Artykuł 01 (Ciesla).indd

ROZPRAWY I ARTYKUŁY
-
-
-
-
-
DISSERTATIONS AND ARTICLES
NR 29
AN TRO PO MO TO RY KA
2005
GENETYCZNE UWARUNKOWANIA WYBRANYCH
PREDYSPOZYCJI MOTORYCZNYCH DZIECI
I MŁODZIEŻY W POPULACJI KIELECKIEJ –
CZĘŚĆ I. KONDYCJA
GENETIC DETERMINATIONS OF CHOOSEN MOTOR
PREDISPOSITIONS OF CHILDREN AND YOUTH
IN KIELCE POPULATION –
PART I. CONDITIONAL ABILITIES
Elżbieta Cieśla*
* Dr, Zakład Badań Wieku Rozwojowego, Akademia Świętokrzyska, Kielce, ul. IX Wieków Kielc 12
Słowa kluczowe: uwarunkowania genetyczne, wysokość ciała, LBM, siła absolutna,
MPA, gibkość
Key words: genetic determination, body hight, LBM, total strenght, maximal anaerobic
work, flexibility
Problem dziedziczności a środowisko był podejmowany w szeregu prac [1, 2, 3, 4, 5]. Rozwiązanie go
ma, bowiem znaczenie nie tylko teoretyczne. Między innymi współcześnie coraz bardziej jest doceniana rola
wymienionego nurtu badawczego w opracowaniu osiągnięć sportowych, a także sposobów skutecznej stymulacji rozwoju morfofunkcjonalnego i motorycznego dzieci i młodzieży w ramach zorganizowanych form
uczestnictwa w kulturze fizycznej.
W doniesieniu skoncentrowano się na określeniu siły związków w poszczególnych kombinacjach
pokrewieństw u badanych z terenu Kielc, jak również oszacowaniu siły kontroli genetycznej podstawowych
cech somatycznych i wybranych zdolności siłowych. Badaniami objęto 205 pełnych rodzin. Dokonano pomiarów wysokości, masy ciała, LBM, gibkości siły statycznej dłoni oraz siły eksplozywnej kończyn dolnych. Na
podstawie pomiarów różnych przejawów siły obliczono wartość siły absolutnej oraz MPA.
Uzyskane dane stanowiły podstawę obliczeń statystycznych w trzech grupach wieku dzieci (7–10, 11–14,
15–19 lat) i pozwoliły na określenie siły kontroli genetycznej poszczególnych cech, opierając się na metodzie
badania podobieństw między rodzicami i dziećmi.
Obliczono współczynniki korelacji miedzy rodzicami – jako miary kojarzenia wybiórczego oraz je skorygowano.
Na podstawie wielkości skorygowanych współczynników korelacji CSK obliczono wskaźniki odziedziczalności.
Zauważono największe podobieństwa między dziećmi a ich rodzicami w wysokości ciała, gibkości
i LBM. W większości badanych predyspozycji siła kontroli genetycznej wzrasta wraz z wiekiem a wskaźniki
odziedziczalności wykazują duże zróżnicowanie dymorficzne.
The problem whether or not there is any relationship between heredity and environment was presented in
many works [1, 2, 3, 4, 5]. It is important to find not only theoretical solution to that problem as nowadays this
notion is widely used in analysis of sports achievements, efficient stimulation of morphofunctional and motor
development of children and adolescents through organized forms of sports activities. Results of research al-
-
-
-
-
STRESZCZENIE • SUMMARY
-
– 17 –
Elżbieta Cieśla
low to determine adjustment abilities of an individual, they help to prepare the line of coaching and also suggest
desirable adjustment changes in professional life and physical education.
This presentation concentrates on assessment of the strength of genetic conditioning of basic somatic and
same aspects of strenght. 205 full families ( mother, father, and a child ) were investigated. Measurements of
height, LBM, flexibility static and explosive strenght were taken. On the base of same aspects of strenght total
strenght and Maximal Anaerobic Work were calculated.
The strength of genetic control for particular features was established by means of classical methods of
genetics of quantity traits and on the basis of resemblance between parents and children. That led to the following calculations:
– intra-family rates of correlation (7–10, 11–14, 15–19 age groups)
– rate of correlation between parents as the measure of assortative maltting.
– on the basis of corrected rates of correlation ( corrected in case of possible influence of assortative maltting
) heredity rate was calculated h2 = 2 Csk.
The analysis of achieved results led to the following conclusions:
1. It was noticed that the most resemblance between children and their parents as for body height, flexibility
and LBM are concerned.
2. Full genetic control appeared only in the situation where developmental possibilities were used ( age group
15–19).
Badania uwarunkowań genetycznych i środowiskowych rozwoju cech biologicznych człowieka mają bogatą tradycję. Problem dziedziczności
a środowisko był podejmowany w szeregu prac [1,
2, 3, 4, 5, 6]. Rozwiązanie go ma, bowiem znaczenie
nie tylko teoretyczne. Między innymi współcześnie
coraz bardziej jest doceniana rola wymienionego
nurtu badawczego w opracowaniu osiągnięć sportowych, a także sposobów skutecznej stymulacji
rozwoju morfofunkcjonalnego i motorycznego
dzieci i młodzieży w ramach zorganizowanych form
uczestnictwa w szeroko pojętej kulturze fizycznej [1,
3, 6, 7].
Efekty badawcze pozwalają określić możliwości
adaptacyjne człowieka a także wskazać na uwarunkowanie treningu sportowego lub innych pożądanych zmian przystosowawczych o charakterze adiustacyjnym w pracy zawodowej czy też wychowaniu
fizycznym.
Wykorzystanie szeregu rozproszonych opracowań nastręcza jednak dużo kłopotu. Poza tym niektóre informacje straciły już swoją wartość ze względu na dystans historyczny lub też podejście metodologiczne, na podstawie których zostały opracowane.
Dodając do tego konieczność uwzględnienia w ich
interpretacji relatywizacji regionalnej, kulturowej,
itp., można jednoznacznie stwierdzić, że pomimo
wiekowej już tradycji, badań, problem „nature and
nurture” jest ciągle otwarty. Jego żywotność, jak
również w dużym stopniu nowatorstwo w rozwiązywaniu problemów związanych z praktyką, znajduje wyraz w postulatach stawianych nauce przez
praktykę sportową [8, 6, 9].
Należy jednak zaznaczyć, że w tym przypadku
możliwości wykorzystania dotychczasowego dorobku naukowego są ograniczone. Trudności wynikają
przede wszystkim z konieczności integracji i właściwej interpretacji przyczynkowych opracowań,
w których nie do rzadkości należy wykorzystanie
bardzo odmiennych metod szacowania siły kontroli genetycznej. Poza tym istniejące do niedawna
w teorii sportu i wychowania fizycznego podejście
do interpretacji potencjału motorycznego uniemożliwiało zastosowanie metodologii nauk biologicznych [6]. Dopiero współcześnie polska koncepcja antropomotoryki pozwoliła jasno sprecyzować
elementy, wobec których można odnieść pojęcie:
,,uwarunkowania genetyczne i środowiskowe” [6,
7, 10]. Dorobek badawczy omawianego obszaru
penetracji naukowej w zakresie uwarunkowań genetycznych jest niewielki. Poza tym w badaniach
wykorzystywano w nich do określenia wskaźnika
odziedziczalności wszystkie znane metody: bliźniąt
z kilkoma odmianami, podobieństw rodzinnych,
longitudinalnej stabilności rozwojowej. Jak już zaznaczono, może to stwarzać problemy z interpretacją wyników. Istnieje również duża dysproporcja
pomiędzy efektami badań poszczególnych elementów struktury motoryczności człowieka.
Dotąd najlepiej rozpoznana jest siła uwarunkowań genetycznych predyspozycji morfologicznych.
Najczęściej wyniki pochodzą z badań bliźniąt [11,
12,13, 14, 15] oraz podobieństw rodzinnych [16, 17,
18, 19, 20, 21, 22, 23, 24]. Pozwalają one jednoznacznie stwierdzić, że najsilniejszą kontrolę genetyczną przejawiają cechy długościowe ciała (0,6 ÷
0,8), nieco niższą szerokościowe i masa ciała szczupłego [22].
-
-
-
-
Wstęp
-
– 18 –
Stosunkowo najniższa wartość wskaźników
odziedziczalności osiągana jest w przypadku masy
tłuszczu, która podlega w głównej mierze wpływom
środowiska zewnętrznego [23]. Poza tym, nieco
wyższą odziedziczalność w przypadku cech długościowych posiadają mężczyźni, a szerokościowych
kobiety [17, 19].
Również ciekawym spostrzeżeniem, udokumentowanym w licznych publikacjach jest zmiana
odziedziczalności cech somatycznych wraz z wiekiem badanych. Najniższe jej wskaźniki stwierdzono
w okresie noworodkowym i niemowlęcym [25, 26,
27, 28].
Znajomość wpływu uwarunkowań genetycznych na niektóre cechy somatyczne (zwłaszcza
wysokość ciała) jest bardzo pomocna przy ocenie
tych wpływów na inne uwzględnione w badaniach
predyspozycje. Możliwe, bowiem staje się wtedy
porównanie relatywnej siły ich uwarunkowań genetycznych między sobą w kategoriach ,,silnej – słabej”. W praktyce może to oznaczać, iż ,,cechy wykazujące stosunkowo wysokie wartości bezwzględne wskaźników odziedziczalności, w stosunku do
innych cech w danej populacji są słabiej od nich
uwarunkowane genetycznie” [3, s.11].
Nieco silniejszą kontrolę genetyczną przejawia
maksymalna praca anaerobowa. Z badań metodą
podobieństw rodzinnych wynika, iż wartości wskaźników odziedziczalności przewyższają nawet analogiczne wielkości dla wysokości ciała i u dorosłych
osobników osiągają wielkość: 0,69 [29].
Różnice w oszacowaniu siły kontroli genetycznej
uwidoczniły się również w dość licznych pracach
nad odziedziczalnością gibkości. Między innymi
z analizy materiałów pochodzących z badań czechosłowackich bliźniąt płci męskiej w wieku 11–15
lat wynika, iż należy ona do cech silnie uwarunkowanych genetycznie [1]. Badania Komi’ego i wsp. [30]
prowadzone w innej populacji, wskazują na jeszcze
wyższą siłę kontroli genetycznej. Niższe wskaźniki
odziedziczalności (0,18), uzyskane w badaniach rodzin francusko – kanadyjskich oraz Mennoitów, podobnie jak w populacji czechosłowackiej, wskazują
już na średnio silne jej uwarunkowania [31, 32, 21].
Warto zaznaczyć, że longitudinalne badania rodzin
krakowskich potwierdziły opinię o tylko niskiej lub
średnio silnej odziedziczalności gibkości [5]. Wydaje się, że może to wskazywać na wpływy zarówno
zastosowanej metody oszacowania siły kontroli genetycznej, jak i środowiska, w którym żyła badana
populacja.
Do podobnych wniosków można dojść, analizując wyniki badań nad odziedziczalnością zdolności
motorycznych. Przykładem tego są rezultaty prac
nad uwarunkowaniami genetycznymi zdolności siłowych. Można stwierdzić, iż podobnie jak w przypadku gibkości, wyniki badań przeprowadzonych
w różnych populacjach są częściej wyższe oraz
bardziej zróżnicowane (0,42–0,83) w badaniach
prowadzonych metodą bliźniąt [33, 30, 12, 34] niż
podobieństw rodzinnych [35, 1, 36, 5, 37]. Poza
tym, podobnie jak w cechach somatycznych, daje
się zauważyć najniższy wskaźnik odziedziczalności
w młodszych grupach wiekowych. Zaznacza się
również charakterystyczne zróżnicowanie międzypłciowe omawianego współczynnika: częściej wyższe wartości charakteryzują grupy chłopców niż
dziewcząt.
Należy nadmienić, że w świetle dotychczasowych obserwacji do stosunkowo najsłabiej kontrolowanych genetycznie zaliczana jest siła absolutna
i względna [33, 36, 5]. Jednakże nowsze prace [34]
nie potwierdzają powyższych spostrzeżeń, co świadczy o wysokiej kontroli genetycznej siły. Zdaniem
Szopy [38], stwierdzane rozbieżności mogą wskazywać związek z wielkością badanej grupy mięśniowej: im jest ona większa, tym kontrola genetyczna
wyższa.
Poza tym stwierdzono w szacowaniu siły determinacji genetycznej zdolności siłowych zróżnicowanie dymorficzne wskaźników odziedziczalności
[8, 5].
Wydaje się, że w przypadku interpretacji wskaźników odziedziczalności opracowanych na podstawie metody podobieństw rodzinnych, należy zwrócić uwagę na problem kojarzenia asortatywnego.
Okazuje się bowiem, że w przypadku jego wystąpienia współczynniki korelacji między rodzicami
są zauważone [18, 3]. Należy jednak wspomnieć,
że tylko w niewielu badaniach taki wpływ został
wytrącony [4, 39, 5]. Warto zaznaczyć, że kojarzenie wybiórcze (asortatywne) najsilniej przejawia
się w cechach somatycznych. Z polskich badań
[25, 40, 41] oraz zagranicznych [18] wynika, że
istnieją dość znaczące korelacje między małżonkami w przypadku większości cech długościowych.
Również podobny związek występuje w tęgości budowy [40].
Z obserwacji rodzin hiszpańskich [42, 23] zauważono niskie i nieznaczące korelacje między
małżonkami w masie ciała i tłuszczu a wyższe w somatotypie Heatha – Cartera. Poza tym wraz ze stażem zamieszkania następował ich wzrost. Podobne
rezultaty uzyskano również w innych populacjach
[21, 22]. W znacznie mniejszym stopniu kojarzenie
asortatywne ujawniło się w badaniach zdolności
motorycznych i cech funkcjonalnych. Poza tym
z analizy krajowych i zagranicznych materiałów
-
-
-
-
Genetyczne uwarunkowania wybranych predyspozycji motorycznych dzieci i młodzieży w populacji kieleckiej
-
– 19 –
Elżbieta Cieśla
Wiek badanych dzieci określono z dokładnością
do 0,01 roku życia, po czym zakwalifikowano do
odpowiedniej grupy wieku metrykalnego: do grupy
7 lat zakwalifikowano dzieci w wieku od 6,51 do 7,50
lat. Następne grupy wiekowe utworzono w analogiczny sposób. Badani rodzice zostali zakwalifikowani do trzech grup wiekowych w przedziałach
dziesięcioletnich: 25–34, 35–44, 45 i powyżej.
Liczebność osobników w poszczególnych grupach wieku i płci prezentuje tabela 1.
Zgodnie z przyjętym programem badawczym
dokonano pomiarów takich podstawowych cech
somatycznych, jak wysokość i masa ciała oraz trzech
fałdów skórno-tłuszczowych (na ramieniu, pod łopatką i na brzuchu).
Określono również poziom rozwoju zdolności
siłowych: siły eksplozywnej kończyn dolnych, siły
statycznej prawej i lewej ręki w wymiarze absolutnym, siły względnej.
Cechy antropometryczne określono zgodnie
z powszechnie stosowanymi technikami pomiarowymi [45].
Przy badaniu predyspozycji i zdolności motorycznych zastosowano wybrane próby z Europejskiego Testu Sprawności Fizycznej „Eurofit” [46].
Wyliczono również wskaźniki pośrednie: masę
ciała szczupłego (LBM) na podstawie uzyskanych
danych dotyczących fałdów skórno-tłuszczowych
i równań przewidujących Slaughtera i wsp [47],
wielkości maksymalnej pracy anaerobowej
(MPA) oraz siłę względną w relacji do masy ciała
szczupłego.
Dla wszystkich parametrów w całości materiału
jak również w grupach wieku i płci zostały obliczone
podstawowe charakterystyki statystyczne: corocznie
wynika, że tylko na polskiej wsi było ono wyższe
[43, 1, 36, 31, 32, 44, 4, 5].
Biorąc pod uwagę charakter materiałów i społeczności wiejskiej, można przypuszczać, że w tym
przypadku na wielkość współczynników korelacji
między rodzicami mógł wpływać efekt współzamieszkania [44].
Wymienione zagadnienia stały się impulsem do
przeprowadzenia badań własnych w populacji kieleckiej. Ich głównym celem było określenie w badanej grupie kieleckiej siły uwarunkowań genetycznych wybranych predyspozycji motorycznych i ich
wzajemnych relacji z uwzględnieniem wieku i płci
badanych oraz kojarzenia wybiórczego między rodzicami, na tle cech somatycznych.
Metodologia badań
Badania przeprowadzono w okresie od września
1994 roku do kwietnia 1995 roku oraz od września
1995 roku do lutego 1996 roku. Objęto nimi dzieci
i młodzież w wieku 7–19 lat ze szkół podstawowych
i średnich z terenu Kielc, oraz rodziców niektórych
dzieci. W związku z tym materiał niniejszego opracowania stanowi grupa 2201 osobników obojga
płci w wieku 7–19 lat, w tym 1184 chłopców i 1017
dziewcząt, oraz grupa 413 osób dorosłych w wieku
29–56 lat, w tym 205 pełnych rodzin: 205 mężczyzn
i 208 kobiet.
Badania dzieci i młodzieży przeprowadzano
w godzinach dopołudniowych w ramach lekcji
wychowania fizycznego, a rodziców badano w godzinach popołudniowych i wieczornych w trakcie
organizowanych zebrań klasowych, bądź też w domach badanych rodzin.
Tabela 1. Liczba badanych chłopców, dziewcząt i próby rodzinnej z Kielc
Table 1. The number of the researched age groups of boys, girls and choosen parents from Kielce
Grupy wieku
Age groups
Mężczyźni
Man
Ogół
Totalisty
Kobiety
Woman
Ojcowie
Fathers
Ogół
Totalisty
Matki
Mothers
345
313
11–14
377
295
15–19
461
411
25–34
–
31
–
38
35– 44
–
123
–-
142
45 i więcej
–
51
–
28
-
-
-
-
7–10
-
– 20 –
Genetyczne uwarunkowania wybranych predyspozycji motorycznych dzieci i młodzieży w populacji kieleckiej
Tabela 2. Liczebność spostrzeżeń w poszczególnych kombinacjach pokrewieństw
Table 2. The number of studied in various permutations of relate
Grupa wieku – Age groups
7–10
11–14
15–19
7–19
ojciec – syn
father – son
42
14
27
83
ojciec – córka
father – daughter
50
27
41
118
matka – syn
mother – son
41
14
29
84
matka – córka
mother – daughter
49
31
41
121
ojciec – dziecko
father – child
92
41
68
201
matka – dziecko
mother– child
90
45
70
205
rodzice – syn
parents – son
83
28
56
167
rodzice – córka
parents – daughter
99
58
82
239
rodzice – dziecko
parents – child
182
86
138
406
u osobników obojga płci w wieku 7–19 lat i w klasach wieku: 25–34 lata, 35–44 lata, 45 lat i więcej.
Siłę uwarunkowań genetycznych poszczególnych predyspozycji określono za pomocą klasycznych metod genetyki cech ilościowych [48] opierających się na określeniu korelacji wewnątrzrodzinnych we wszystkich kombinacjach pokrewieństw
(ojciec – matka, rodzice – dzieci, wielkości średniorodzicielskie – dziecko). Ze względu na zmienność
cech w toku ontogenezy korelacje zostały obliczone
nie pomiędzy wynikami surowymi, lecz wielkościami cech osobników, znormalizowanych na średnie
i odchylenie standardowe w grupach wieku i płci.
Dla zwiększenia liczebności spostrzeżeń i uchwycenia zmienności współczynniki korelacji w głównych
okresach ontogenezy będą obliczone dla następujących grup wieku 7–10 lat, 11–14 lat, 15–19 lat,
26–35 lat, 36–45 lat, 46 lat i więcej. Charakterystyki
ilościowe uwzględniające wszystkie kombinacje pokrewieństw prezentuje tabela 2.
Posiadanie w badaniach pełnych rodzin pozwoliło na obliczenie współczynników korelacji między
rodzicami – jako miary kojarzenia wybiórczego
oraz na skorygowanie współczynników korelacji
wewnątrzrodzinnych, które w przypadku występowania kojarzenia wybiórczego są zawyżone [18].
(1 + c)
- 0,5
2(2 + c)
gdzie c oznacza rojciec – matka
Na podstawie obliczonej wielkości csk wyznaczono wskaźniki h2 według wzoru h2 = 2 csk [3]. Tak obliczone wskaźniki stanowią miarę odziedziczalności
w „wąskim sensie” będącą miarą udziału wariancji
addytywnej w całkowitej fenotypowej wariancji cechy a więc:
xpc =
ro-c x rm-s - ro-s x rm-c
ro-c x rm-s + ro-s x rm-c
Analiza wyników badań własnych
Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 3, można sądzić, że badaną populację kielecką
cechuje przeciętne i dość zróżnicowane kojarzenie
wybiórcze. Jest ono najsilniejsze w wysokości ciała
(synowie rpp = 0,31 i córki rpp = 0,27), podobnie jak
w większości polskich i zagranicznych populacji [1,
36, 4, 44, 5].
– 21 –
-
Va
.
Vt
Dodatkowo obliczono również wskaźniki sprzężenia z chromosomem płciowym według wzoru:
-
-
-
-
Związek
Relate
Elżbieta Cieśla
Tabela 3. Wartości kojarzenia asortatywnego z uwzględnieniem poprawki w badanej grupie z Kielc.
Table 3. The value of assortative malting and their correction in the researched group from Kielce
Rodzice synów
Sons parents
Cecha
Trait
rp-p
poprawka
correction
rp-p
poprawka
correction
Wysokość ciała
Body height
0,31
–0,13
0,27
–0,12
LBM
0,19
–0,08
0,16
–0,11
Gibkość
Flexibility
0,01
0,00
–0,15
–0,03
Siła absolutna
Total strenght
0,15
–0,13
0,08
–0,05
0,11
–0,07
0,18
–0,08
W branych pod uwagę cechach strukturalnych
i funkcjonalnych zauważono niższe kojarzenie asortatywne niż w wymienionych wcześniej pracach pochodzących z badań populacji miejskich i znacznie
różniące się współczynniki korelacji ojciec – matka
niż stwierdzone w badaniach mieszkańców wsi polskich [25, 40]. Biorąc pod uwagę charakter wiejskich
populacji, można przypuszczać, że w tym przypadku
wielkość współczynników korelacji mogła być zawyżana poprzez ,,efekt współzamieszkania” [44, 4].
Należy również zwrócić uwagę na stosunkowo
małe niż w innych populacjach zróżnicowanie kojarzenia asortatywnego u rodziców badanych córek
i synów. Najwyraźniej uwidoczniło się ono tylko
w gibkości i sile absolutnej.
Biorąc pod uwagę wzajemne relacje współczynników rp-p, zwłaszcza cech o rozpoznanej, dużej ekosensytywności (LBM, gibkość, siła absolutna),
a także stosunkowo krótki staż małżeński większości
badanych rodziców – należy przyjąć, iż w badanej
populacji, ,,efekt współzamieszkania” zaznaczył się
w małym stopniu.
Ponieważ stwierdzone wielkości korelacji są
istotnie miarą kojarzenia wybiórczego, uzasadnia
to wprowadzenie poprawki do korelacji wewnątrzrodzinnych [3] i tym samym oparcie analiz podobieństw na wielkościach skorygowanych – Csk.
W dorobku polskich badań nad genetycznymi
uwarunkowaniami rozwoju somatycznego i funkcjonalnego dzieci, prowadzonych metodą badań
rodzinnych, istnieją prace, w których uwzględniono
skorygowane współczynniki korelacji wewnątrzrodzinnych podobieństw [4, 5]. Uzyskane w nich wyniki mogą, zatem stanowić właściwą podstawę do
przeprowadzenia porównań międzypopulacyjnych
wskaźników h2.
W tabelach 4–5 zaprezentowano współczynniki
korelacji we wszystkich kombinacjach pokrewieństw
oraz siłę związków pomiędzy wartościami średniorodzicielskimi i dziećmi w trzech grupach wieku.
Największe podobieństwa między rodzicami
i dziećmi w wyróżnionych grupach wieku wystąpiły
w wysokości ciała (0,22–0,33). Kolejną grupę cech,
w której stwierdzono istotnie statyczne skorygowane współczynniki korelacji, stanowi gibkość – (0,21–
–0,31) oraz masa ciała szczupłego (0,15–0,25).
Jak wynika z zaprezentowanych danych, wielkości współczynników Csk w omawianej relacji pokrewieństw, nie odbiegają w przypadku cech somatycznych (wysokość i masa ciała szczupłego) od danych
stwierdzanych w ciągłych badaniach populacji krakowskiej [4]. Natomiast w gibkości, znacznie przewyższają wielkości stwierdzane w przekrojowych [8]
oraz ciągłych [5] obserwacjach wymienionej wcześniej populacji porównawczej. Może to świadczyć
o pewnej specyfice środowiskowej badanej grupy
– współczynniki korelacji zależą również od wielkości wariancji środowiskowej. Można, bowiem się
spodziewać, że wykazany wcześniej brak kojarzenia
asortatywnego i małe podobieństwo międzypokoleniowe środowiska (rodzice – dzieci) mogą być czynnikami zaniżającymi siłę związku badanych relacji:
rodzice – dzieci [17].
W podsumowaniu rozważania na temat relacji
współczynników korelacji rodzice – dzieci należy
dodać, że w toku badanego okresu ontogenezy
zaznaczyło się stosunkowo większe ich zróżnicowanie w wyróżnionych grupach wieku niż w innych
-
-
-
-
MPA
Maximal Anaerobic Work
– 22 –
-
Rodzice córek
Daughters parents
Genetyczne uwarunkowania wybranych predyspozycji motorycznych dzieci i młodzieży w populacji kieleckiej
Tabela 4. Siła związków w poszczególnych kombinacjach pokrewieństw u badanych z terenu Kielc
Table 4. The power of intra-family rates of correlation in various permutations of relate of the researched group from Kielce
Związek
relate
ojciec – syn
father – son
ojciec – córka
father – daughter
matka – syn
mother – son
matka – córka
mother – daughter
matka –dziecko
mother– child
ojciec – dziecko
father – child
Grupa
wieku
Age
group
Wartości rodzicielskie
Parents value
Wysokość
ciała
Body
height
7–10
0,19
0,13
0,31*
0,27
0,29*
0,16
0,2
0,25
0,22
11–14
0,35*
0,51**
0,26
0,21
0,23
0,43**
0,36*
0,3*
0,33*
15–19
0,5**
0,35
0,28
0,16
0,22
0,42**
0,25
0,39*
0,32*
LBM
7–10
0,04
0,14
0,28
0,34*
0,31**
0,09
0,24
0,16
0,2
11–14
0,01
0,2
0,24
0,17
0,2
0,01
0,18
0,12
0,15
15–19
0,42**
0,09
0,3
0,22
0,26*
0,25*
0,15
0,36*
0,25
7–10
0,45**
0,32*
0,35*
0,11
0,23*
0,38**
0,21
0,4
0,31*
11–14
0,19
0,21
0,43*
0,08
0,25
0,2
0,14
0,31*
0,22
15–19
0,2
0,09
0,17
0,41*
0,29*
0,14
0,24
0,18
0,21
7–10
0,25
0,01
0,02
0,01
0,01
0,13
0,01
0,13
0,07
11–14
0,26
0,16
0,35
0,57**
0,46**
0,21
0,36*
0,3*
0,33*
15–19
0,14
0,54
0,11
0,47*
0,29*
0,34
0,5**
0,12
0,31*
7–10
0,1
0,01
0,21
0,04
0,12
0,05
0,02
0,15
0,08
11–14
0,14
0,34
0,27
0,09
0,18
0,24
0,21
0,2
0,21
15–19
0,2
0,08
0,06
0,01
0,03
0,14
0,04
0,13
0,08
Cecha
Trait
Gibkość
Flexibility
Siła absolutna
Total
strenght
MPA
Maximal
Anaerobic Work
materiałach porównawczych [8, 4, 5]. Dotyczy to
wysokości ciała i LBM oraz cech funkcjonalnych,
skorelowanych z budową somatyczną (MPA i siła
statyczna) w przypadku, których stwierdzono w najmłodszych grupach bardzo niskie współczynniki
korelacji a wraz z wiekiem badanych następował
wzrost siły podobieństw rodzinnych. Wyjątek stanowi gibkość – zauważono najwyższe współczynniki
korelacji w najmłodszej grupie wiekowej 7–10 lat
i ich znaczny spadek w wieku 15–19 lat (tab. 4).
Analizując relacje w grupach rodziców ogółem
i ich dzieci, można stwierdzić, iż częściej uwidoczniły się w prezentowanych materiałach silniejsze
związki matka – dziecko. Tendencje te są jednak
labilne. Warto podkreślić, że w najmłodszej grupie
wiekowej 7–10 lat w wysokości ciała, masie ciała
r - dz
szczupłego a także MPA zaznaczyła się słaba przewaga tego związku. Interesujące wydaje się to, że
taki kierunek relacji i jego zakres wzrasta wraz z wiekiem badanych i jest on największy w grupie wieku
15–19 lat.
Można, więc ogólnie stwierdzić, że własne materiały potwierdziły zauważaną tendencję w badaniach ciągłych podobieństw rodzinnych [5] do
silniejszego związku, również w cechach funkcjonalnych (czego przykładem jest siła absolutna i gibkość), dzieci z matkami niż ojcami. W związku z tym
nie potwierdziły się wyniki badań przekrojowych [8]
sugerujące większe podobieństwo w wymienionych
cechach dzieci do ojców.
Należy zaznaczyć, że podobnie jak w innych
obserwacjach przekrojowych [36, 8] w przypadku
– 23 –
-
r–s
* statistical significance p ≤ 0,05
** statistical significance p ≤ 0,01
-
-
-
-
* różnice istotne na poziomie p ≤ 0,05
** różnice istotne na poziomie p ≤ 0,01
r–c
Elżbieta Cieśla
Tabela 5. Siła związków między rodzicami i ich dziećmi z Kielc
Table 5. The power of correlation between parents and their children from Kielce
Cecha
Trait
Wysokość ciała
Body height
LBM
Gibkość
Flexibility
Siła absolutna
Total strenght
Wartości średniorodzicielskie
Mid – parents value
⎯x p-d
⎯x p-s
⎯x p-ch
7–10
0,25
0,24
0,24
11–14
0,38
0,44
0,41
15–19
0,4
0,5
0,45
7–10
0,5
0,4
0,45
11–14
0,3
0,29
0,16
15–19
0,12
0,39
0,25
7–10
0,4
0,39
0,39
11–14
0,04
0,41
0,22
15–19
0,3
0,2
0,25
7– 10
0,2
0,11
0,15
11–14
0,43
0,49
0,46
15–19
0,57
0,11
0,34
7–10
0,6
0,13
0,36
11–14
0,4
0,07
0,23
15–19
0,15
0,25
0,2
wysokości ciała, gibkości i MPA, w badaniach populacji kieleckiej stwierdzono, w większym stopniu podobieństwo rodziców do synów niż córek.
W świetle dobrze uzasadnionej hipotezy Szopy [8]
należy zweryfikować niektóre interpretacje [35, 49,
41] zasygnalizowanego zjawiska, sugerując wystąpienie silniejszej kontroli genetycznej cech funkcjonalnych u płci męskiej. Można, bowiem za bardzo
prawdopodobne uważać inne, pozagenetyczne
jego przyczyny. Zgodnie z wyżej wymienioną hipotezą należy przyjąć, że na zwiększenie współczynników korelacji rodzice – syn wpływa mała aktywność fizyczna dziewcząt, która uniemożliwia pełną
realizację potencjału genetycznego, co powoduje
duże zróżnicowanie między badaną grupą córek
i ich rodzicami, i ma wpływ na wielkość obliczonych korelacji.
Wielkości współczynników korelacji rodziców
i dzieci z uwzględnieniem płci (tab. 4), wskazują na
większe podobieństwa matek i ojców do synów niż
córek.
Każda z branych pod uwagę cech charakteryzuje się swoistym przebiegiem zmienności skory-
gowanych współczynników korelacji Csk rodziców
z dziećmi z uwzględnieniem płci w trzech różnych
grupach wieku: 7–10, 11–14, 15–19 lat.
W badaniach na uwagę zasługuje również fakt
zróżnicowanie relacji międzycechowych w zależności od typu pokrewieństwa. Zwraca uwagę dość
duży rozrzut współczynników korelacji międzycechowych we wszystkich rodzajach pokrewieństw
w grupie wiekowej 11–14 lat. W tym przypadku
stwierdzono również dość charakterystyczny wzrost
podobieństw rodzinnych. Tylko w przypadku wysokości i LBM w relacjach matki z córkami i synami,
miało miejsce obniżanie się współczynników korelacji. Być może jest to bardzo słaby ślad dobrze
poznanej tendencji w badaniach ciągłych bliźniąt
[50] i badaniach rodzinnych [4, 5] do obniżania się
korelacji wewnątrzrodzinnych w okresie skoku pokwitaniowego dzieci.
Wydaje się, że przyczyn wzrostu współczynników korelacji w okresie skoku pokwitaniowego
badanych, należy upatrywać w niejednorodności
materiałów pochodzących z przekrojowych badań
rodzinnych.
-
-
-
-
MPA
Maximal Anaerobic
Work
Grupa wieku
Age group
-
– 24 –
Genetyczne uwarunkowania wybranych predyspozycji motorycznych dzieci i młodzieży w populacji kieleckiej
Jak wcześniej zaznaczono, wyraźne obniżanie
się współczynników korelacji w okresie pokwitania dziewcząt i chłopców wystąpiło w materiałach
pochodzących z ciągłych badań: bliźniąt [50] oraz
rodzin [4, 5].
Zjawisko to interpretowano jako czasowy efekt
włączania się w proces rozwoju odrębnego zespołu genów, zwanych kompleksem pokwitaniowym [51]. Jego działanie powoduje zróżnicowane
w czasie wystąpienie u poszczególnych osobników
skoku pokwitaniowego cech strukturalnych i funkcjonalnych, co wpływa na znamienne obniżanie
się korelacji wewnątrzrodzinnych, obliczonych na
podstawie,,lokaty” w szeregu rozdzielczym danej
w populacji. Z rozważań wynika, że do weryfikacji
powyższej hipotezy mogą posłużyć tylko materiały
z badań ciągłych.
Dokładniejsza analiza większości skorygowanych współczynników korelacji (tab. 3–4) oraz
zróżnicowanie międzycechowe w trzech grupach
wieku pozwala stwierdzić, iż układ współczynników
korelacji w różnych kombinacjach pokrewieństw
nie preferuje wyraźniej jakiegokolwiek układu (m-s,
m-c, o-s, o-c).
Wydaje się, że w pewnym sensie może to świadczyć, iż w badanej grupie żadna z branych pod
uwagę cech strukturalnych bądź funkcjonalnych
nie wykazała powiązań z chromosomem płciowym,
podobnie jak w innych badaniach [4, 5].
Należy również stwierdzić, że zgodnie z teoretycznym modelem dziedziczenia cech ilościowych
[4,6] w materiałach własnych wystąpiły silniejsze
związki korelacyjne dzieci z wielkościami średniorodzicielskimi niż rodzicami osobno (tab. 4).
W tabeli 5 zamieszczono wyniki dotyczące
wskaźników odziedziczalności h2. Można stwierdzić, że w obu podstawowych cechach strukturalnych (wysokość ciała: 0,45–0,66 i LBM: 0,3–0,51),
które stanowią ,,układ odniesienia” dla innych cech,
obserwuje się niewielki rozrzut współczynników h2.
Duża labilność wskaźników odziedziczalności jest
zauważalna jedynie w przypadku siły absolutnej.
W większości przypadków najniższe wskaźniki h2 (bez uwzględnienia płci) wystąpiły w grupie
wiekowej 7–10 lat. W tej też grupie wiekowej na
wyższym poziomie niż w przypadku wysokości ciała,
siła kontroli genetycznej została oszacowana tylko
w gibkości (h2 –0,61). Również wysoki był wskaź-
Tabela 6. Wskaźniki odziedziczalności (h2) u badanych z Kielc
Table 6. Hredity rates (h2) in the researched group from Kielce
Cecha
Trait
Wysokość ciała
Body height
LBM
Gibkość
Flexibility
Synowie
Sons
Córki
Doughters
Ogółem
Totalisty
7–10
0,50
0,40
0,45
11–14
0,60
0,72
0,66
15–19
0,78
0,50
0,64
7–10
0,32
0,48
0,40
11–14
0,24
0,36
0,30
15–19
0,72
0,30
0,51
7–10
0,80
0,42
0,61
11–14
0,62
0,28
0,45
15–19
0,36
0,48
0,42
7–10
0,26
0,02
0,14
11–14
0,60
0,72
0,66
15–19
0,24
0,99
0,62
7–10
0,30
0,04
0,17
11–14
0,40
0,42
0,41
15–19
0,26
0,08
0,17
-
-
Siła absolutna
Total strenght
Grupa wieku
Age group
-
-
MPA
Maximal Anaerobic Work
-
– 25 –
nik odziedziczalności masy ciała szczupłego (0,40).
Kontrola genetyczna siły absolutnej i MPA okazała
się słabsza (wskaźniki wahają się w zakresie od 0,14
do 0,17).
W grupie wiekowej 11–14 lat nastąpił (z wyjątkiem LBM i gibkości) wzrost wskaźników odziedziczalności, ale tylko w sile absolutnej osiągnęły one
poziom wskaźnika odziedziczalności wysokości ciała (0,66). Cechą średnio odziedziczalną jest także
gibkość (0,45) oraz MPA (0,41). W najstarszej grupie
wiekowej (15–19 lat) jedynie w sile absolutnej siła
kontroli genetycznej wzrosła do poziomu, obserwowanego w przypadku wysokości ciała (0,64). Średnio – silne uwarunkowanie genetyczne uwidoczniło
się w masie ciała szczupłego (0,51) i gibkości (0,42).
Tylko dla MPA wskaźnik h2 był zdecydowanie niższy
i kształtował się na poziomie 0,17.
Należny zwrócić uwagę, iż w przypadku branych
pod uwagę wskaźników h2 bez uwzględnienia płci,
ważne jest, że ich wielkości w poszczególnych grupach wieku będące wynikiem uśrednienia zamazują
różnice między osobnikami płci męskiej i żeńskiej,
co ma szczególne znaczenie w okresie wchodzenia
przez nich w różnym okresie w fazę przyspieszonego rozwoju.
Analiza wskaźników odziedziczalności z uwzględnieniem płci badanych, pozwala stwierdzić znaczne ich zróżnicowanie dymorficzne (tab.5). Można,
bowiem zauważyć, że u płci męskiej w młodszej
grupie wiekowej obserwuje się wyższy poziom
wskaźników odziedziczalności w większości badanych cech (wysokość ciała, gibkość, siła absolutna
i MPA). Interesującym wydaje się również fakt, iż
u obu płci biorąc pod uwagę gibkość i LBM, zauważa się występowanie charakterystycznego dla
badań ciągłych [4, 5] obniżania się wskaźników h2
w grupie wieku 11–14 lat. Można sądzić, że odzwierciedliło się zjawisko obniżania się współczynników
korelacji wewnątrzrodzinnych, na co zwrócono już
uwagę, a tym samym opartych na nich wskaźników odziedziczalności w okresie zróżnicowanego
w czasie włączania się odrębnego zespołu genów,
zwanych kompleksem pokwitaniowym o większej
wrażliwości na bodźce środowiskowe [51]. Powoduje to zróżnicowanie czasowe wchodzenia dzieci
w przyspieszony rozwój oraz utrudnia prawidłowe
oszacowanie wskaźników odziedziczalności.
Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli
5 u płci żeńskiej jedynie w sile absolutnej uwidoczniła się duża dynamika zmian h2 w toku badanego
okresu ontogenezy. Być może jest to efektem znanej
tendencji do mniejszej ekosensytywności i większej
stabilności rozwoju osobników płci żeńskiej. Również w przypadku wyżej omawianej cechy poziom
rozwoju wskaźnika h2 był podobny (0,72: w grupie wieku 11–14 lat) a nawet przewyższył wartość
wskaźnika odziedziczalności obliczonego dla wysokości ciała (0,99 w grupie wieku 15–19 lat). Zbliżony
do niego był również w niektórych grupach wieku
wskaźnik h2 w gibkości 0,42 (7–10 lat) i 0,48 (15–19
lat) oraz LBM: 0,369 (10–15 lat) i MPA 0,42 (11–14
lat).
Analizując dane dotyczące h2 u płci męskiej można zauważyć, że wyraźniej zaznaczył się wzrost siły
uwarunkowań genetycznych wraz z wiekiem badanych dla wysokości i masy ciała szczupłego. Silniej
uwydatnił się także regres wskaźnika h2 w gibkości.
Większa stabilność wskaźnika odziedziczalności
w trzech wyodrębnionych grupach wieku wystąpiła
jedynie dla MPA (0,27–0,41). Poziom wskaźnika h2
najczęściej w najstarszej grupie wieku był taki sam
lub nawet wyższy niż w wysokości ciała jedynie dla
LBM (0,72) oraz gibkości (0,36–0,8).
Podsumowując analizę wskaźników odziedziczalności w populacji kieleckiej u osobników obojga
płci, należałoby zwrócić uwagę na ich dużą labilność
w toku ontogenezy, wyższy poziom u osobników płci
męskiej, mniejszy zakres zmienności u płci żeńskiej
oraz tylko u niej charakterystyczne zmniejszanie się
ich wielkości w grupie wiekowej 11–14 lat, a więc
w okresie występowania skoku pokwitaniowego.
Biorąc pod uwagę ostateczny poziom h2 poszczególnych cech oraz relację między nimi a poziomem
osiągniętym w wysokości ciała, wydaje się, że w grupie męskiej za wysokoodziedziczalne można uważać
w badanej populacji: gibkość, średnio silnie odziedziczalne: MPA oraz LBM. Natomiast u płci żeńskiej
do grupy charakteryzującej się wysoką odziedziczalnością można zakwalifikować jedynie siłę absolutną; średnio silna odziedziczalność cechuje gibkość,
LBM a niska – MPA.
Podsumowanie i wnioski
Przeprowadzone badania pozwoliły na głębszą
analizę wpływu uwarunkowań genetycznych na
poziom rozwoju wskaźników strukturalnych i funkcjonalnych w populacji dzieci i młodzieży kieleckiej.
Już wcześniej wspominano, iż istnieje wiele przeszkód uniemożliwiających prawidłową interpretację omawianych zagadnień. Jedną z nich jest zróżnicowanie metod badawczych, jak również opieranie
szacunku udziału genetycznego na wartościach nie
skorygowanych. Jedynie w metodologii niewielu
opracowań naukowych uwzględniono wielkości
kojarzenia asortatywnego. Wiadomo bowiem, że
w przypadku jego wystąpienia, nieuwzględnienie
takiego wpływu, prowadzi do zawyżenia współ-
-
-
-
-
Elżbieta Cieśla
-
– 26 –
czynników korelacji rodzice – dzieci a tym samym
wskaźników odziedziczalności [48, 3]. W kieleckiej
populacji wystąpiło niewielkie kojarzenie wybiórcze,
zróżnicowane w grupach rodziców synów i córek.
Uzyskane wartości były zbliżone do stwierdzanych
w innych regionach Polski o różnym stopniu uprzemysłowienia [4, 5] i nieco niższe niż w populacjach
wiejskich, [35, 40] czy też zagranicznych [31, 23].
W badaniach własnych uzyskane wielkości
współczynników korelacji rodzice – dzieci dla badanych cech strukturalnych i funkcjonalnych odbiegają
od teoretycznego modelu dziedziczenia poligenicznego, podobnie jak w innych badanych populacjach
miejskich [48, 3, 4, 8, 5]. Jednak przy założeniu pełnej
kontroli genetycznej, całkowitej addytywności, braku
dominacji i interakcji genotyp – środowisko itp., relacje współczynników korelacji w różnych typach pokrewieństw wskazują na zgodność z tym modelem.
Korelacje dzieci z wielkościami średniorodzicielskimi
są silniejsze niż z rodzicami osobno.
Stwierdzane korelacje wewnątrzrodzinne dla
wysokości i masy ciała szczupłego były podobne
do uzyskanych w badaniach populacji krakowskiej
a w cechach funkcjonalnych-wyższe [4, 5]. Należy
jednak zaznaczyć, iż zróżnicowanie w toku ontogenezy uzyskanych współczynników w badaniach
własnych było znacznie większe niż we wspomnianych wcześniej badaniach. W badanej grupie
z Kielc zauważono również większe podobieństwa
dzieci do matek w cechach somatycznych i różnych
przejawach siły. Powyższe spostrzeżenia są zgodne
z wcześniej uzyskanymi w badaniach populacji
krakowskiej [5]. W badaniach własnych zauważono także tendencję do ujawniania się w większym
stopniu podobieństwa rodziców do synów niż córek. W świetle dobrze udokumentowanej hipotezy
Szopy [8] uważa się, że zasygnalizowane zjawisko
miało pozagenetyczne przyczyny (mała aktywność
dziewcząt uniemożliwiająca pełną realizację potencjału genetycznego, co powoduje duże zróżnicowanie między córkami i ich rodzicami i ma wpływ na
wielkość obliczanych korelacji).
Podobnie jak w innych materiałach o charakterze przekrojowym nie stwierdzono wyraźnej tendencji do obniżania się siły kontroli genetycznej
w wieku pokwitania [19, 8]. Powyższe zjawisko zaobserwowano jedynie w przypadku związków matki z synem i córką dla wysokości ciała i LBM oraz
związków ojca z synem i córką dla gibkości.
Biorąc pod uwagę obliczone na podstawie wielkości skorygowanych współczynników korelacji
rodzice-dzieci wskaźniki odziedziczalności można
stwierdzić, że odzwierciedlają wcześniej zauważone
prawidłowości. W przypadku analizowanych cech
obserwuje się ich ogromne zróżnicowanie a także
dużą zmienność wraz z wiekiem badanych dzieci
i młodzieży. Zgodnie z oczekiwaniami, największa
stabilność wskaźników h2 wystąpiła w wysokości ciała
[0,45–0,66]. J. Szopa uważa, iż powinny one stanowić punkt odniesienia w interpretacji siły uwarunkowań genetycznych innych predyspozycji (cech)
strukturalnych i zdolności motorycznych (bardziej
złożonych cech biologicznych). W każdym przypadku mają one populacyjny, a nie osobniczy [6].
Wielkości wskaźników h2 omawianych cech strukturalnych i funkcjonalnych wykazują znaczne zróżnicowanie dymorficzne. U płci męskiej można stwierdzić wyższy poziom i większy zakres ich zmienności
w toku ontogenezy. Można przypuszczać, iż wynika
to z większej ekosensytywności płci męskiej a ekspresja siły kontroli genetycznej ma źródło środowiskowe
(np. mniejsza aktywność ruchowa znacznie zwiększa
szansę wzrostu wariancji środowiskowej).
Najsilniej u badanych synów kontrola genetyczna przejawia się w gibkości (0,36–0,80). Za średnio
silnie odziedziczane uważać można siłę absolutną
(0,24–0,6), maksymalną pracę anaerobową (0,26–
–0,40) oraz masę ciała szczupłego (0,24–0,72).
U badanych córek przejawia się ona (wielkości h2 zbliżone w większości roczników do poziomu h2 wysokości ciała: 0,4–0,72) w: sile absolutnej
(0,02–0,99), słabiej w: gibkości (0,28–0,48), LBM
(0,30–0,48). Natomiast brak kontroli genetycznej
stwierdzono w: maksymalnej pracy anaerobowej
(0,04–0,08).
Wydaje się, że zaprezentowane wyniki badań
oraz przeprowadzona dyskusja dają podstawę do
sformułowania następujących ogólnych wniosków:
1. Współczynniki korelacji rodzice – dzieci we
wszystkich kombinacjach pokrewieństw branych pod uwagę cech somatycznych, zdolności
siłowych, MPA i gibkości świadczą o większym
podobieństwie do rodziców synów niż córek.
2. U osobników płci żeńskiej w przypadku LBM
i gibkości ciała zauważono charakterystyczne
obniżanie się wielkości wskaźników odziedziczalności w grupach wieku 10–14 lat, które można
powiązać z sygnalizowanym w piśmiennictwie
działaniem pokwitaniowych genów wzrastania.
3. W badanej populacji bardzo silnie ujawniło się
zjawisko zróżnicowania dymorficznego wskaźników odziedziczalności na korzyść osobników
płci męskiej, którego przyczyny mogą tkwić
w oddziaływaniu czynników środowiskowych.
4. W badaniach własnych wysoką odziedziczalność wykazuje u płci męskiej gibkość, natomiast
u płci żeńskiej siła absolutna.
-
-
-
-
Genetyczne uwarunkowania wybranych predyspozycji motorycznych dzieci i młodzieży w populacji kieleckiej
-
– 27 –
Elżbieta Cieśla
[1] Kovar R, Human variantion in motor abilities and its
genetic analysis. Charles University.
Press, Praha,
1980.
[2] Bouchard CM, Malina RM, Genetics of physiological
fitness and motor performance. Exerc Sport Sc Rev,
1983;11:275.
[3] Szopa J, Genetyka w wychowaniu fizycznym i sporcie
– wybrane zagadnienia metodologiczne. Wychowanie
Fizyczne i Sport, 1986; 2.
[4] Szopa J, Genetyczne i środowiskowe uwarunkowania rozwoju somatycznego dzieci między 7 a 14
rokiem życia: wyniki longitudinalnych badań rodzinnych. Wydawnictwo Monograficzne, Kraków, AWF,
1990;42.
[5] Mleczko E, Przebieg i uwarunkowania rozwoju funkcjonalnego dzieci krakowskich między 7 a 14 rokiem
życia. Wydawnictwo Monograficzne, Kraków, AWF,
1991; 44.
[6] Szopa J, Mleczko E, Żak S, Podstawy antropomotoryki.
Warszawa–Kraków, PWN, 1996.
[7] Osiński W, Antropomotoryka, Poznań, AWF, 2002.
[8] Szopa J, Mleczko E, Cempla J, Zmienność oraz
genetyczne i środowiskowe uwarunkowania podstawowych cech psychomotorycznych i fizjologicznych
w populacji wielkomiejskiej w przedziale wieku 7–62
lat. Wydawnictwo Monograficzne, Kraków, AWF,1985;
25.
[9] Szopa J, Prus G, Wytrenowalność zdolności motorycznych u mężczyzn między 62 a 65 rokiem życia,
Atropomotoryka 1997;16: 45-54.
[10] Raczek J, Koncepcja strukturyzacji i klasyfikacji motoryczności człowieka; Osiński W, (red.): Motoryczność
człowieka – jej struktura, zmienność i uwarunkowania,
Monografie, Poznań, AWF,1994; 310.
[11] Skład M, Niektóre zjawiska wzrastania i dojrzewania
bliźniąt. Materiały i Prace Antropologiczne, 1972; 83.
[12] Skład M, Rozwój fizyczny i motoryczność bliźniąt,
Materiały i Prace Antropologiczne, 1973; 85: 3-102.
[13] Orczykowska-Świątkowska Z, Rogucka E, Welon Z,
Genetic and environmental determinations of body
components. Study Phys Antrop, 1978; 4: 11-19.
[14] Bergman P, Gorący M, Charakterystyka porównawcza
przebiegu i tempa wzrastania wybranych cech somatycznych bliźniąt wrocławskich 8–18 lat, w: Bergman
P, (red.), Bliźnięta wrocławskie, T. I, Materiały i Prace
Antropologiczne, 1988; 108.
[15] Orczykowska-Świątkowska Z, Somatotyp oraz proporcje budowy ciała u bliźniąt, Bergman P, (red.),
Bliźnięta wrocławskie, T. II, Wrocław, Arboteum, 1995;
245-270.
[16] Malina R M, Mueller H, Dolman JD, Parentchild correlations and heritability of Statue Philadelfia Black and white
children 6 to 12 years, Human Biology, 1976; 48, 3.
[17] Mueller W H, Parent – child correlation for stature and
weight amang school aged children: a review of 24,
Studies Ann Human Biology, 1976;48.
[18] Susanne Ch, Heredite Des Caracters Anthropologiques
Mesurables. Vrije Universiteit Brussel, 1976.
[19] Szopa J, Dziedziczenie wysokości ciała u człowieka.
Materiały i Prace Antropologiczne, 1976; 92: 53-65.
[20] Malina R., M, Bouchard C, Sport and Human Genetics,
Human Genetics, Human Kinetics Publ Champaign,
Illinois,1986.
[21] Perusse L, Leblanc C, Bouchard C, Familial aggregation in physical fitness, coronary heart disease risk
factors, and pulmonary function measurements. Prev
Med, 1988; 16: 607-615.
[22] Song TMK, Malina RM,. Familial resemblance in
somatotype. Am J Hum Biol, 1993; 5: 812-826.
[23] Sanchez-Andres A.. Genetic and environmental influences on Somatotype Components: Family study in
Spanish Population. Human Biology, 1995; 67, 5:
727-738.
[24] Li Z, Rice T, Perusse L, Bouchard C, Rao D C, Familial
aggregation of subcutaneous fat patterning: principal
components of skinfolds in the Quebec family study.
Am J of Hum Biol, 1996; 8: 535-542.
[25] Wolański N, Chrząstek-Spruch H, Wysokość ciała
i wiek rodziców a długość i ciężar ciała noworodków
oraz dynamika rozwoju niemowląt. Przegląd Antropologiczny, 1970; 36, 1-2: 53-72.
[26] Kornafel D, Zależność między niektórymi cechami
morfologicznymi i fizjologicznymi u matek i dzieci.
Acta Univ Wrat, 1985; 13: 11-33.
[27] Kornafel D, Czynniki determinujące urodzeniową masę
ciała człowieka. Acta Univ Wrat, 1995; 17: 12.
[28] Jopkiewicz A, Suliga E, Genetyczne i środowiskowe
uwarunkowania rozwoju fizycznego noworodków;
w Jopkiewicz A, (red.): Auksologia a promocja
zdrowia, Kielce, 1997; 61-76.
[29] Szopa J, Zmienność ontogenetyczna oraz genetyczne
i środowiskowe uwarunkowania maksymalnej pracy
anaerobowej (MPA) – wyniki badań rodzinnych. Antropomotoryka, 1989; 1: 37-49.
[30] Komi PV, Klissouras V, Karvinen E, Adaptation to maximal effort: Genetics and age. J Appl Physiol, 1973;
35: 288-293.
[31] Devor E J, Crawford M H, A commingling analysis of
quantitative neuromuscular performance in Kansas
Mennonite community. Am J Phys Anthropol, 1984;
63: 29-37.
[32] Devor E J, Crawford M H, Family resemblance for
neuromuscular performance in Kansas Mennonite
community. Am J Phys Antropol, 1984; 64: 289-296.
[33] VenerandoA., Milano-Comparetti M. Twins studies in
sport and physical performance. Acta Genet Gemellol,
1972; 18: 80-82.
[34] Maes H, Beuen G, Vlietinck R, Lefevre J, Van den
Bossche C, Claessens A, Derom R, Lysens R, Simans J, Vanden Eynde B, Heritability of health – and
performens – related fitness: Data from the Leuven
longitudinal twin study. In: Duquet W, Day J A P (eds.)
Kinanthropometry IV, London. Spon, 1993; 140-149.
-
-
-
-
PIŚMIENNICTWO • LITERATURE
-
– 28 –
Genetyczne uwarunkowania wybranych predyspozycji motorycznych dzieci i młodzieży w populacji kieleckiej
[43]
[44]
[45]
[46]
[47]
[48]
[49]
[50]
[51]
-
-
-
-
[35] Wolański N, Kasprzak E, Similarity in some physilogical, biochemical and psychomotor traits between parents and 2–45 years old offspring. Studies in Human
Ecology, 1979; 3.
[36] Szopa J, Zmienność oraz genetyczne uwarunkowania
niektórych przejawów siły mięśni człowieka. Wyniki
badań rodzinnych. Materiały i Prace Antropologiczne,
1983; 103.
[37] Jopkiewicz A, Zmienność sprawności fizycznej mężczyzn
orz genetyczne i środowiskowe jej uwarunkowania.
Kielce–Radom, WSP, OKiDKITE, 1998.
[38] Szopa J, Zarys Antropomotoryki, Wydawnictwo
Skryptowe, Kraków, AWF, 1992; 117.
[39] Szopa J, Longitudinalna stabilność rozwoju jako metoda określenia genetycznych uwarunkowań rozwoju
(analiza na przykładzie wybranych cech somatycznych
i funkcjonalnych), Antropomotoryka, 1991, 5.
[40] Wolański N, Assortative maltting in the Polish rural
populations. Studies in Human Ecology, 1983; 1.
[41] Wolański N, Siniarska A, Koncepcja modułu gatunkowego w kojarzeniu wybiórczym małżonków.
Przegląd Antropologiczny, 1983; 49, 1-2: 78-85.
[42] Sanchez-Andres A., Mesa M. S. 1994. Assortative
mating in a Spanish population: Efeects of social fac-
-
– 29 –
tors and cohabitations. Am. J. Phys. Anthropol. 63:
389-395.
Montoye H J, Gayle R, Familial relationships In maximal oxygen uptake. Human Biology, 1978; 50.
Siniarska A, Assortative mating of parents and sib-sib.
similarities. Studies in Human Ecology, 1984; 5.
Malinowski A, Wolański N, Metody badań w biologii
człowieka. Warszawa PWN, 1988.
Eurofit, Europejski Test Sprawności Fizycznej. Kraków,
AWF, 1991.
Slaughter A M, i wsp, Skinfold equations for estimations of body fatness in children and youth. Human
Biology, 1988; 60, 5.
Falconer D S, Dziedziczenie cech ilościowych.
Warszawa, PWN, 1974.
Szopa J, Familial studies on genetic determination
of some manifestations of muscular strenght in man.
Genetica Polonica, 1982; 23, 1-2: 5-79.
Bergman P, Bliźnięta wrocławskie. Cz. II. Wrocław,
Arboretum, 1995.
Bergman P, Zagadnienie genetycznej determinacji
rozwoju w okresie pokwitania. Materiały i Prace Antropologiczne, 1988, 108.