FULL TEXT - Antropomotoryka

ROZPRAWY I ARTYKUŁY
-
-
-
-
-
DISSERTATIONS AND ARTICLES
NR 30
AN TRO PO MO TO RY KA
2005
GENETYCZNE UWARUNKOWANIA WYBRANYCH
PREDYSPOZYCJI MOTORYCZNYCH DZIECI
I MŁODZIEŻY W POPULACJI KIELECKIEJ –
CZĘŚĆ II KOORDYNACJA
GENETIC DETERMINATIONS OF CHOOSEN MOTOR
PREDISPOSITIONS OF CHILDREN AND YOUTH IN
KIELCE POPULATION – PART II CO-ORDINATION
Elżbieta Cieśla*
* Dr, Zakład Badań Wieku Rozwojowego, Akademia Świętokrzyska, Kielce, ul. IX Wieków Kielc 12
Słowa kluczowe: uwarunkowania genetyczne, równowaga, szybkość ruchów ręki, koordynacja wzrokowo – ruchowa, orientacja przestrzenna, inteligencja (test Ravena)
Key words: genetic determination, balance, frequency of movement, eye-movement
co-ordination, space orientation, intelligence ( Raven test)
STRESZCZENIE • SUMMARY
The problem of determinations of co-ordination motor abilities was presented in not many scientific publications [1, 2, 3, 4, 5]. The solution of this problem has nowadays great importance in the practice of sport selection
and in the analysis of sports achievements. Results of the research allow to determine adjustment abilities of an
individual, they help to prepare the line of coaching and also suggest desirable adjustment changes in professional life and physical education.
This presentation concentrates on assessment of the strength of genetic conditioning of selected co-ordination motor abilities. 05 full families (mother, father, and a child) were investigated. Measurements of balance,
motor-optical coordination, orientation in space and were taken. The ability to notice and to think logically was
also measured through J.C. Raven’s test of templates.
-
-
-
-
Problem uwarunkowań predyspozycji koordynacyjnych był podejmowany w niewielu publikacjach naukowych [1, 2, 3, 4, 5]. Rozwiązanie go ma istotne znaczenie w praktyce naboru i selekcji sportowej oraz w opracowaniach osiągnięć sportowych a także w prognozowaniu optymalnego procesu wychowania fizycznego.
W niniejszym doniesieniu zaprezentowano wyniki badań nad siłą związków w poszczególnych kombinacjach
pokrewieństw u badanych z terenu Kielc, jak również oszacowaniu siły kontroli genetycznej podstawowych
predyspozycji koordynacyjnych. Badaniami objęto 205 pełnych rodzin. Zmierzono szybkość ruchów ręki,
równowagę ogólną, koordynację wzrokowo – ruchową, orientację przestrzenną. Możliwości spostrzegania
i poprawnego myślenia określono przy pomocy niewerbalnego testu Matryc J. C. Ravena.
Dokonano analizy statystycznej w trzech grupach wieku dzieci (7-10, 11-14, 15-19 lat) co pozwoliło na
określenie siły kontroli genetycznej poszczególnych cech, opierając się na metodzie badania podobieństw między
rodzicami i dziećmi. Obliczono współczynniki korelacji miedzy rodzicami – jako miary kojarzenia wybiórczego
oraz je skorygowano. Na podstawie wielkości skorygowanych współczynników korelacji CSK obliczono wskaźniki
odziedziczalności.
Stwierdzono, iż w badanych cechach funkcjonalnych zauważono większe podobieństwa synów niż córek do
ich rodziców. W większości badanych predyspozycji siła kontroli genetycznej wzrasta wraz z wiekiem a wskaźniki
odziedziczalności wykazują duże zróżnicowanie dymorficzne.
-
– 17 –
Elżbieta Cieśla
The strength of genetic control for particular features was established by means of classical methods of genetics of quantity traits and on the basis of resemblance between parents and children. That led to the following
calculations:
–
–
–
intra-family rates of correlation (7-10, 11-14, 15-19 age groups)
rate of correlation between parents as the measure of assortative maltting.
on the basis of corrected rates of correlation (corrected in case of possible influence of assortative maltting)
heredity rate was calculated h2 = 2Csk.
The analysis of achieved results led to the following conclusions:
1. It was noticed that sons bear more resemblance than daughters to their parents as far as functional traits are
concerned.
2. Full genetic control appeared only in the situation where developmental possibilities were used (age group
15-19).
Problem badań uwarunkowań genetycznych
predyspozycji i zdolności koordynacyjnych był podejmowany w niewielu publikacjach naukowych.
Rozwiązanie go ma istotne znaczenie dla wielu
praktycznych działań, między innymi w procesie naboru i selekcji sportowej oraz opracowań osiągnięć
sportowych a także w prognozowaniu optymalnego procesu wychowania fizycznego.
Tego typu badania są jednak trudne i należą do
rzadkości [1, 2, 3, 4]. Jednym z wielu powodów utrudniających badania jest złożony i trudny do zdefiniowania ich charakter [6, 7, 8]. Współcześnie przedstawiane
klasyfikacje zdolności motorycznych oparte o biologiczne podłoże wyróżniają zdolności koordynacyjne
jako specyficzną grupę, pozwalającą nam w sposób
sprawny wykonywać wszelkie przejawy motorycznych
działań w zmieniających się warunkach zewnętrznych,
uwarunkowane przez różnorodne i specyficzne właściwości organizmu oraz związane przede wszystkim
z funkcjonowaniem centralnego układu nerwowego
[6]. Dlatego też, są one również definiowane jako proces sterowania i regulacji organizacji informacji czynności ruchowej oraz jako pewne konstrukty określające
względnie utrwalone i uogólnione formy przebiegu
procesów regulacyjnych, odzwierciedlających złożony
system funkcjonalnych uwarunkowań leżących u podstaw realizacji motorycznych działań o identycznych
wymaganiach koordynacyjnych [8].
Wzajemne oddziaływania czynników genetycznych i środowiskowych na poziom rozwoju predyspozycji i zdolności koordynacyjnych badane są przy
użyciu kilku metod: badania podobieństw rodzinnych, bliźniąt z kilkoma odmianami i longitudinalnej stabilności rozwojowej. Uzyskano w nich dużo
zróżnicowanych spostrzeżeń, co jak już wcześniej
wspomniano, może to utrudniać możliwości porównawcze i interpretacji wyników [9].
Wydaje się jednak, że na podstawie dotychczasowych opracowań można sądzić, że zdolności koordynacyjne są stosunkowo silnie kontrolowane genetycznie. Daje się również zauważyć tendencję do
wzrostu siły kontroli genetycznej wraz ze złożonością
badanej zdolności, a tym samym zaangażowaniem
w procesie koordynacyjnym wyższych pięter centralnego układu nerwowego [3, 10, 4].
We wszystkich dotychczasowych badaniach dotyczących poruszanego problemu zauważyć można charakterystyczne zróżnicowanie dymorficzne
wskaźników odziedziczalności zdolności koordynacyjnych na korzyść płci męskiej, co interpretuje
się jako pośredni efekt wpływów środowiskowych,
głównie aktywności ruchowej na aktywizację genów [11, 3, 6].
Analiza wyników badań prowadzonych w polskich populacjach wskazuje, że szybkość czasu reakcji jest silnie zdeterminowana genetycznie [12,
13]. Jednak z badań prowadzonych w ośrodku krakowskim, wynika, że należy on, podobnie jak czucie
prioprioreceptywne, do cech uwarunkowanych genetycznie w niewielkim stopniu [10,4].
Stosunkowo najmniej badań poświęcono równowadze. Z danych dotyczących bliźniąt [15, 12, 16,
17] w wieku 8 – 18 lat dla różnych prób jej odmian
wynika, że można ją zaliczyć do zdolności średnio
– silnie uwarunkowanych genetycznie (h2 = 0,27 ÷
0,86). Takich wyników nie potwierdziły jednak badania podobieństw rodzinnych, omawianej zdolności
koordynacyjnej [13]. Obliczone współczynniki korelacji rodzice – dzieci były niskie. Wahały się, bowiem
w granicach: 0,01 ÷ 0,21.
Podobne wyniki jak w równowadze uzyskano
w przypadku badania metodą bliźniąt kontroli genetycznej szybkości ruchów ręki. Kształtowały się
one na poziomie 0,62 ÷ 0,9 [17, 12, 18]. Również
badania podobieństw rodzinnych potwierdzają powyższe spostrzeżenia [5].
-
-
-
-
Wstęp
-
– 18 –
Genetyczne uwarunkowania wybranych predyspozycji motorycznych dzieci i młodzieży w populacji kieleckiej. Część II
wybranych predyspozycji i zdolności koordynacyjnych i ich wzajemnych relacji z uwzględnieniem
wieku i płci badanych oraz kojarzenia wybiórczego
między rodzicami.
Na podstawie metody podobieństw rodzinnych
można również stwierdzić, że najsilniej kontrolowane genetycznie są zdolności angażujące w procesie
koordynacyjnym wyższe piętra centralnego układu
nerwowego takie jak orientacja przestrzenna i koordynacja wzrokowo – ruchowa. Potwierdziły to zarówno przekrojowe, jak i ciągłe badania populacji
krakowskiej [3,4].
Kolejną istotnie zdeterminowaną genetycznie
cechą funkcjonalną człowieka jest inteligencja.
Wydaje się jednak, że tak jak w pozostałych omawianych predyspozycjach koordynacyjnych, wykorzystywane w badaniach różne typy metod, mogły
rzutować na ukształtowanie się poglądów na temat
uwarunkowań genetycznych tej bardzo ważnej cechy funkcjonalnej człowieka (odnoszącej się również do sprawności wyższych pięter centralnego
układu nerwowego). Na podstawie wyników badań
bliźniąt [19,20] oraz podobieństw rodzinnych [21]
uważa się ją obecnie za cechę silnie bądź średnio
silnie uwarunkowaną genetycznie.
Jak już wcześniej wspomniano, przypadku interpretacji wskaźników odziedziczalności opracowanych na podstawie metody podobieństw rodzinnych, należy zwrócić uwagę na problem kojarzenia
asortatywnego [22, 23, 1, 25]. Na podstawie dotychczasowych publikacjach naukowych poświęconych
temu zagadnieniu można stwierdzić, że właśnie
w zdolnościach koordynacyjnych zaznaczało się
ono najsłabiej. Świadczyć o tym mogą wyniki badań odnośnie jego wielkości w czasie reakcji prostej (0,01 ÷ 0,15), a także w czuciu głębokim (0,11),
koordynacji wzrokowo – ruchowej (0,26 ÷ 0,03),
orientacji przestrzennej (0,01 ÷ 0,16) [1, 26, 27].
Powyższe informacje stały się przyczynkiem do
przeprowadzenia badań w populacji kieleckiej, której celem było określenie siły kontroli genetycznej
Metodologia badań
Badania przeprowadzono w dwóch etapach:
pierwszy trwał od września 1994 roku do kwietnia
1995 roku, drugi zaś od września 1995 roku do lutego 1996 roku. Objęto nimi dzieci i młodzież w wieku
7-19 lat ze szkół podstawowych, liceów i techników
z Kielc. Dodatkowo zbadano rodziców niektórych
dzieci. W związku z tym materiał niniejszego opracowania stanowi grupa 2201 osobników obojga
płci w wieku 7-19 lat, w tym 1184 chłopców i 1017
dziewcząt, oraz grupa 413 osób dorosłych w wieku
29-56 lat, w tym 205 pełnych rodzin: 205 mężczyzn
i 208 kobiet.
Dzieci i młodzież badani byli w godzinach dopołudniowych w ramach lekcji wychowania fizycznego, natomiast rodzice – w godzinach popołudniowych i wieczornych w trakcie organizowanych zebrań klasowych, bądź też w domach rodzinnych.
Wiek badanych dzieci określono z dokładnością
do 0,01 roku życia, po czym zakwalifikowano do
odpowiedniej grupy wieku metrykalnego i tak do
grupy 7 lat zakwalifikowano dzieci w wieku od 6,51
do 7,50 lat. Następne grupy wiekowe utworzono
w analogiczny sposób. Badani rodzice zostali zakwalifikowani do trzech grup wiekowych w przedziałach
dziesięcioletnich: 25-34, 35-44, 45 i więcej.
Liczebność osobników w poszczególnych grupach wieku i płci prezentuje tabela 1.
W przyjętym programie badawczym uwzględniono pomiary predyspozycji koordynacyjnych
takich jak: orientacja przestrzenna, koordynacja
Tabela 1. Liczba badanych chłopców i dziewcząt i próby rodzinnej z Kielc
Table. 1. The number of the researched age groups of boys and girls and choosen parents from Kielce
Grupy wieku
Age groups
Mężczyźni
Man
Ogół
Totalisty
Kobiety
Woman
Ojcowie
Fathers
Ogół
Totalisty
Matki
Mothers
345
313
11–14
377
295
15–19
461
411
25–34
–
31
–
38
35–44
–
123
–
142
-
-
-
-
7– 10
-
– 19 –
Elżbieta Cieśla
wzrokowo-ruchowa, szybkość ruchów ręki i równowaga ogólna. Poza tym w badaniach dokonano
pomiarów zdolności psychicznych w zakresie inteligencji niewerbalnej.
Przy badaniu predyspozycji koordynacyjnych
użyto powszechnie stosowanych w badaniach psychotechnicznych przyrządów pomiarowych oraz
wybranych prób z Europejskiego Testu Sprawności
Fizycznej „Eurofit” [28]. Do pomiaru i oceny aktualnych zdolności spostrzegania i poprawnego myślenia u badanych zastosowano niewerbalny test
Matryc J.C. Ravena, który może być uznawany za
miarę inteligencji niewerbalnej [29].
Zgodnie z zaleceniami wprowadzono dwie wersje pomiaru: dla dzieci do 10 roku życia, zastosowano wersję kolorową składającą się z trzech serii
po dwanaście zadań każda, w pozostałych przypadkach zastosowano wersję standard złożoną z pięciu
serii po dwanaście zadań. Do analizy wykorzystano
wynik punktowy, stanowiący sumę poprawnych
odpowiedzi.
Dla wszystkich parametrów w całości materiału
jak również w grupach wieku i płci zostały obliczone
podstawowe charakterystyki statystyczne: corocznie
u osobników obu płci w wieku 7-19 lat i w klasach
wieku: 25-34 lat, 35-44 lat, 45 lat i więcej.
Siłę uwarunkowań genetycznych poszczególnych predyspozycji określono przy pomocy klasycznych metod genetyki cech ilościowych [30, 31]
opierających się na określeniu korelacji wewnątrzrodzinnych we wszystkich kombinacjach pokrewieństw (ojciec – matka, rodzice – dzieci, wielkości średniorodzicielskie – dziecko). Ze względu na
zmienność cech w toku ontogenezy korelacje zostaną obliczone nie pomiędzy wynikami surowymi, lecz
wielkościami cech osobników, znormalizowanych
na średnie i odchylenie standardowe w grupach
wieku i płci. Dla zwiększenia liczebności spostrzeżeń
i uchwycenia zmienności współczynniki korelacji
w głównych okresach ontogenezy będą obliczone
dla następujących grup wieku 7-10 lat, 11-14 lat,
15-19 lat, 26-35 lat, 36-45 lat, 46 lat i pow. Liczebności spostrzeżeń w poszczególnych kombinacjach
pokrewieństw prezentuje tabela 2.
Posiadanie w badaniach pełnych rodzin pozwoliło na obliczenie współczynników korelacji między
rodzicami – jako miary kojarzenia wybiórczego
oraz na skorygowanie współczynników korelacji
wewnątrzrodzinnych, które w przypadku występowania kojarzenia wybiórczego są zawyżone [22].
(1 + c)
0,5 gdzie c oznacza rojciec – matka
2(2 + c)
Tabela 2. Liczebność spostrzeżeń w poszczególnych kombinacjach pokrewieństw
Table 2. The number of studied in various permutations of relate
11–14
15–19
7–19
ojciec – syn
father – son
42
14
27
83
ojciec – córka
father – daughter
50
27
41
118
matka – syn
moher – son
41
14
29
84
matka – córka
moher – daughter
49
31
41
121
ojciec – dziecko
father – child
92
41
68
201
matka – dziecko
moher– child
90
45
70
205
-
rodzice – syn
parents – son
83
28
56
167
rodzice – córka
parents – daughter
99
58
82
239
rodzice – dziecko
parents – child
182
86
138
406
-
7–10
-
Grupa wieku – Age groups
-
Związek
Relate
-
– 20 –
Genetyczne uwarunkowania wybranych predyspozycji motorycznych dzieci i młodzieży w populacji kieleckiej. Część II
Na podstawie obliczonej wielkości csk wyznaczono wskaźniki h2 według wzoru h2=2 csk [11]. Tak
obliczone wskaźniki stanowią miarę odziedziczalności w „wąskim sensie” będącą miarą udziału wariancji addytywnej w całkowitej fenotypowej wariancji
cechy a więc:
Va
.
Vt
Dodatkowo obliczono również wskaźniki sprzężenia z chromosomem płciowym według wzoru:
xpc =
ro c x rm s ro s x rm c
ro c x rm s + ro s x rm c
Analiza wyników badań własnych
Ze względu na specyficzny charakter współczesnej populacji kieleckiej (wysoki poziom emigracji
w obrębie stosunkowo dużego skupiska ludności
miejskiej) interesujące wydaje się zbadanie skali
kojarzenia wybiórczego (asortatywnego), które jak
wiadomo, nie pozostaje bez wpływu na zmiany częstości poszczególnych genotypów w populacji, dla
fenotypowej ekspresji cech w kolejnych pokoleniach
[13]. Rzutuje ono również na wielkość współczynników korelacji między rodzicami a potomstwem. Homogamia zwiększa, bowiem a heterogamia zmniejsza współczynniki korelacji [31, 13, 11].
Badaną populację cechuje umiarkowane oraz
dość zróżnicowane kojarzenia wybiórcze w zakresie
branych pod uwagę zdolności koordynacyjnych (tabela 3). Za charakterystyczną cechę badanej grupy
można uważać wysoki wskaźnik kojarzenia wybiórczego występującego w predyspozycjach koordy-
nacyjnych, mierzących sprawność funkcjonalną na
wyższych piętrach centralnego systemu nerwowego
(orientacja przestrzenna: synowie rpp = 0,30 i córki
rpp = 0,28, koordynacja wzrokowo – ruchowa: synowie rpp = 0,20 i córki rpp = 0,20), a także stwierdzoną
w teście Ravena, badającym jak wiadomo, sprawność procesów myślenia i kojarzenia logicznego
(synowie rpp = 0,29 i córki rpp = 0,30).
W badaniach własnych występuje mniejsze niż
w innych populacjach stanowiących punkt odniesienia, zróżnicowanie kojarzenia asortatywnego
wśród rodziców badanych synów i córek. Wyraźniej
uwidoczniło się ono tylko w równowadze.
Stwierdzone wielkości korelacji pomiędzy rodzicami są miarą kojarzenia wybiórczego. Dlatego też
wprowadzono poprawkę do korelacji wewnątrzrodzinnych [22, 25]. Brak wymienionej poprawki
w większości dotąd prowadzonych badaniach ogranicza dokonanie porównań międzypopulacyjnych
wskaźników odziedziczalności opartych na materiałach rodzinnych, gdyż w przypadku wystąpienia
pozytywnego kojarzenia wybiórczego współczynniki korelacji rodzice – dzieci, stanowiące podstawy
do ich obliczenia, są zawyżane [31].
W tabeli 4 przedstawiono współczynniki korelacji we wszystkich kombinacjach pokrewieństw
w trzech grupach wieku.
Jak wynika z zaprezentowanych danych, wartości wskaźników korelacji pomiędzy rodzicami
i ich dziećmi są niewielkie w młodszych grupach
wiekowych (7-10 lat). Natomiast w toku badanego
okresu ontogenezy zaznaczyło się stosunkowo duże
ich zróżnicowanie w wyróżnionych grupach wieku
niż w innych materiałach porównawczych [3, 32, 4].
Tabela 3. Wartości kojarzenia asortatywnego z uwzględnieniem poprawki w badanej grupie z Kielc
Table 3. The value of assortative malting and their correction in the researched group from Kielce
Rodzice synów
Sons parents
poprawka
correction
rp–p
poprawka
correction
Równowaga
Balance
0,05
–0,11
0,16
–0,16
Częstotliwość ruchu
Frequency of movement
0,11
–0,10
0,19
–0,1
Koordynacja w – r
Ele-movement co-ordination
0,20
–0,14
0,20
–0,09
Orientacja przestrzenna
Space orientation
0,30
–0,15
0,28
–0,09
Inteligencja (test Ravena)
Intelligence – Raven Test
0,29
–0,12
0,30
–0,17
-
-
rp–p
-
Rodzice córek
Doughters parents
-
Cecha
Trait
-
– 21 –
Elżbieta Cieśla
Tabela 4. Siła związków w poszczególnych kombinacjach pokrewieństw u badanych z terenu Kielc
Table 4. The power of intra – family rates of correlation in various permutations of relate of the researched group from Kielce
Cecha Trait
Równowaga
Balance
Szybkość
ruch. r.
Frequency of
movement
Koord.
wzr. – ruch.
Eye-movement
co-ordination
Orientacja
Space
orientation
Związek
Relate
ojciec
– córka
father
– daughter
matka
– syn
moher
– son
matka
– córka
moher
– daughter
matka
–dziecko
moher
– child
ojciec
– dziecko
father
– child
r–c
p–d
r–s
p–s
r – dz
p–ch
7 – 10
0,01
0,29
0,06
0,01
0,03
0,14
0,14
0,03
0,09
11 – 14
0,21
0,09
0,43*
0,02
0,22
0,15
0,05
0,32**
0,18
15 – 19
0,37*
0,27
0,41*
0,34
0,37**
0,32**
0,3*
0,39**
0,34**
7 – 10
0,02
0,08
0,01
0,03
0,02
0,05
0,05
0,01
0,03
11 – 14
0,18
0,03
0,14
0,1
0,12
0,1
0,06
0,16
0,11
15 – 19
0,25
0,03
0,48**
0,24
0,36
0,14
0,13
0,36**
0,25
7 – 10
0,22
0,1
0,04
0,13
0,11
0,13
0,11
0,13
0,12
11 – 14
0,19
0,34*
0,18
0,39*
0,28*
0,26*
0,36*
0,18
0,27
15 – 19
0,22
0,26
0,34
0,53**
0,43**
0,24*
0,39*
0,28*
0,33*
7 – 10
0,09
0,02
0,06
0,17
0,11
0,05
0,09
0,07
0,08
11 – 14
0,01
0,12
0,53**
0,05
0,29
0,06
0,08
0,27
0,17
15 – 19
0,53**
0,11
0,48**
0,23
0,35**
0,32**
0,17
0,5**
0,33*
7 – 10
0,01
0,03
0,01
0,12
0,06
0,02
0,07
0,01
0,04
11 – 14
0,14
0,01
0,02
0,02
0,02
0,07
0,01
0,08
0,04
15 – 19
0,31*
0,42*
0,54**
0,27
0,4**
0,36**
0,34*
0,42**
0,38**
* różnice istotne na poziomie p ≤ 0,05
* statistical significance p ≤ 0,05
** różnice istotne na poziomie p ≤ 0,01
** statistical significance p ≤ 0,01
Dotyczy to zwłaszcza predyspozycji psychicznej (test
Ravena) oraz koordynacji wzrokowo – ruchowej,
gdzie stwierdzono w najmłodszych grupach bardzo niskie współczynniki korelacji i wraz z wiekiem
badanych następował wzrost siły podobieństw rodzinnych. Należy również zaznaczyć, iż poza wyjątkiem szybkości ruchów ręki, każdy badany element
struktury koordynacji osiągnął wartość na poziomie
wskaźnika określonego dla wysokości ciała.
Spośród relacji rodzice – dzieci, podobnie jak
w wcześniej prezentowanych materiałach [9] częściej uwidoczniły się związki matka – dziecko. Wyjątek stanowi inteligencja niewerbalna w młodszych
grupach wiekowych. Analiza wyników badań dotyczących korelacji rodzice dzieci potwierdza też
wcześniej sygnalizowaną i obserwowaną w badaniach ciągłych podobieństw rodzinnych tendencję
[4] do silniejszego związku w cechach funkcjonal-
nych, w tym koordynacyjnych, dzieci z matkami
niż ojcami. Dlatego też nie potwierdziły się wyniki
badań przekrojowych [3] sugerujące większe podobieństwo w wymienionych cechach dzieci do
ojców.
Poza koordynacją wzrokowo – ruchową w badaniach populacji kieleckiej stwierdzono, podobnie jak
w innych obserwacjach przekrojowych [3], w większym stopniu podobieństwo rodziców do synów niż
córek, podobnie jak we wcześniej prezentowanych
cechach strukturalnych i funkcjonalnych [9].
Biorąc pod uwagę wielkość współczynników
korelacji rodziców i dzieci z uwzględnieniem płci
(tabela 4), zwraca uwagę większe upodobnienie się
matek i ojców do synów i mniejsze podobieństwo
matek i ojców do córek. Nie wystąpił, więc dość
charakterystyczny dla populacji krakowskiej układ
współczynników korelacji ojciec – syn > ojciec
– 22 –
-
Wartości rodzicielskie
Parents value
ojciec
– syn
father
–son
-
-
-
-
Inteligencja
Intelligence
– Raven Test
Grupa wieku
Age group
Genetyczne uwarunkowania wybranych predyspozycji motorycznych dzieci i młodzieży w populacji kieleckiej. Część II
wnątrzrodzinnych w okresie skoku pokwitaniowego [33, 32, 4], jedynie wzrost siły związków. Wydaje
się, że przyczyn wzrostu współczynników korelacji
w okresie skoku pokwitaniowego badanych, należy
upatrywać w niejednorodności materiałów pochodzących z przekrojowych badań rodzinnych. Warto
jednak zaznaczyć, że porównywalne wyniki można
znaleźć w pracach, gdzie stosowano podobną metodykę badania podobieństw rodzinnych [3].
Tabela 5 prezentuje wielkości skorygowanych
współczynników korelacji dzieci z wielkościami
średniorodzicielskimi. Należy stwierdzić, że zgodnie z teoretycznym modelem dziedziczenia cech
ilościowych [32, 6] w materiałach własnych wystąpiły silniejsze związki korelacyjne dzieci z wielkościami średniorodzicielskimi niż rodzicami osobno.
Uzyskane wartości skorygowanych współczynników
korelacji wykazują pewne zróżnicowanie dymorficzne. Częściej silniejsze związki z wartościami średniorodzicielskimi charakteryzują grupę chłopców niż
dziewcząt.
W tabeli 6 zamieszczono wyniki dotyczące
wskaźników odziedziczalności h2 obliczone na podstawie skorygowanych współczynników korelacji
– córka > matka – syn > matka – córka. Wartości
uzyskanych wskaźników korelacji sugerują, iż każda
z branych pod uwagę predyspozycji i zdolności koordynacyjnych charakteryzuje się swoistym przebiegiem. Najczęściej jednak osiągają one najniższe wartości w najmłodszej grupie wiekowej, a największe
zaś – w najstarszej. Szczególnie zwraca uwagę dość
duży rozrzut skorygowanych współczynników korelacji międzycechowych Csk we wszystkich rodzajach
pokrewieństw w grupie wiekowej 11-14 lat, stwierdzonych dla orientacji przestrzennej (0,01 – związek
ojciec – syn, aż do wartości 0,53 dla związku matka
– syn).
Analizując wielkość współczynników korelacji,
nasuwa się również wniosek, że występuje zróżnicowanie relacji uwzględnionych w badaniach predyspozycji koordynacyjnych w zależności od typu
pokrewieństwa. W większości przypadków jest ono
większe dla związku ojciec – syn, zwłaszcza w najstarszej grupie wiekowej. W tym przypadku stwierdzono również dość charakterystyczny wzrost podobieństw rodzinnych. W badaniach własnych nie
zaobserwowano stwierdzanego w innych populacjach porównawczych, obniżania się korelacji we-
Tabela 5. Siła związków między rodzicami i ich dziećmi z Kielc
Table 5.The power of correlation between parents and their children from Kielce
Cecha
Trait
Grupa wieku
Age group
Równowaga
Balance
Szybkość ruch. r.
Frequency of movement
Koord.
wzr.-ruch.
Eye-movement co-ordination
⎯x p – d
⎯x p– s
⎯x p–ch
7–10
0,29
0,08
0,18
11–14
0,09
0,47
0,28
15–19
0,37
0,39
0,38
7–10
0,05
0,06
0,55
11–14
0,02
0,17
0,95
15–19
0,37
0,25
0,31
7–10
0,24
0,12
0,18
11–14
0,53
0,46
0,49
15–19
0,54
0,63
0,58
7–10
0,02
0,02
0,02
11–14
0,04
0,61
0,32
15–19
0,4
0,68
0,54
7–10
0,06
0,1
0,08
11–14
0,09
0,27
0,18
15–19
0,38
0,55
0,46
Inteligencja
Intelligence – Raven Test
-
-
-
-
Orientacja
Space orientation
Wartości średniorodzicielskie
Mid – parents value
-
– 23 –
Elżbieta Cieśla
Tabela 6. Wskaźniki odziedziczalności (h2) u badanych z Kielc
Table 6. Hredity rates (h2) in the researched group from Kielce
Cecha
Trait
Grupa wieku
Age group
Synowie
Sons
Córki
Doughters
Ogółem
Totalisty
Równowaga
Balance
7–10
0,06
0,28
0,17
11–14
0,64
0,10
0,37
15–19
0,78
0,60
0,69
7–10
0,02
0,01
0,02
11–14
0,32
0,12
0,22
15–19
0,72
0,26
0,49
7–10
0,26
0,22
0,24
11–14
0,36
0,72
0,54
15–19
0,56
0,78
0,67
7–10
0,14
0,18
0,16
11–14
0,54
0,16
0,35
15–19
1,00
0,34
0,67
7–10
0,02
0,14
0,08
11–14
0,16
0,02
0,09
15–19
0,84
0,68
0,76
Szybkość ruch. r.
Frequency of movement
Koord. wzr.-ruch.
Eye-movement co-ordination
Orientacja
Space orientation
między rodzicami i dziećmi Csk. Można stwierdzić, że
podobnie jak w przypadku analizy współczynników
Csk, istnieje w badanej populacji duże zróżnicowanie
międzycechowe wyników (0,02-0,76) oraz duża ich
labilność w obrębie większości badanych predyspozycji koordynacyjnych.
W toku badanego okresu ontogenezy dzieci wystąpiła również duża zmienność wskaźników odziedziczalności w trzech wyróżnionych grupach wieku:
7-10, 11-14, 15-19 lat, podobnie jak w stwierdzanych
wynikach badań innych autorów. Analiza danych zaprezentowanych w tabeli 6, pozwala stwierdzić, że
najniższe wartości wskaźnika h2 (bez uwzględnienia
płci) wystąpiły w grupie wiekowej 7-10 lat. Siła kontroli
genetycznej wahała się tu od 0,02 dla szybkości ruchów
ręki do 0,24 dla koordynacji wzrokowo-ruchowej.
W grupie wiekowej 11-14 lat nastąpił wzrost
wskaźników odziedziczalności we wszystkich
uwzględnionych w badaniach cechach koordynacyjnych. Największy w przypadku wspomnianej już
wcześniej koordynacji wzrokowo – ruchowej, najmniejszy zaś – w inteligencji niewerbalnej, z tym,
że tylko w koordynacji wzrokowo-ruchowej obliczona wartość wskaźnika odziedziczalności była
nieznacznie niższa od stwierdzanego dla wysokości
ciała (0,54-0,41). W pozostałych rozpatrywanych
predyspozycjach poziom kontroli genetycznej był
średni a w przypadku inteligencji mierzonej testem
Ravena – niski. Wahania międzycechowe wskaźników odziedziczalności w omawianej grupie wiekowej osiągnęły zakres od 0,09-0,54.
Dopiero w najstarszej grupie wiekowej (15-19
lat) w koordynacji wzrokowo – ruchowej, orientacji
przestrzennej, równowadze i inteligencji, siła kontroli genetycznej wzrosła do poziomu, jaki wystąpił
w wysokości ciała (0,64), a nawet go przewyższyła
(np. inteligencja: 0,76), średnio silne uwarunkowanie genetyczne uwidoczniło się w szybkości ruchów
(0,49), Zjawisko wzrostu z wiekiem siły uwarunkowań genetycznych, stwierdzane na mniejszą
skalę w innych badaniach [3, 4], może być efektem
– zgodnie z sugestią niektórych badaczy [10] – ujawnienia się pełnej realizacji potencjału genetycznego dopiero po osiągnięciu najwyższego poziomu
rozwoju cechy funkcjonalnej. W pewnym sensie
potwierdzają taką hipotezę wyniki badań dynamiki
rozwoju branych pod uwagę cech. Wykazują one,
że względna stabilizacja wysokiego poziomu ich rozwoju miała miejsce w populacji kieleckiej w grupie
wiekowej 15-19 lat.
-
-
-
-
Inteligencja
Intelligence – Raven Test
-
– 24 –
Można sądzić, że w interpretacji omawianych
zjawisk warto zwrócić uwagę na stanowisko Szopy
[32] zaprezentowane w ocenie przydatności metod
stosowanych do badania siły kontroli genetycznej
rozwoju somatycznego dzieci krakowskich. Zaleca
on, aby do interpretacji wyników opartych wyłącznie na korelacji podchodzić z dużą ostrożnością.
Warto takie oparte na indywidualnych pozycjach
osobników w grupie mogą być obarczone dużym
błędem standardowym, nie zawsze odzwierciedlają, więc rzeczywisty obraz siły uwarunkowań genetycznych. Zwrócił na to uwagę również Bergman
(1988) w analizie wyników ciągłych badań bliźniąt
[33].
W związku z tym wydaje się, że stwierdzane
wielkości wskaźników odziedziczalności w wymienionym okresie ontogenezy mogą być efektem
specyficznej sytuacji dla badanej populacji, wyrażonej małą wielkością wariancji środowiskowej lub
też, czego nie można wykluczyć, nakładającymi
się błędami szacowania odziedziczalności [33, 32].
W przypadku branych pod uwagę wskaźników h2
bez uwzględnienia płci, ważne jest również to, że ich
wielkości w poszczególnych grupach wieku będące wynikiem uśrednienia zamazują różnice między
osobnikami płci męskiej i żeńskiej, co ma szczególne
znaczenie w okresie wchodzenia przez nich w różnym okresie w fazę przyspieszonego rozwoju.
Bardzo wyraźne zróżnicowanie dymorficzne
zmienności wskaźników odziedziczalności w obrębie poszczególnych cech odzwierciedla analiza wskaźników siły kontroli genetycznej w trzech
grupach wieku u synów i córek (tabela 6). Można
zauważyć, że u płci żeńskiej opisane wcześniej
zjawisko nie jest charakterystyczne dla wszystkich
cech. W przypadku równowagi, inteligencji, orientacji przestrzennej, można zauważyć występowanie charakterystycznego dla badań ciągłych [32, 4]
obniżania się wskaźników h2 w grupie wieku 11-14
lat. W tym przypadku odzwierciedliło się zjawisko
obniżania się współczynników korelacji wewnątrzrodzinnych, na co zwrócono wcześniej uwagę,
a tym samym opartych na nich wskaźników odziedziczalności h2 w okresie zróżnicowanego w czasie
włączania się odrębnego zespołu genów, zwanych
kompleksem pokwitaniowym o większej wrażliwości na bodźce środowiskowe, powodującego zróżnicowanie czasowe wchodzenia dzieci w przyspieszony rozwój [33]. Powoduje to, o czym wcześniej
już wspominano, trudności w prawidłowym oszacowaniu wskaźników odziedziczalności.
Brak takiej tendencji u chłopców może być
wynikiem mniej trafnego doboru grupy wiekowej
w stosunku do czasu wchodzenia w skok pokwita-
niowy w badanej grupie. Poza tym zróżnicowanie
dymorficzne wielkości wskaźników odziedziczalności, zwłaszcza w najstarszej grupie wieku, wskazuje
na środowiskowe, a nie genetyczne przyczyny zjawiska. Wydaje się, że nietypowe dla cech somatycznych silniejsze uwarunkowania genetyczne rozwoju
chłopców niż dziewcząt w badanej populacji mają
wyniki sugerujące charakter lokalny. Ich przyczyną
może być np. zróżnicowana aktywność ruchowa
obu płci, różnice w składzie społecznym czy tryb
życia.
Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 6, u płci żeńskiej jedynie w przypadku szybkości
ruchów oraz orientacji przestrzennej uwidoczniła
się niewielka dynamika zmian h2 w toku badanego
okresu ontogenezy. Być może jest to efektem znanej tendencji do mniejszej ekosensytywności i większej stabilności rozwoju osobników płci żeńskiej.
Największy zakres zmienności wewnątrzcechowej
siły uwarunkowań genetycznych uwidocznił się
w koordynacji wzrokowo – ruchowej, równowadze i inteligencji. Również w tych cechach poziom
rozwoju wskaźnika h2 zbliżył się (równowaga 0,1-0,6, inteligencja 0,02-0,68) lub nawet przewyższył
(koordynacja wzrokowo – ruchowa 0,22 – 0,78) do
występującego dla wysokości ciała (0,4-0,72).
Zupełnie inny obraz uwarunkowań genetycznych można stwierdzić, analizując dane dotyczące
h2 u płci męskiej, Wyraźniej zaznaczył się wzrost
siły uwarunkowań genetycznych wraz z wiekiem
badanych wskaźników a poziom wskaźników h2
najczęściej w najstarszej grupie wieku był taki sam
lub nawet wyższy niż w wysokości ciała (0,5-0,78)
dla orientacji przestrzennej: 0,54-1 (11-14, 15-19 lat)
równowagi: 0,64-0,78 (11-14, 15-19 lat), inteligencji:
0,84 (15-19 lat) oraz koordynacji wzrokowo – ruchowej: 0,56 (15-19 lat).
Podsumowując analizę wskaźników odziedziczalności w populacji kieleckiej u osobników obojga
płci, należałoby zwrócić uwagę na ich dużą labilność
w toku ontogenezy, wyższy poziom u osobników płci
męskiej, mniejszy zakres zmienności u płci żeńskiej
oraz tylko u niej charakterystyczne zmniejszanie się
ich wielkości w grupie wiekowej 11-14 lat, a więc
w okresie występowania skoku pokwitaniowego.
Biorąc pod uwagę ostateczny poziom h2 poszczególnych cech oraz relację między nimi a osiągniętym
w wysokości ciała, wydaje się, że w grupie męskiej
za wysokoodziedziczalne można uważać w badanej
populacji: orientację przestrzenną, równowagę, koordynację wzrokowo – ruchową. Natomiast u płci
żeńskiej do grupy charakteryzującej się wysoką
odziedziczalnością można zakwalifikować koordynację wzrokowo – ruchową; średnio silna odziedzi-
-
-
-
-
Genetyczne uwarunkowania wybranych predyspozycji motorycznych dzieci i młodzieży w populacji kieleckiej. Część II
-
– 25 –
Elżbieta Cieśla
czalność cechuje równowagę, inteligencję a niska
odziedziczalność: orientację przestrzenną i częstotliwość ruchów.
Zaprezentowane wyniki badań prowadzonych
w kieleckiej populacji osobników obojga płci obejmują zakres problemów związanych z uwarunkowaniami genetycznymi podstawowych wskaźników
rozwoju fizycznego i funkcjonalnego – prezentowanych również w poprzednim doniesieniu [9]. Jak już
wcześniej zaznaczono badania oparto na metodzie
badań podobieństw rodzinnych, w związku z powyższym wyniki badań nie mają wielu punktów odniesienia. Interpretację utrudnia również fakt, że tylko
w nielicznych opracowaniach [32, 4] uwzględniono kojarzenie asortatywne w obliczeniach korelacji
między krewnymi. Jak wiadomo, w przypadku jego
wystąpienia nie wytrącenie takiego wpływu może
spowodować zawyżenie współczynników korelacji
rodzice – dzieci [31, 25]. Na podstawie zebranych
materiałów należałoby sądzić, że w badanej populacji, przy dość dużym ruchu migracyjnym ludności,
wystąpiło niewielkie kojarzenie wybiórcze. Było ono
jednak zróżnicowane w zależności od cechy oraz
od tego, czy brano pod uwagę rodziców córek lub
synów.
Z analizy porównawczej wynika, że było słabsze
niż w populacjach wiejskich [34, 13] i zamkniętych
w sektach religijnych [26, 27]. Natomiast niezbyt odbiegało od stwierdzonego w regionach Polski o różnym poziomie uprzemysłowienia [32, 4] a także pod
– względem niektórych cech – w populacjach zagranicznych [35].
Wydaje się, że takie czynniki, jak: wymieniony
zakres podobieństw między rodzicami, szczególnie
w cechach, które wykazują dużą ekosensytywność.
Stosunkowo krótki staż małżeński rodziców badanych dzieci oraz ich wiek mogą świadczyć o tym, że
stwierdzone współczynniki korelacji p – p są faktyczną miarą kojarzenia asortatywnego. Upoważniało,
więc to do wprowadzenia poprawki w korelacjach
wewnątrzrodzinnych, co z kolei prowadziło do
obliczenia wskaźników odziedziczalności skorygowanych o współczynnik korelacji Csk między rodzicami i dziećmi we wszystkich kombinacjach pokrewieństw.
Wydaje się, że aczkolwiek stwierdzane w badaniach własnych korelacje rodzice – dzieci odbiegają,
podobnie jak w innych materiałach [3, 32, 4] od
teoretycznie oczekiwanych dla modelu dziedziczenia poligenicznego [31]. Przy założeniu pełnej kontroli genetycznej, całkowitej addytywności, braku
-
-
-
-
Podsumowanie i wnioski
dominacji i interakcji genotyp – środowisko itp., to
jednak relacje współczynników korelacji w różnych
typach pokrewieństw wskazują na zgodność z tym
modelem. Korelacje dzieci z wielkościami średniorodzicielskimi są silniejsze niż z rodzicami osobno.
Wielkości wewnątrzrodzinnych współczynników
korelacji branych pod uwagę cech motorycznych
są zróżnicowane, lecz nie odbiegały one jednak
od stwierdzonych w innych opracowaniach [32].
Natomiast w cechach funkcjonalnych były wyższe
[3, 32, 4]. W toku badanego okresu ontogenezy zaznaczyło się stosunkowo większe zróżnicowanie relacji omawianych pokrewieństw niż w materiałach
porównawczych. W większości przypadków wraz
z wiekiem następował wzrost siły podobieństw rodzinnych.
Badania własne potwierdziły zauważoną tendencję w innych populacjach [4] do silniejszego
związku w cechach funkcjonalnych i somatycznych
dzieci z matkami niż ojcami.
Poza nielicznymi przypadkami (LBM, siła absolutna, koordynacja wzrokowo – ruchowa) w populacji kieleckiej wystąpiły w większym stopniu
podobieństwa rodziców do synów niż córek[9].
W świetle dobrze udokumentowanej hipotezy Szopy [3] uważa się, że zasygnalizowane zjawisko miało
pozagenetyczne przyczyny (mała aktywność dziewcząt uniemożliwiająca pełną realizację potencjału
genetycznego, co powoduje duże zróżnicowanie
między córkami i ich rodzicami i ma wpływ na wielkość obliczanych korelacji). W badaniach własnych
nie stwierdzono wyraźnej tendencji do obniżania się
korelacji wewnątrzrodzinnych w okresie skoku pokwitaniowego, podobnie jak w innych materiałach
pochodzących z badań przekrojowych [36,3].
Wskaźniki odziedziczalności obliczone na podstawie skorygowanych współczynników korelacji
(Csk) rodzice – dzieci w dużym stopniu odzwierciedlają wcześniej scharakteryzowane prawidłowości.
Stąd też można ogólnie podkreślić bardzo duże ich
zróżnicowanie międzycechowe oraz znaczną zmienność siły uwarunkowań genetycznych branych pod
uwagę cech w toku badanego okresu.
Największa stabilność wskaźników h2 wystąpiła
w wysokości ciała (0,45-0,66). Zgodnie z sugestią
Szopy [6] powinny one stanowić punkt odniesienia
w interpretacji siły uwarunkowań genetycznych innych predyspozycji (cech) strukturalnych i zdolności motorycznych (bardziej złożonych cech biologicznych). W każdym przypadku mają one bowiem
sens populacyjny, a nie osobniczy. Stąd też jego interpretacja ogranicza się tylko do porównań (silniej
– słabiej), a nie oceny wartości bezwzględnych h2.
W tym miejscu godzi się zaznaczyć, że w badaniach
-
– 26 –
nad genetyczną determinacją rozwoju nie chodzi
– jak to ujął Szopa [32] oraz Bergman [33] – wyłącznie o szacowanie odziedziczalności za wszelką cenę.
Mając na uwadze zastrzeżenia, jakie wyrażają genetycy co do wartości wskaźnika odziedziczalności [37,
32], będzie on w niniejszym opracowaniu uważany
za przybliżoną miarę odziedziczalności ,,w wąskim
sensie”, czyli udziału wariancji addytywnej w całkowitej wariancji fenotypowej określonej cechy.
Nie należy, bowiem sądzić, aby możliwy do wystąpienia wpływ wariancji wywołanej interakcją
genotyp – środowisko mógł mieć istotne znaczenie
dla oceny zebranego materiału. Warto dodać, że
w pewnym sensie za niewielkim jego ujawnieniem
się może przemawiać w badanej populacji duża
stabilność warunków domowych i szkolnych badanych dzieci, jak również małe prawdopodobieństwo
zróżnicowania genetycznego w obrębie poszczególnych grup środowiskowych wyróżnionych za
pomocą wskaźników stratyfikacji społecznej.
Mając na uwadze powyższe wymogi interakcyjne – do badań własnych wybrano szereg podstawowych predyspozycji (cech) strukturalnych i funkcjonalnych charakteryzujących rozwój somatyczny
osobników z populacji kieleckiej, bowiem zbyt mała
ich liczba nie dają możliwości przeprowadzenia porównań międzypopulacyjnych i międzycechowych
siły kontroli genetycznej.
Analizując wielkości wskaźników odziedziczalności h2 poszczególnych cech prezentowanych we
wcześniejszym jak i obecnym doniesieniu, należy
zwrócić uwagę na duże zróżnicowanie dymorficzne
ich poziomu i zmienność w toku ontogenezy.
U płci żeńskiej można stwierdzić mniejsze wahania wymienionych wskaźników przy niższym ich
poziomie w relacji do uzyskanych w grupie męskiej.
Należy przypuszczać, że wynika to z mniejszej ekosensytywności płci żeńskiej, a ekspresja siły kontroli
genetycznej ma źródło środowiskowe (np. mniejsza
aktywność ruchowa znacznie zwiększa szansę wzrostu wariancji środowiskowej). Najsilniej u badanych
córek przejawia się ona (wielkości h2 zbliżone w większości roczników do poziomu h2 wysokości ciała:
0,4-0,72) w: sile absolutnej (0,02-0,99), koordynacji
wzrokowo – ruchowej (0,22-0,78), słabiej w: równowadze (0,1-0,6), gibkości (0,28-0,48), LBM (0,30-0,48), inteligencji (0,02-0,68). Natomiast brak kontroli genetycznej stwierdzono w: szybkości ruchów
ręki (0,01- 0,26), orientacji przestrzennej (0,18-0,34),
maksymalnej pracy anaerobowej (0,04- 0,08).
U płci męskiej przy znacznie większej labilności
wskaźników odziedziczalności w toku ontogenezy
należy uważać za silnie kontrolowane genetycznie
następujące cechy i zdolności: gibkość (0,36 – 0,80),
orientację przestrzenną (0,14-1,00), inteligencję
(0,02-0,84), równowagę (0,06-0,78), koordynację
wzrokowo – ruchową (0,26-0,56). Za średnio silnie
odziedziczalne: siłę absolutną (0,24-0,6), szybkość
ruchów ręki (0,02-0,72) i maksymalną pracę anaerobową (0,26-0,40) oraz masę ciała szczupłego
(0,24-0,72).
Zarówno analiza zróżnicowania h2 międzycechowego u obojga płci, jak i międzypopulacyjnego
może wskazywać na środowiskowe (populacyjne)
przyczyny dużych różnic dymorficznych w ekspresji siły uwarunkowań genetycznych branych pod
uwagę cech i zdolności motorycznych w badaniach
własnych. W badanej populacji nie tylko zróżnicowany dymorficznie był poziom wskaźników h2, ale
także ich rozkład w grupach wieku. Stąd też tylko
u płci żeńskiej można stwierdzić charakterystyczne
obniżanie się wskaźników odziedziczalności w trakcie wchodzenia dziewcząt w okres przyspieszonego
rozwoju (wiek 10 – 14 lat). Zgodnie z hipotezą Ivamoto i Knussmana [cyt za: 33], która znalazła potwierdzenie w badaniach Bergmana [33] oraz Szopy
[32] należy uważać to za czasowy efekt włączania się
odrębnego zespołu genów, zwanych kompleksem
genów pokwitaniowych wrażliwych na czynniki
środowiskowe.
Inny obraz przebiegu zmienności genetycznych
branych pod uwagę cech i zdolności motorycznych
u płci męskiej może być spowodowany charakterem
badań przekrojowych. Niejednorodność materiału
wpływa na błąd obliczeń współczynników korelacji,
na których są wyliczane z kolei wskaźniki odziedziczalności. Na pewno większa wartość w określaniu
siły uwarunkowań genetycznych miałyby badania,
w których zgodnie z sugestią Bergmana i Sawickiego [37] obok oznaczania wielkości h2, byłaby
możliwość dokonania analizy wielkości różnic międzyparowych. Jak na razie w Polsce takie kompleksowe badania przeprowadzono we Wrocławiu [33]
i w Krakowie [32].
Na podstawie wyników badań własnych wydaje
się, że można uznać za cechy silnie kontrolowane
genetycznie bez uwzględnienia płci: koordynację wzrokowo – ruchową (0,24-0,67), orientację
przestrzenną (0,16-0,67), inteligencję niewerbalną
(0,08-0,76), równowagę (0,16-0,69), siłę absolutną
(0,14-0,66), gibkość (0,42-0,61), za średnio – silnie
odziedziczalną: masę ciała szczupłego (0,3-0,51),
i za nisko odziedziczalną: szybkość ruchów ręki
(0,02-0,49), i MPA (0,17- 0,41). Jak z powyższego
wynika, zebrane materiały tylko częściowo potwierdzają wyniki badań uzyskane przez innych autorów
[1, 2, 32]. Na pewno jest to skutek zastosowanej
metody jak i wpływu czynników środowiskowych.
-
-
-
-
Genetyczne uwarunkowania wybranych predyspozycji motorycznych dzieci i młodzieży w populacji kieleckiej. Część II
-
– 27 –
Elżbieta Cieśla
Wydaje się, że zaprezentowane wyniki badań
dotyczące zarówno cech strukturalnych jak i funkcjonalnych a także przeprowadzona ich dyskusja
dają podstawę do sformułowania następujących
ogólnych wniosków:
1. W większości przypadków współczynniki korelacji rodzice – dzieci we wszystkich kombinacjach
pokrewieństw branych pod uwagę cech i zdolności motorycznych, skorygowane na kojarzenie
asortatywne, nie odbiegają od stwierdzonych
w innych populacjach. Główną przyczynę istniejących różnic należy upatrywać w przekrojowym
charakterze materiałów własnych, liczebności
spostrzeżeń, a także uwzględnieniu tylko w nielicznych badaniach kojarzenia asortatywnego.
2. W świetle wyników badań własnych należałoby z dużą ostrożnością traktować większe podobieństwo do rodziców cech funkcjonalnych
i zdolności motorycznych synów niż córek. Można sądzić, że przyczyny wymienionego zjawiska
stwierdzonego w badanej populacji są pozagenetyczne.
3. Porównanie poziomu rozwoju branych pod
uwagę cech i zdolności motorycznych dzieci
kieleckich z wysokością wskaźników odziedziczalności pozwala wysnuć wniosek, o ujawnieniu się kontroli genetycznej dopiero w sytuacji
wykorzystania możliwości rozwojowych. Tylko
u osobników płci żeńskiej zauważono charakterystyczne obniżanie się wielkości wskaźników
odziedziczalności w grupach wieku 10-14 lat,
które można powiązać z sygnalizowanym w piśmiennictwie działaniem ,,pokwitaniowych genów wzrastania”.
4. W badanej populacji bardzo silnie ujawniło się
zjawisko zróżnicowania dymorficznego wskaźników odziedziczalności na korzyść osobników
płci męskiej, którego przyczyny mogą tkwić
w oddziaływaniu czynników środowiskowych.
5. Porównanie wskaźników h2 wysokości ciała z obliczonymi wskaźnikami odziedziczalności branych pod uwagę predyspozycji daje podstawy
do stwierdzenia, że można uważać iż:
– u płci żeńskiej wysoką odziedziczalnością na
(poziomie wskaźników wysokości ciała) jest:
koordynacja wzrokowo – ruchowa i siła absolutna;
– u płci męskiej stwierdzono: – wysoką odziedziczalność w: gibkości, orientacji przestrzennej, równowadze i koordynacji wzrokowo
– ruchowej. Natomiast bez uwzględnienia
płci wysoka odziedziczalność charakteryzuje
koordynację wzrokowo – ruchową, gibkość,
siłę absolutną, równowagę, orientację przestrzenną i inteligencję.
[1] Kovar R: Human variantion in motor abilities and its
genetic analysis. Charles University, Praha, 1980.
[2] Bouchard CM, Malina RM: Genetics of physiological
fitness and motor performance. Exerc Sport Sc Rev,
1983; 11: 275.
[3] Szopa J, Mleczko E, Cempla J: Zmienność oraz
genetyczne i środowiskowe uwarunkowania podstawowych cech psychomotorycznych i fizjologicznych
w populacji wielkomiejskiej w przedziale wieku 7-62
lat. Wydawnictwo Monograficzne, Kraków, AWF,
1985; 25.
[4] Mleczko E: Przebieg i uwarunkowania rozwoju funkcjonalnego dzieci krakowskich między 7 a 14 rokiem
życia. Wydawnictwo Monograficzne, Kraków, AWF,
1991; 44.
[5] Jopkiewicz A: Zmienność sprawności fizycznej mężczyzn
orz genetyczne i środowiskowe jej uwarunkowania.
Kielce – Radom, WSP, OKiDKITE, 1998.
[6] Szopa J, Mleczko E, Żak S: Podstawy antropomotoryki.
Warszawa – Kraków, PWN, 1996.
[7] Osiński W, Antropomotoryka. Poznań, AWF, 2002.
[8] Raczek J, Mynarski W, Ljach W: Kształtowanie i diagnozowanie koordynacyjnych zdolności motorycznych,
Katowice, AWF, 2003.
[9] Cieśla E: Genetyczne uwarunkowania wybranych
predyspozycji motorycznych dzieci i młodzieży w populacji kieleckiej. Cz I, Antropomotoryka, 2005; 29.
[10] Szopa J, Mleczko E: Genetyczne uwarunkowania
czasu reakcji. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1987; 3:
19-26.
[11] Szopa J: Genetyka w wychowaniu fizycznym i sporcie
– wybrane zagadnienia metodologiczne. Wychowanie
Fizyczne i Sport, 1986; 2: 3-14.
[12] Skład M: Rozwój fizyczny i motoryczność bliźniąt.
Materiały i Prace Antropologiczne, 1973; 85: 117138.
[13] Wolański N, Kasprzak E: Similary insome physiological,
biochemical and phychomotor traits between parents
and 2-45 years offspring. Studies in Human Ecology,
1979; 3.
[14] Vandenberg SG: Contributions of twins research to
psychology. Psychol Bull, 1962; 66: 327-352.
[15] Williams LRT, Gross JB: Heritability of motor skill. Acta
Genet Med Gemellol, 1980; 29: 127- 136.
[16] Williams LRT, Hearfield V: Heritabilyty of gross motor
balance task. Res Q, 1993; 44: 109-112.
[17] Kimura K: The study on physical ability of children and
youths: On twins in Osaka City. Jinrui -gaku Zasshi,
-
-
-
-
PIŚMIENNICTWO • LITERATURE
-
– 28 –
Genetyczne uwarunkowania wybranych predyspozycji motorycznych dzieci i młodzieży w populacji kieleckiej. Część II
[18]
[19]
[20]
[21]
[22]
[23]
[24]
[25]
[27] Devor EJ, Crawford MH: Family resemblance for
neuromuscular performance in Kansas Mennonite
community. Am J Phys Antropol, 1984; 64: 289296.
[28] Eurofit. Europejski Test Sprawności Fizycznej. Kraków,
AWF, 1991.
[29] Jaworska A, Szustrowa T: Podręcznik do Testu Matryc Ravena. Wersja Standard (1956). Polska standaryzacja 1989. Pracownia Testów Psychologicznych,
Warszawa, PTP, 1991.
[30] Penrose LS: Notes on the interpretation of intrafamilial
correlation coefficiens, Ann Hum Gen, 1971; 34 (3):
291-292.
[31] Falconer DS: Dziedziczenie cech ilościowych.
Warszawa, PWN, 1974.
[32] Szopa J: Genetyczne i środowiskowe uwarunkowania
rozwoju somatycznego dzieci między 7 a 14 rokiem
życia: wyniki longitudinalnych badań rodzinnych.
Wydawnictwo Monograficzne, Kraków, AWF, 1990;
42.
[33] Bergman P: Zagadnienie genetycznej determinacji
rozwoju w okresie pokwitania. Materiały i Prace Antropologiczne, 1988; 108.
[34] Wolański N: Genetic and ecological factors in human
growth. Human Biology, 1970; 42.
[35] Sanchez-Andres A, Mesa MS: Assortative mating in
a Spanish population: Efeects of social factors and
cohabitations. Am J Phys Anthropol, 1994; 63: 389395.
[36] Szopa J: Dziedziczenie wysokości ciała u człowieka.
Materiały i Prace Antropologiczne, 1976; 92: 53-65.
[37] Bergman P, Sawicki K: Zarys metody bliźniąt. Materiały
i Prace Antropologiczne, 1988; 108.
-
-
-
-
[26]
Anthropological Society of Nippon, 1956; 64: 172
-196.
Kovar R: Prispevek ku studiu geneticke podminenosti
lidske motiriky. Doctoral dissertation, Charles University, Praha, 1974.
Taylor HJ, The IQ game: a methodological inquiryinto
the heredity – environment controversy. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press, 1980.
Mc Gue M, Buochard TJ jr: Genetic and environmental
determinants of information processing and special
mental abilities: A twin analisysis. in Stenberg RJ (ed):
Advances in the psychology of human intelligence (vol.
5), Hillsdale, NJ: Erlbaum, 1997.
Scarr S, Carter-Saltzman I: Behavior genetics and intelligence. in. Sternberg RJ (ed): Handbook of human
intelligence. New York: Cambridge University Press,
1982.
Susanne Ch: Heredite Des Caracters Anthropologiques
Mesurables. Brussel, Vrije Universiteit, 1976.
Wolański N, Siniarska A: Koncepcja modułu gatunkowego w kojarzeniu wybiórczym małżonków.
Przegląd Antropologiczny, 1983; 49, 1-2: 78-85.
Siniarska A: Assortative malting of parents and sib
– sib. similarities. Studies in Human Ecology, 1984;
5.
Szopa J: Genetyczne uwarunkowania psychomotorycznych właściwości człowieka. w Raczek J (red):
Motoryczność dzieci i młodzieży – aspekty teoretyczne
oraz implikacje metodyczne, Katowice, AWF, 1986;
139-148.
Devor EJ, Crawford MH: A commingling analysis of
quantitative neuromuscular performance in Kansas
Mennonite community. Am J Phys Anthropol, 1984;
63: 29-37.
-
– 29 –