo istotne w analizypozwalających, zagrożeń – weaby wszystkich koncepcjach, strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania być systematycznie monitorowany, a zagrożenia niwelowane. Również narzędzia prawne niezbędne w postaci do zapobiegania zabytków, zapewnienia im ochrony ułomne. przy realizacji inwestycji orazwpisaprzywpisu do rejestruzagrożeniom zabytków sądla wobec stanowisk archeologicznych Liczba stanowisk 7 wracania zabytkówoddolatjaknie najlepszego stanu nych do rejestru sięga nawet 10 .tys. Procedura wpisu do rejestru wymaga skomplikowanej procedury zwłaszcza, gdy znajdują się na gruntach różnych właścicieli. Nadzór nad tym czy prawo 2 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie jestprowadzenia przestrzegane wymagałby znacznego zwiększenia zatrudnienia przygotowanej kadry pracowników. prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych Ciągle nierozwiązany właściwie problem poszukiwaczami skara także innych działańi przy zabytkunarastający wpisanym do rejestru ochrony zabytków stanowisk oraz badań przed archeologicznych i poszukiwań bów ukazuje, jak trudne w praktyce są działania prewencyjne wobec zabytków, które nie potrafimy ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). 16 Stefan Woyda, Archeologiczne zdjęcie terenu – ogólne założenia metody w oparciu o doświadczenie mazowieckie, 3 Ustawa z dnia 23s.lipca Wrocław, 1975, 7–35.2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). 17 Konopka Marek, Problem wdrożenia programu „zdjęcia archeologicznego” w Polsce. Koncepcja realizacji 4 Ustawa o ochronie, Art. 5. [w:] Zdjęcie archeologiczne Polski. Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, T. LXVI, 1981, s. 28; 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. Konopka Marek, AZP – co to takiego? Z otchłani wieków, 1981, XLVII, z. 3–4, s. 146. 6 18 o ochronie, 4. obecnie użycie skanera laserowego systemem lidar, która pozwala zlokalizować Ustawa Niezwykle owocnaRozdz. jest już 7 obiektyozarośniętego Ustawa ochronie, Art.lasem, 18 ust.w2trakcie pkt 2. realizacji AZP praktycznie niedostępne. Analiza zagrożeń w planach kulturowymi światowego dziedzictwa Ocena wartościzarządzania – niezbędnydobrami etap ochrony zabytków archeologicznych 63 55 na co Ponadto dzień monitorować. W tej sytuacji strategia ochrony stanowisk archeologicznych powinna dobra o największym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego winny być uwzględniane w planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym uwzględniać potrzebę koncentracji środków i wysiłków czy przez tworzenie stref ochronnych, czy i gminnym ze planie ochrony zabytków wypadek konfl i sytuacji kryzysowych w celu współpracę środowiskami działaczynaspołecznych, czyiktu też zbrojnego przez promocję walorów turystycznych ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (przeobiektów. widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; Wymaga to jednak lokalizacji stanowisk archeologicznych w skali regionów, wyrazistego określania powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, ich wartości i znaczenia dla regionu, województwa lub całego kraju. uwzględnienia działań ochronnych chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konwflikt planach zagospodarowania przestrzennego gmin i powiatów. W konsekwencji tworzenia planów ochrony 8 zbrojny . uwzględniających działań, ich zróżnicowanie wobec zidentyfikowanych archeologiczPomimo takgradację zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się dostanowisk zagrożeń dotychczasonych o znacznej istotności. Ważnym etapem takich działań jest ocena wartości znajdujących się w ewidenwe rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa cji stanowisk, nawet jeśli nasza wiedza na ten temat jest niepełna. Trudno sobie wyobrazić, że kryterium w Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w Warwartościowania będzie ograniczać się do cechy stanowiska, jaką jest jego własna forma krajobrazowa, szawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapiza ochronę zabytków sprawują nadzór wykonują działania kontrolne stosunku asami więcustawowymi) do grodzisk czy kurhanów, a pominięte zostaną od idawna domniemywane wartościwstanowisk do mających obiektów takiej zabytkowych (wkrajobrazie tym dóbr WH), ale nie identyfi kują ikonieczności nie monitorują zagrożeń dla miejsc nie pozycji w kulturowym. Przykładów ochrony skupisk stanoUNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń ich monitorowanie w obecnym systemie nad prawnym wisk tego rodzaju można przytaczać bez liku. Przedi półwiekiem problemem stały się odkrycia rzeką w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowyKamienną w Świętokrzyskiem, gdzie zlokalizowane zostały, dzięki pracom ekspedycji PAN, unikatowe niesystemowymi. wmi, skali europejskiej stanowiska z pracowniami wykonywania narzędzi z wczesnej epoki kamienia. Niczym Zapewnieniuwjak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają się nie wyróżniały terenie, który chciano zagospodarowywać dla współczesnych potrzeb. Po odkryciu działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizonikt nie przedstawił dokumentacji świadczącej o wartości szczególnej stanowisk i nie ustanowiono jakiejkolwanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w wiek strefy ochronnej. W sytuacji zagrożenia brakowało więc9instrumentów, które przy określeniu wartości szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…) . Instytutowi przypisana jest także realizacja tych stanowisk, mogły być przez służbęzadań konserwatorską wykorzystane. Wyznaczenie bez w zakresie powierzonym przez Ministra wynikających z porozumień, konwencji istrefy innychochronnej dokumentów badań powierzchniowych i udokumentowania wiedzy z nich wynikającej oraz ich ujawnienia i nagłośniepodpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, nia nie jest możliwe. Takim mogą być stanowiska z kręgami gockimiŚwiatowego na Kaszubach czy osady a więc m.in. realizacja zadańprzykładem wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Dziedzictwa kultury rzucewskiej Bałtykiem, stanowiska tzw. kultury masłomęckiej na Lubelszczyźnie i wiele innych UNESCO z 1972 r.nad Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zzagrożeń, różnych okresów naszych pradziejów, którychjest wartości i unikatowość zostałyzagrożeniom. określone i nagłośnione, gdyż jednym z celów monitoringu zapobieganie ewentualnym W praktyce jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do ich realizacji zestandaryzowanego, systemowo proco zapewnia im odpowiednia opiekę prawną i obserwację dalszych losów. wadzonego monitoringu tych miejsc.profilaktycznych, w postaci ochrony prawnej w postaci rejestru czy Jedynym bodźcem do działań tworzenia strefy w planach zagospodarowania przestrzennego wyprzedzających ewentualne, w sytuacji Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa „mniejszego zła”, ratownicze badania wykopaliskowe, będzie właśnie poddanie stanowisk, rozpoznadziałańewaluacji związanych z dobrami wpisanymi na Listę Dzienych wPodstawą trakcie pracwszelkich ewidencyjnych, ich wartości. W zbiorze „narzędzi” mamyŚwiatowego oczywiście obecdzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnie znacznie wydajniejsze, i o szerszych zastosowaniach badania nieinwazyjne. Jednak podstawowym nego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do narzędziem określania wartości stanowisk archeologicznych jest niemała już12przecież wiedza o wystęrealizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne) . Kwestia zagrożeń popujących różnych regionach kraju, niekiedy zgoła lokalnych, kulturach archeologicznych lub śladach jawia sięwwielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. materialnych działalności gospodarczej lub kultowej człowieka. Należy podkreślić, że w stosunku do 8 zasobu archeologicznego pojęcie zklasyfikacji i kategoryzacji, rozumianej jakoi tworzenie systemu kategoRozporządzenie Ministra Kultury dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji sposobu ochrony zabytków na rii „ważniejszych”, „lepszych” czy „znaczniejszych” zabytków czyli budowanie swoistego rankingu nie wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych 9 może miećNarodowego zastosowanie, ponieważ supozycja danego stanowiskaMinistra jest ograniczona. powinStatut Instytutu Dziedzictwa §4 wartości – Załącznik do Zarządzenia Kultury i Nie Dziedzictwa Narodowego z dniapodzbioru 23 stycznia„ważniejszych” 2014 r. niśmy też tworzyć stanowisk w zbiorze ewidencji. Możemy jedynie określić 10 j.w. na podstawie dotychczasowej wiedzy i wynikającej z niej przesłanek wartości, które pozwolą budować 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972stanowiska (DzU 1976 archeNr 32, strategię postępowania służb konserwatorskich. Przyjmując natomiast, że wszystkie poz. 190) ologiczne są „równie wartościowe” skazujemy się na przypadkowość działań ochronnych lub rezygna12 Guidelines for the implementation of the World Convention.i zakresu Dokument tenochronnych. jest okresowo cję Operational z powodu niemożliwości dokonywania wyboru działańHeritage najpilniejszych prac aktualizowany. Tłumaczenie na język polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do Zbigniew Kobyliński w podsumowaniu swych rozważań napisał: „Trzeba zedostępne smutkiem realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa autorstwa K. Piotrowskiej i B. Szmygina jest skonstatona stronie wać,Polskiego że prowadzone obecnie w naszym kraju rozpoznanie zasobów archeologicznych metodą AZP nie spełnia Komitetu Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 64 54 Anna Fortuna-Marek Marek Konopka wyżej wymienionychdowymogów, nie 2dostarcza zatem podstawy do podejmowania rozporządzeniami tejże ustawy . Obok niej pewne znaczenie dla zagadnieńmerytorycznie dotyczącychuzasadniozagrożeń 19 mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu nych decyzji konserwatorskich.” Warto w tym miejscu przypomnieć, że opracowana przed 40 laty metoda przestrzennym oraz nader w Ustawie z 7 lipca 1994 niewystarczające, roku o prawie budowlanym. AZP zawiera, choć skromne, i obecnie rubryki oceniające stan zachowania stanote, a zwłaszcza Ustawa ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędziaprzewidywano nie tylko do wiska Ustawy i jego zagrożenia Natomiast w odokumentach konstytuujących AZP od początku reagowania zagrożenie, który które miał już wystąpiło lecz również do zapobiegania niekorzystnym tzw. II etap na rozpoznania, wypełnić(aktualne), potrzeby procesu wartościowania stanowisk. Prace nad zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną zakresem tego etapu i sposobem jego realizacji nie były niestety kontynuowane po 1995 r. prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym Obecnie, po znacznym zwiększeniu możliwości badań nieinwazyjnych, powrót do program stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniejII etapu jest bardziej realny i powinien stać się ważnym zadaniem służby konserwatorskiej. Trudno szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chrosobie wyobrazić przygotowanie i realizację bez ścisłej współpracy naukowcami, zwłaszcza, nionych obiektówjego i obszarów zabytkowych zdefiniowane są ustawowo m.in. zpoprzez określenie działań że liczba instytutów badawczych (np. Rzeszów czy Szczecin) jest większa niż przed laty i znajomość zabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora szczegółowych faktów z pradziejów i wczesnego średniowiecza charakterystycznych dla regionu znaczZabytków. nie bogatsza. Nie niezbędny jesti opiece konstytuujący takie działania element formalny wdziałań postaci okrekarty W Ustawie omniej ochronie zabytków nad zabytkami wśród sześciu podstawowych określającej kryteria oceny stanowisk. Elementem podstawowym stała się Karta Ewidencyjna ślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organyAZP administracji publicznej wymie20 Stanowska Archeologicznego , która mogącym precyzowała zakres danych, które byćzabytków ustalone oraz w trakcie nione jest zapobieganie zagrożeniom spowodować uszczerbek dlawinny wartości udaremnianie niszczenia i niewłaściwego (co jestetap po prostu reagowaniem nakonstytuniektóre badań powierzchniowych i zapisanekorzystania następnie zwzabytków Karcie. Drugi rozpoznania mogłaby Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które do kompetencji właściciela zować zagrożeń) Karta3.Ochrony Stanowiska Archeologicznego. Po 40 latach, w należy dobie komunikacji elektronicznej, lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na przygotowanie projektu takiej Karty przy udziale właściwych konsultantów naukowych i konserwatorzapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie skich może stać się inicjatywą Narodowego Instytutu Dziedzictwa. oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu Mimo znacznej nieufności wobec idei wartościowania w ochronie zabytków archeologicznych zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia Zbigniew Kobyliński w ostatnim podrozdziale cytowanego tu wielokrotnie artykułu pod tytułem WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. Które stanowiska archeologiczne winny być poddane konserwacji zapobiegawczej? sugeruje działania, Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania 21 zebrane już spełniająnadzoru zakres profilaktyki konserwatorskiej dziedzinie. iktóre prowadzenia konserwatorskiego, co ma m.in.wwtejzamiarze swym Także być narzędziem do doświadczereagowania niazagrożenia zagraniczne i krajowe 6 i propozycje tworzenia listy cech stanowiska pozwalających określić, choćby . na zabytków w przybliżeniu, jego cechy istotne, jego szczególne wartości, ułatwić opracowanie tego Dodatkowo zgodnie z art. 18definiujące Ustawy o ochronie zabytków ochronęmogą zabytków i opiekę nad zabytrodzaju formularza. Pozwoliłby on na precyzowanie niezbędnych działań i ich zakres w określonym kami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospoczasie, stającprzestrzennego się tym samymwojewództw, narzędziem pozwalającym planowanie środków finansowych, jak darowania analiz i studiów z zakresu zarówno zagospodarowania przestrzennego i zakresu strategii angażowania się służb powiatu, rozwoju gmin, ochrony studiów zabytków. uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzjinie o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, o warunkach W ochronie zabytków istnieją rozwiązania, które pozwalają realizować decyzji programy maximum. zabudowy (…) I co bardzowartości, istotne wktóre kontekście analizy – we wszystkich ww koncepcjach, Ochrona dotyczy bowiem nie są przez całezagrożeń społeczeństwo w całości rozumiane i aprostrategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne bowane. Przemiany, jakie niosą za sobą wszelkie procesy modernizacyjne i cywilizacyjne stwarzają stałe do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia imProcesy ochronyteprzy realizacji inwestycji oraz przyzagrożenia dla dóbr wytworzonych w minionych okresach. są szczególnym zagrożeniem dla wracania zabytków do jak najlepszego stanu7. reliktów kulturowych „zapisanych” w warstwach kulturowych. Nie można więc zgodzić się na konstruowanie alternatywy albo chronimy wszystkie archeologiczne, bor.wartościo2 Najważniejsze w tej programowej: kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministrastanowiska Kultury z dnia 9 czerwca 2004 w sprawie wanie, stwarza ocen mylnych lub niepełnych, albo te, które się uratować. Mimo wielu prowadzenia pracobawę konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań„uda” konserwatorskich i architektonicznych wątpliwości w obu wystąpieniach Kobyliński formułuje pozytywny program minimumi poszukiwań wartościoa także innych działań przy zabytku Z. wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych ukrytych lub porzuconych należy zabytków ruchomych z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra wania: podsumowując(…) stwierdzić, że (DzU w procesie ewaluacji zasobów dziedzictwa archeologicznego Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). 3 19 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), Kobyliński Zbigniew, Kryteria i metody wartościowania dziedzictwa archeologicznego: aktualny stan dyskusji, Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). s. 83–109 [w:] Systemy wartościowania dziedzictwa Stan badan i problemy, Lublin Warszawa 2015. 4 20 Ustawa o ochronie, Art. 5. Konopka Marek, Instrukcja ewidencji stanowisk archeologicznych metoda badań powierzchniowych 5 Ustawa o ochronie,zdjęcie Art. 28. (archeologiczne Polski), Warszawa 1984 ss. 44 (druk powielany). 621 Ustawa o ochronie, Rozdz. 4. i metody wartościowania dziedzictwa archeologicznego: aktualny stan dyskusj, Kobyliński Zbigniew, Kryteria 7 [w:] Systemy wartościowania… s. 102 Ustawa o ochronie, Art. 18 ust. 2 pkt 2. Analiza zagrożeń w planach kulturowymi światowego dziedzictwa Ocena wartościzarządzania – niezbędnydobrami etap ochrony zabytków archeologicznych 65 55 jako podstawie konserwacji fundamentalne znaczenie będą miały dwabyć kryteria: występoPonadtodecyzji dobra oosposobie największym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego winny uwzględniane w planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym wanie wartości przesądzających o społecznej percepcji danego zabytku czy stanowiska archeologicznego oraz i gminnym planie ochronyzabytkowej zabytków jako na wypadek konflpotencjału iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych stan zachowania substancji determinanta informacyjnego stanowiska.22 w celu ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeńnależa(przeLiczbę kryteriów, nie przesądzając, które są podstawowe, a które uzupełniające, widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; łoby jednak poszerzyć, przede wszystkim biorąc pod uwagę wnioski wynikające z badań archepowodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, ologicznych, które pozwalają identyfikować w ramach regionu o określonych determinantach chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kongeograficzno-przyrodniczych istotne zjawiska z okresów, dla których jedynym źródłem informacji są flikt zbrojny8. stanowiska archeologiczne. Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczasoDlatego podsumowując formułuję następujące wnioski: we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa 1. Zbiór kart ewidencyjnych zgromadzonych w ramach realizacji programu AZP powinien być w Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w Warszawie czypunktem we Wrocławiu. służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapiwyjścia W dopraktyce realizacjibowiem jego II etapu. sami ustawowymi) sprawują nadzór mieć i wykonują działania kontrolne w stosunku 2. Prace nad zaII ochronę etapem zabytków z jednej strony powinny charakter weryfikacji badań I etapu do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfi kują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc co do ich kompletności, z drugiej zaś tworzenia dla części stanowisk Karty Ochrony Zabytków UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym Archeologicznych, w której, przy uwzględnieniu szczegółowych badań nieinwazyjnych, okrew Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowyślone zostaną wartości stanowiska, dotyczące możliwości badań nad kulturami, którą repremi, niesystemowymi. zentują i ich istotność w skali w regionu. Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają 3. elementem Karty powinna być ocena możliwości ochrony i niezbędności działaniaWażnym Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jeststanowiska monitorowanie i analizodziałań w tym zakresie oraz wykorzystania stanowiska (lub ich zespołów) dla promocji dziewanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w 9 jów danego udostępniania społeczeństwu. przypisana jest także realizacja szczególności obiektówterenu z Listyi możliwości Światowego jego Dziedzictwa (…) . Instytutowi w zakresie przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów 4. Wpowierzonym opracowaniu projektu Karty należy uwzględnić dotychczasowe opracowania i propozy10 podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym , cje na ten temat archeologów polskich i za granicą oraz doświadczenie i wiedzę środowisk a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa naukowych. UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo prowadzonego monitoringu tych miejsc. Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń pojawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. 10 j.w. 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, poz. 190) 12 Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo aktualizowany. Tłumaczenie na język polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do 22 realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa Piotrowskiej i B. Szmygina dostępne jest na stronie Kobyliński Zbigniew, Wysocki Jacek, autorstwa Problemy K.wartościowania dziedzictwa archeologicznego, Polskiego Komitetu Narodowego http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne [w:] Wartościowanie w ochronieICOMOS i konserwacji zabytków, Warszawa-Lublin 2012, s. 98. 8 66 54 Anna Fortuna-Marek Marek Konopka rozporządzeniami do tejże ustawy2. Obok niej pewne znaczenie dla zagadnień dotyczących zagrożeń Bibliografia mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu Wartościowanie ww ochronie Warszawa-Lublin przestrzennym oraz Ustawiei zkonserwacji 7 lipca 1994zabytków, roku o prawie budowlanym. 2012. Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa Stan o ochronie dają też teoretycznie 2015. narzędzia nie tylko do Systemy wartościowania dziedzictwa badanzabytków i problemy, Lublin-Warszawa reagowania na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym Minta-Tworzowska D. Klasyfikacja w archeologii jako sposób wyrażania wyników badań, hipotez oraz zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną teorii archeologicznych, Poznań 1994, s. 172. prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym stopniu objętych ochronąwprawną specjalnego wyodrębnienia najcenniejSzmyginwszystkich Bogusław,obiektów Ocena wartości zabytków świetlebez rejestru i ewidencji zabytków, dóbr s. 277–296. szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chroKobyliński Zbigniew, Kryteriazabytkowych i metody wartościowania dziedzictwa archeologicznego: aktualny stan nionych obiektów i obszarów zdefiniowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań dyskusji, s. 83–109. zabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Kobyliński Zbigniew, Wysocki Jacek,Problemy wartościowania dziedzictwa archeologicznego, s. 81–100. W Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań okreKrasnowolski Bogusław, czysprawowana kategoryzacja, s. 75–80. ślających na czym polega Wartościowanie ochrona zabytków przez organy administracji publicznej wymienione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz udaKrawczyk J. Ideał obiektywności wiedzy a początki wartościowania ’12, s. 101–113. remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre 3 archeologiczne Polski,określenie Bibliotekaopieki Muzealnictwa i Ochrony T. LVI, Warszawa 1981, . Także ustawowe nad zabytkiem, któreZabytków, należy do kompetencji właściciela zZdjęcie zagrożeń) lub posiadacza też pośrednio odwołuje sięprogramu do potencjalnych (opieka bowiem polegaKoncepcja m.in. na Konopka Marek, Problem wdrozenia „zdjęcia zagrożeń archeologicznego” w Polsce. zapewnieniu doto zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie realizacji, s. warunków 28 AZP – co takiego? ZOW XLVII s. 146–1. oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu Stefan Woyda, Archeologiczne zdjęciezabytku terenu jest – ogólne założenia metody w oparciu opowiadomienia doświadczenie 4 zagrożeń) . Właściciel lub posiadacz też zobowiązany do niezwłocznego 5 7–35. mazowieckie, Wrocław, 1975, s. WKZ o zagrożeniu dla zabytku . Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania na zagrożenia zabytków6. Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przywracania zabytków do jak najlepszego stanu7. 2 3 4 5 6 7 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). Ustawa o ochronie, Art. 5. Ustawa o ochronie, Art. 28. Ustawa o ochronie, Rozdz. 4. Ustawa o ochronie, Art. 18 ust. 2 pkt 2.
