WPŁYW GĘSTOŚCI GLEBY NA JEJ AGROFIZYCZNE

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE T. XXXI, Nr 2, WARSZAWA 1980
RYSZARD BARANOWSKI
W PŁYW GĘSTOŚCI GLEBY N A JEJ AGROFIZYCZNE
W ŁAŚCIW OŚCI
Zakład Uprawy Roli i Roślin IUNG
w Laskowicach Oławskich
WSTĘP
Jed n ym z celów , jakie ma do spełnienia m echaniczna uprawa, jest
uzysk anie optym alnej gęstości gleb y w celu zapew nienia roślinom w
całym okresie w eg etacji n ajk orzystn iejszych stosunków p ow ietrznow odnych i cieplnych. Z agadnienie to ma coraz w ięk sze znaczenie w o­
bec postępującej in ten syfik acji i m echanizacji prac polow ych. Oprócz
zam ierzonego oddziaływ ania na glebę, prow adzącego do k orzystnych
zm ian jej stanu fizyczn ego, m echanizacja w p ływ a destruk cyjn ie na g le ­
bę sk utkiem ugniatania roli przez w zrastającą liczbę ciągników i m a­
szyn poruszających się po polach.
O ptym alna gęstość g leb y stała się na w iększą skalę przedm iotem
badań pod koniec lat p ięćd ziesiątych, a n asilen ie prac badaw czych w y ­
stąpiło w u biegłym dziesięcioleciu. A utorzy tych prac w ychodząc z za­
łożenia, że tradycyjna uprawa pow oduje zbyt siln e sp ulch n ien ie roli,
przeprow adzali dośw iadczenia, których celem było określen ie w p ływ u
ugniatania gleb y na plonow anie roślin. W przew ażającej liczbie dośw iad­
czeń u zyskiw ano drogą odpow iedniego zagęszczenia gleb y bezpośrednio
po siew ie istotn e zw yżk i plonów , sięgające n aw et 60% [9], ale relacjono­
w ane są rów nież prace badaw cze, .w skazujące na spadek plonow ania
pod w p ły w em tego zabiegu [8, 24].
R ozbieżności otrzym yw an ych w yn ik ów pochodzą po pierw sze stąd,
że gęstość g leb y nie jest czynn ikiem sam oistnie w p ływ ającym na plo­
now anie. Stw ierdzono dośw iadczalnie, że optym alna w artość tego pa­
ram etru k ształtu je się różnie w zależności od w arunków gleb ow ych ,
przebiegu pogody, poziom u naw ożenia oraz gatunku upraw ianych ro­
ślin [8, 18]. Po drugie, om aw iana cecha gleb y nie n ależy do w łaściw ości
oddziałujących bezpośrednio na plonow anie roślin.
16
R. Baranowski
B ezpośrednim n astęp stw em zm ian gęstości gleb y są zm iany porow a­
tości ogólnej i rozkładu w ielk ości porów glebow ych. Param etry te de­
cydują z kolei o p rzestrzennym układzie w ody glebow ej i jej d ostęp ­
ności dla roślin oraz m akro- i m ik rodyfuzji tlen u w glebie. K onfigu ­
racja przestrzenna stałej fazy i w ody k ształtu je rów nież w łaściw ości
cieplne i zw iązany z nim i rozkład tem peratury w profilu gleb ow ym oraz
w p ływ a na siły w iążące elem en ty struktury gleb ow ej. B ezpośredni
w p ły w na w zrost i plonow anie roślin w yw iera zaw artość w ody dostęp­
nej i tlenu w gleb ie oraz jej tem peratura i opory m echaniczne staw iane
korzeniom roślin (rys. 1).
Rys. 1. Uproszczony schemat oddziaływania mechanicznej uprawy na fizyczne
w łaściw ości gleby i plonowanie roślin
A sim plified scheme of the m echanical cultivation effect on physical properties
of soil and yields of plants
P oszukiw anie optym alnej gęstości jest zatem zagadnieniem złożo­
nym , w ym agającym w yjaśn ien ia zw iązków m iędzy stop n iem zagęszcze­
nia gleb y a innym i jej cecham i w arunkującym i w egetację roślin. Za­
gadnienie to je st przedm iotem poniższych rozważań dokonanych na
Gęstość gleby i jej agrofizyczne w łaściw ości
17
podstaw ie badań w łasn ych , jak rów nież w oparciu o inform acje, za­
czerpnięte z w ażniejszych pozycji literatu ry krajow ej i zagranicznej.
ZMIANY POROWATOŚCI JAKO BEZPOŚREDNI WYNIK UGNIATANIA LUB
SPULCHNIANIA GLEBY
P rzy założeniu, że ciężar w łaściw y stałej fazy gleb y nie ulega zm ia­
nom , istn ieje liniow a zależność m iędzy porow atością ogólną a gęstością,
co pozw ala na zam ienne stosow anie obu tych w ielk ości p rzy opisie
układu gleb y. Takie założenie jest do przyjęcia, gdy różnice ciężarów
w łaściw ych stałej fazy p orów nyw anych gleb nie przekraczają około
0,05 G • cm -3, której to w ielk ości odpowiada w p rzeciętn ych warunkach
gleb ow ych zm ian porow atości, w ynosząca około 1%, a zm iana gęstości
0,025 g • cm -3. W badaniach upraw ow ych, dotyczących w p ływ u ugnia­
tania g leb y na p lon y roślin, n ależałoby zatem przyjm ow ać, jak to zresz­
tą czynią n iektórzy autorzy, jako zm ienną niezależną nie gęstość gleby,
lecz porow atość ogólną. U m ożliw iałob y to porów nyw anie w yn ików doś­
w iadczeń przeprow adzanych w różnych w arunkach glebow ych.
W glebach o naturalnej strukturze porow atość ogólna i rozkład w ie l­
kości porów, czy li tzw. porow atość różniczkow a, determ inow ane są przez
skład m echaniczny, przy czym pew ien w p ływ na k ształtow an ie się w y ­
m ien ion ych cech w yw iera rów nież zaw artość substancji organicznej
oraz stan w ilgotn ości gleby.
Sum aryczna objętość porów w glebach piaskow ych jest stosunkow o
niska i w y n o si p rzeciętnie około 40°/o, co odpowiada gęstości 1,55 g.cm -3.
C harakterystyczną cechą porow atości różniczkow ej tych gleb je st zd e­
cydow ana przew aga porów grubych (> 2 0 j-im) nad średnim i (0,02-20 (im)
i drobnym i (< 0 ,2 (im). N atom iast w glebach ciężkich rozkład w ielk ości
porów jest rów nom ierny, czyli każda z trzech grup zajm uje w p rzy­
bliżeniu tę samą objętość. Średnia porow atość ogólna ciężkich gleb
struk tu raln ych k ształtu je się na w yższym poziom ie niż w glebach lek ­
kich i w yn osi około 50%, co odpowiada gęstości 1,35 g.cm “ 3( rys. 2).
Różnice om aw ianych w łaściw ości spraw iają, że różne gatunki gleb
w ykazują niejednakow ą podatność na ugniatanie oraz różną zdolność
do zachow yw ania struk tu ry nadanej im zabiegam i upraw ow ym i. W
dośw iadczeniu z ugniataniem gleb y przy uprawie zbóż, prow adzonym
w L askow icach w latach 1972-1974, kilkakrotne w ałow anie g leb y pia­
skowej o zaw artości 5% części sp ław ialn ych zw iększyło gęstość w ierzch ­
niej w a rstw y o około 0,10 g.cm -3 (spadek porow atości 4%). Ten sam
zabieg u praw ow y w yk on an y na gleb ie w ytw orzon ej z piasku glin ia­
stego m ocnego dał efek t praw ie 3-krotnie w ięk szy (rys. 3).
Z m iany gęstości gleb y są, jak w iadom o, rezu ltatem w yk on yw ania
zabiegów upraw ow ych oraz działania czynników naturalnych, które po­
w odują nie tylk o osiadanie gleb y spulchnionej, lecz rów nież rozluźnie2 — Roczniki Gleboznawcze
R. Baranowski
18
Rys. 2. Krzywe pF i rozkład w ielkości porów w glebie piaskowej a i gliniastej b
pory: 1 — drobne, 2 — śred n ie, 3 — grube
The pF curves and the pore size distribution in sandy and loam y soil
pores: 1 — sm all, 2 — m ed ium , 3 — large
Rys. 3. W pływ posiewnego ugniatania gleby piaskowej na dynam ikę gęstości w
w arstw ie 0-5 cm
a — p ia sek lu źn y , b — p ia sek g lin ia sty m ocn y; 1 — u p raw a b ez w a ło w a n ia , 2 — w a ło w a n ie
jed n o k ro tn e, 3 — w a ło w a n ie trzyk rotn e
The after-sow ing compaction effect on sandy soil on its density dynam ics in the
0-5 cm layer
a — lo o se
san d , b — h e a v y
lo a m y
sand;
l — tilla g e w ith o u t
th r ice rollin g
rollin g, 2 — sin g le
ro llin g , 3 —
Gęstość gleby i jej agrofizyczne w łaściw ości
19
nie g leb y sztucznie zagęszczonej. Jednakże pogląd, że gleba sp ulch n io­
na bądź ugnieciona uprawą przedsiew ną wraca w końcu okresu w eg e­
tacyjn ego do stanu rów now agi m echanicznej, nie zaw sze jest słuszny.
Oznaczenia dynam iki gęstości gleb y piaskow ej (17% cz. spł.) w doś­
w iadczeniu z uprawą buraków cu krow ych, w yk on an ym w L askow icach w 1975 r., w yk azały, że p rzedsiew ne zróżnicow anie gęstości, w y ­
noszące dla skrajnych obiektów 0,26 g.cm -3, zm niejszyło się w ciągu
okresu w eg eta cy jn eg o tylk o o 0,04 g.cm “ 3, przy czym na w szystk ich
obiektach, w tym rów nież sp ulchnionych, stw ierdzono n iew ielk ie zm n iej­
szenie gęstości [2]. P rzyczyn tego n ietyp ow ego zjaw iska dopatryw ać
się m ożna w w ysok ich opadach w okresie letn im przy zabezpieczeniu
przez szatę roślinną pow ierzchhi gleb y przed d estruk cyjn ym działa­
niem deszczu.
D o ł g o w i M o d i n a stw ierd zili, że n ajw ięk sze odchylenia od
m odelu, zakładającego sam oczynny pow rót gleb y do rów now agi m ech a­
nicznej, ujaw niają się w procesie rozluźniającego działania w ody. Gleba
silnie ugnieciona na w iosnę ulega, zdaniem w ym ien ion ych autorów ,
tylk o n iew ielk iem u rozluźnieniu i n ie wraca w końcu okresu w eg eta ­
cyjnego do tego stanu gęstości, jaki posiadała przed u gniecen iem {6].
W ym ienione opinie, jak i spostrzeżenia innych autorów {8] prow a­
dzą do w niosku, że gęstość i zw iązane z nią agrofizyczne w łaściw ości
g leb y mogą w okresie w egetacji w yk azyw ać w zależności od upraw y,
w arunków k lim atyczn ych i gatunku roślin y zasadnicze odstępstw a od
przyjm ow anego ogólnie poglądu na ich dynam ikę.
WPŁYW GĘSTOŚCI GLEBY NA JEJ AERACJĘ
P rzew ietrzan ie g leb y odbyw a się w sk utek m asow ego przepływ u po­
w ietrza, czyli drogą tzw. aeracji m asow ej, oraz dzięki term icznym ru­
chom cząsteczek gazów , to jest na drodze dyfuzji. P rzebieg tych pro­
cesów , a zw łaszcza dyfuzji, zależy w istotn ym stopniu od tem p eratu ry
oraz stanu porow atości gleb y, przy czym skuteczność aeracji m asowej
zw iązana jest głów n ie z przestw oram i n iekapilarnym i, n atom iast d y­
fuzja odbywa się w całym obszarze porów pow ietrznych. N ied ostatecz­
ne spulchnienie g leb y przyczynia się zatem do spadku szybkości aeracji
zarówno m asow ej, jak i d yfu zyjn ej. D rugim czynnikiem w p ływ ającym
na szybkość aeracji jest woda, która okupując część porów ogranicza
m ożliw ości w ym ian y gazow ej w ośrodku glebow ym .
}
Z agęszczenie g leb y i w zrost jej w ilgotn ości mogą spow odow ać
zm niejszenie objętości porów aeracyjn ych do w artości k rytyczn ej, po­
niżej której zaopatrzenie korzeni roślin w tlen jest niedostateczne i pro­
w adzi do obniżki plonów . V o m o c i l i F l o c k e r [22] zestaw ili w y ­
niki badań, w yk on anych w U SA przez różnych autorów , w celu okreś­
20
R. Baranowski
lenia krytycznej zaw artości pow ietrza w gleb ie przy w ilgotn ości rów nej
wodnej pojem ności polow ej. W yniki te kształtu ją się następująco:
— trzcina cukrowa
— 9-10% , — koński ząb
— 5-11% ,
— słonecznik
—
10%, — kukurydza
—
14%,
— pom idory
—
15%, — ziem niaki
— 12-14% ,
— jabłonie
— 5-10% . — buraki cukrow e
— 7-12% ,
A u torzy podkreślają, że przedstaw ione w artości otrzym ano w róż­
n y ch w arunkach gleb ow ych i przy stosow aniu różnych m etod badaw­
czych, co stanow iło przyczyn ę znacznego rozrzutu n iek tórych w y n i­
ków. O ptym alna zaw artość pow ietrza w edłu g K o p e c k y e g o w y n o ­
siła: dla traw 6-10% , p szen icy i owsa 10-15% , jęczm ienia i buraków cu­
krow ych 15-20% [11]. Z daniem D o ł g o w a krytyczn a zaw artość po­
w ietrza w gleb ie w yn osi 10-15% niezależnie od gatunku upraw ianych
roślin [6]. Do takiego w niosku prowadzą badania, jakie w yk on ał w spom ­
n ian y autor nad aktyw nością biologiczną gleb y w zależności od stopnia
jej zagęszczenia i stanu w ilgotn ości.
Jak w spom niano, porow atość gleb y w yw iera isto tn y w p ły w na in ­
ten syw n ość procesu dyfuzji, który w edłu g w sp ółczesnych opinii agrofizyk ów odgryw a dom inującą rolę w w ym ian ie gazów gleb ow ych . Istn ie­
je w iele w skaźników , które służą do określania d yfu zyjn ej aeracji gleb.
Jed n ym z nich jest w yd atek d yfu zji tlen u (ODR) m ierzony p latynow ą m ikroelektrodą polarograficzną. W artość ODR w ynoszącą poniżej 2.10” 7 g.
cm ” 2.m in_1 św iad czy o n iedostateczn ym n atlen ien iu , pow odującym za­
ham ow anie w zrostu roślin [12, 20].
Miarą aeracji d yfu zyjn ej byw a rów nież d yfu zyjn ość w zględna, czyli
stosu nek w sp ółczyn n ik ów dyfu zji tlen u w gleb ie D i p ow ietrzu D 0. B a­
dania T a y l o r a [20] w yk azały, że roślin y odczuw ały n iedostatek
tlenu, je żeli stosu nek D / D 0 b ył m n iejszy od w artości w yn oszących od
0,062 do 0,11. O kreślono rów nież zależność m iędzy d yfuzyjnością
w zględną a objętością porów w yp ełn ion ych pow ietrzem . W edług P e n m a n a [16] D /D 0= 0 ,6 6 .S , gdzie
oznacza porow atość pow ietrzną.
Porów nując tę zależność z podanym w yżej przedziałem k ry ty cz­
n ych w artości d yfu zyjn ości w zględnej dochodzi się do w niosku, że n aj­
m niejsza porow atość pow ietrza, zabezpieczająca w ystarczającą aerację
d yfu zyjn ą, pow inna w yn osić od około 10 do 17%. Przedział tych w ie l­
kości pokryw a się z grubsza z danym i określającym i k rytyczn e za­
w artości pow ietrza. Może to sugerow ać, że o zaopatrzeniu korzeni ro­
ślin n ych w tlen decyduje n ie zapas pow ietrza znajdującego się w g le ­
bie, lecz szybkość d yfuzyjnej w ym ian y gazów.
WPŁYW GĘSTOSCI GLEBY NA STOSUNKI WODNE
P rzy analizie w p ływ u ugniatania lub spulchniania gleb y na istn ie­
jące w niej stosunki w odne w yłan iają się dwa zasadnicze zagadnienia.
Gęstość gleby i jej agrofizyczne w łaściw ości
21
P ierw sze z nich dotyczy potencjału w od y glebow ej oraz jej dostępności
dla roślin, drugie — jej transportu, a zw łaszcza przew odnictw a kapi­
larnego, które w głów n ym stopniu decyduje o szybkości przem ieszcza­
nia się w od y w glebie.
Badania potencjału w ody glebow ej w zależności od stanu zagęszcze­
nia g leb y prowadziło w ielu autorów ‘[8, 13, 21]. P rezen tow ane przez
nich w y n ik i są, ogólnie biorąc, podobne, p rzy czym za typow e prze­
b iegi k rzyw ych pF dla gleb glin iastych i ilastych można uznać w y ­
k resy przedstaw ione w pracy Y a n g a i de J o n g a [25]. Z w y k re­
sów tych w ynika jednoznacznie, że u gniatanie gleb y różnicuje energię
w iązania w ody w zakresie w artości pF niższych od około 2,5, zm niej­
szając łączną objętość przestw orów aeracyjn ych i grubych porów kapi­
larnych. W przedziale 2 < p F < 3 , to jest dla w artości leżących w obsza­
rze polow ej pojem ności w odnej, k rzyw e pF przecinają się i zm ieniają
k olejn ość przebiegu w zględem osi pF. W ynika stąd w ażn y dla agrotechniki w niosek o niezależności PPW (w yrażonej w % cięż.) od stopnia
u gniecenia lub spulchnienia gleby. O m aw iany przebieg k rzyw ych re­
tencji św iadczy jednocześnie o tym , że w zrost gęstości op isyw anych
gleb w p ływ a na pew ne p odw yższenie punktu trw ałego w ięd n ięcia, co
przy stałości PPW oznacza zm niejszen ie ilości w od y dostępnej dla
roślin.
Z jaw iska te można uzasadnić następująco: u gniatanie średnio cięż­
kich lub ciężkich gleb pow oduje takie zm niejszen ie porów grubych, że
część ich, uzyskując średnie m niejsze od 20 цга, „przechodzi” do grupy
porów średnich. Ta zaś n ie zw iększa sw ej sum arycznej objętości, po­
niew aż rów nocześnie taka sama w p rzybliżeniu ich część zam ienia się
w sk utek ugniecenia gleb y na pory drobne (< 0 ,2 |im).
O zw iązku m iędzy energią w iązania w od y a gęstością gleb y piasko­
w ej można w nioskow ać na podstaw ie w yn ik ów badań w yk on anych w
Zakładzie U praw y Roli IUNG w Laskow icach. P rzebieg k rzyw ych pF
(rys. 4) w skazuje, że zróżnicow anie w artości potencjału w od y glebow ej
w y stęp u je tylk o w przedziale w artości pF m n iejszych od 1,8, a zatem
zm iany porow atości gleb y piaskow ej w yw ołan e jej sp ulchnianiem lub
ugniataniem dokonują się tylk o w grupie porów grubych. W ypływ a
stąd w niosek, że zw iązane z uprawą zm iany gęstości om aw ianej gleb y
nie mogą w p ływ ać na ilość i dostępność w od y dla roślin. Zm ianom
ulegają natom iast w arunki transportu w od y gleb ow ej, co om ów ione
zostało w dalszej części pracy.
P rzed staw ion e w yn ik i badań mogą być przydatne w uzasadnianiu
bądź p rzew idyw aniu skutków oddziaływ ania m echanicznej upraw y roli
na stosunki w odne w glebie. N ie w yd aje się na przykład słu szn y roz­
pow szechniony pogląd, że głębokie sp ulch n ien ie gleb y (w yk on yw an e
na przykład orką przedzim ową) zw iększa zdolność m agazynow ania w ody
w glebie. Pogląd taki, na co w cześniej zw rócił uw agę T r z e с к i [2],
R. Baranowski
22
Rys. 4. W pływ gęstości gleby piaskowej (9% części spławialnych) na potencjał
wody glebowej
1 — 1,65 g.cm
The
, 2 — 1,50 g.cm
, 3 — 1,35 g.cm
sandy soil bulk density effect (9% of clay) on soilwater potential
1 — 1.65 g.cm
, 2 — 1.50 g.cm
, 3 — 1.35 g.cm
nie jest zgodny z w nioskam i płynącym i z analizy potencjału w ody g le­
bow ej. N ie znajdjue on rów nież potw ierdzenia w w ynikach polow ych
oznaczeń w ilgotn ości gleby, w yk on yw an ych w ram ach badań nad w p ły ­
wem technologii upraw y roli na p lonow anie roślin [5, 17].
W yrażana w stosunku do suchej m asy gleb y w ilgotn ość W p, równa
lub zbliżona do polow ej pojem ności w odnej, m oże zatem być traktow a­
na jako w ielk ość stała, niezależna od stopnia dokonyw anego w proce­
sie upraw y spulchnienia czy ugniecenia gleb y. W ynika stąd w niosek
o liniow ej zależności m iędzy gęstością gleb y C0 a zaw artością w ody W0ł
w yrażoną w stosunku do objętości gleb y, czyli W0= W P C0. R ozpatru­
jąc w p ły w gęstości gleb y na zaw artość w ody w określonej w arstw ie
profilu glebow ego, trzeba m ieć na uw adze fakt, że zagęszczenie pro­
w adzi do zw iększenia koncentracji w ody, czyli w zrostu jej ilości p rzy­
padającej na jednostkę objętości gleby. N atom iast ilość w ody w roz­
patryw anej w arstw ie nie zm ienia się, poniew aż sk utkiem ugniecenia
zm niejsza się m iąższość danej w arstw y.
A n tagon istyczn y charakter stosunków pow ietrzn o-w od nych sprawia,
że gęstość g leb y nie pow inna przekraczać pew nej w artości m ak sym al­
nej Стах, przy której objętość pow ietrza staje się krytyczna, jeśli w il­
gotność osiągnie w artość rów ną w odnej pojem ności polow ej Wp. To
m aksym alne zagęszczenie m ożna obliczyć ze wzoru:
Gęstość gleby i jej agrofizyczne w łaściw ości
23
gdzie:
d — oznacza m asę w łaściw ą stałej fazy gleb y w g.cm -3 ,
Pmin — k rytyczn ą objętość pow ietrza,
Wp — wodną pojem ność połow ą w cm ’.g.
Ze w zoru w ynika, że dopuszczalny stop ień ugniecenia będzie tym
w y ższy , im m niejsza jest zaw artość w od y w gleb ie oraz im m n iejsze
w ym agania tlen ow e mają upraw iane gaunki roślin. Na przykład p rzy
założeniu, że P min= 0 ,1 5 , a d = 2,65 g.cm -3, dopuszczalne zagęszczenie
gleb y piaskow ej, kórej wodna pojem ność połow a Wp= 0 ,1 2 cm .g-1, m oże
dochodzić do 1,71 g.cm -3, gdy tym czasem gęstość g leb y gliniastej o dw u­
krotnie w iększej polow ej pojem ności w odnej nie pow inna przekraczać
w artości 1,38 g.cm -3 (rys. 5).
Rys. 5. W pływ gęstości gleby na stosunki powietrzno-wodne
a — g leb a
p iask ow a,
a — sa n d y
so il,
b — gleb a glin iasta: 1 — p orow atość ogóln a, 2 — zaw artość
3 — w ilg o tn o ść, 4 — k ry ty czn a zaw artość p ow ietrza
p ow ietrza,
The soil density effect on air and water relations
b — lo a m y
soil;
1 — to ta l p o ro sity ,
air sp ace
2 — air
sp ace, 3 — m oistu re,
4 — critica l
W yliczone w ielk ości w skazują na dużą tolerancję gleb p iaskow ych
na zagęszczenia, których w artość m oże znacznie przew yższać gęstość
naturalną bez szkody dla w arunków zabezpieczających konieczn y po­
ziom n atlen ien ia tych gleb. D opuszczalne gęstości gleb ciężkich są na­
tom iast niższe i dlatego n aw et przy w ilgotn ościach nie sięgających polcw ej pojem ności w odnej zdarza się, że np. w sk utek osiadania porow a­
tość aeracyjna spada poniżej określonego m inim um , co nie m oże pozo­
stać bez w p ły w u na plonow anie upraw ianych roślin.
Zaopatrzenie roślin w w odę zależy nie tylk o od zapasów w ilgoci g le ­
bow ej, lecz rów nież od przew odnictw a kapilarnego, które d ecyduje o
przem ieszczaniu się w ody z m iejsc zasobnych w w ilgoć do m iejsc po-
24
R. Baranowski
bierania jej przez korzenie roślin. W transporcie w ody glebow ej biorą
udział w zasadzie w szystk ie rodzaje porów, przy czym podsiąkanie od­
byw a się poram i kapilarnym i, a przesiąkanie graw itacyjn e dokonuje się
głów n ie dzięki m ięd zyagregatow ym przestw orom aeracyjnym , jak i k a­
nalikom pozostaw ianym w gleb ie przez obum arłe korzenie roślinne oraz
przestw orom drążonym przez glebow ą m ezofaunę.
Z m iany gęstości gleb y w p ływ ają w siln ym stopniu na przew odnictw o
kapilarne i stw arzają dzięki tem u m ożliw ości regulow ania stosunków
w odnych w ośrodku glebow ym . P rzykładem w yk orzystyw an ia takich
m ożliw ości jest m iędzy inn ym i posiew ne w ałow anie roli, które zw iększa
koncentrację w ody w ugniecionej w arstw ie oraz uspraw nia podsiąka­
nie w ody z niższych w arstw do poziom u, na którym zostały um ieszczo­
ne nasiona.
O dw rotne zjaw isko zw iązane jest ze spulchnieniem gleb y, k tóry to
zabieg jest, jak wiadom o, rów noznaczny z przerw aniem kapilarnego
podsiąku. Spulchniona (np. podorywką) w ierzchnia w arstw a gleb y w y ­
sycha w praw dzie szybciej, stanow i jednak skuteczne zabezpieczenie
znajdujących się głębiej zapasów w ilgoci przed parowaniem . W w arun­
kach obniżonej w ilgotn ości gleb y, gd y woda traci sw ą ruchliw ość, co
odpowiada w przybliżeniu potencjałow i p F > 3 , om aw iany zabieg upra­
w ow y nie uspraw nia gospodarki w odnej, a jego rola pod tym w zględem
jest raczej negatyw na.
P on iew aż zm iany gęstości w p ływ ają przede w szystk im na objętość
zajm owaną przez duże pory glebow e, zatem zagęszczenie lub sp u lch n ie­
nie są zabiegam i, które w znacznej m ierze m odyfikują wodną przepusz­
czalność gleby. Z badań Y a n g a i de J o n g a [25] w yn ika, że zw ięk ­
szenie gęstości gleb y gliniastej od 1,1 do 1,4 g.cm""3 zm niejsza w w a ­
runkach nasycenia w odnego przew odnictw o kapilarne około 100 razy.
Taki sam w przybliżeniu spadek w artości om aw ianego param etru w y ­
stępu je w iłach w n astęp stw ie w zrostu gęstości od 1,0 do 1,2 g.cm “ 3.
Gdy w ilgotn ość m aleje, w p ływ gęstości na przepuszczalność wodną
m aleje rów nież i przy poten cjale w ody, w yn oszącym około 500 kPa,
zanika. P rzy dalszym osuszaniu gleb y w zrost jej gęstości w yw ołu je
efek t przeciw ny, co jednakże nie ma w ięk szego znaczenia dla praktyki
rolniczej.
O ptym alna dla w zrostu roślin przepuszczalność w odna gleb y jest
znacznie trudniejsza do określenia n iż optym alna zaw artość pow ietrza.
W literaturze spotyka się tylk o bardzo ogólne dane, z których w ynika,
że g leb y o pzew odnictw ie kapilarnym poniżej 0,004-0,008 cm .m in“ 1 nie
zabezpieczają optym aln ych w arunków w zrostu roślin, chociażby ze
w zględu na ograniczoną aerację. Ich porow atość pow ietrzna przy po­
tencjale odpow iadającym w przybliżeniu w odnej pojem ności polow ej
spada poniżej 4-8°/o [22].
G leby piaskow e odznaczają się w ysok ą przepuszczalnością wodną, co
Gęstość gleby i jej agrofizyczne w łaściw ości
25
rów nież odbija się n iekorzystn ie na stosunkach p ow ietrzno-w odnych i
stanow i jedną z przyczyn niskiej użyteczn ości rolniczej tych gleb. Jed ­
nakże z uw agi na słabo rozw iniętą strukturę i zw iązany z tym sp ecy­
ficzn y rozkład w ielk ości porów, zm iany gęstości nie w p ływ ają w tak
dużym stopniu na om awianą w łaściw ość, n iż dzieje się to w glebach
ciężkich.
WPŁYW GĘSTOŚCI GLEBY NA JEJ ZWIĘZŁOŚĆ
Z w ięzłość jest cechą gleb y określającą siły spójności m iędzy jej
cząstkam i oraz w ynikające stąd opory m echaniczne staw iane narzę­
dziom upraw ow ym i rozw ijającym się częściom podziem nym roślin.
Cecha ta stanow i czu ły w skaźnik opisujący stan fizyczn y gleb y i od­
gryw a znaczną rolę w badaniach bezpośrednich skutków oddziaływ ania
m aszyn i narzędzi upraw ow ych na glebę.
Z w iązłość kształtują trzy zasadnicze czynniki: skład m echaniczny
wraz z zaw artością substancji organicznej, w ilgotn ość i gęstość gleby.
N iek tórzy autorzy pom ijają trzeci z w ym ien ion ych czynników , zastępując go opisem zależności m iędzy zw ięzłością a m echaniczną uprawą
roli, co pozwala bezpośrednio w nioskow ać o w p ły w ie upraw y na stan
struk tu ry g leb y [3, 4]. Jednakże zależność taka nie może stanow ić pod­
staw y do szerszych uogólnień, poniew aż jest skom plikow ana i nie da
się przedstaw ić w form ie m atem atycznej funkcji.
W iększą przydatność dla teorii posiadają w yn ik i badań nad w p ły ­
w em gęstości g leb y na jej zw ięzłość ze w zględu na to, że zm iany g ę­
stości danej g leb y zw iązane są tylk o ze zm ianam i odległości i pow ierzch­
ni styk u m iędzy jej cząstkam i. Badania takie w ykonane za pomocą pen etrom etru na glebie ilastej przez K n i t t l a i S t a n z l a [10] po­
zw o liły na w prow adzenie następującego wzoru:
B W = 2,48 . 103 . W G - 1’93 . rt7’24; (r2= 0,72; n = 88)
gdzie:
B W — opór g leb y w N .cm -2,
W G — w ilgotn ość w % cięż.,
r t — gęstość gleb y w g.cm -3.
W ysoki w ykładnik potęgi w drugim członie w ym ienion ej zależności
w skazuje na siln y w p ływ gęstości gleb y na jej zw ięzłość, zw łaszcza
w zakresie niskich w ilgotn ości gleby. Podkreślają ten fakt rów nież
H e m s a t h i M a z u r a k [7], których badania w ykonane na m ate­
riale stanow iącym m ieszaninę pyłu grubego i iłu w yk azały w zrost
zw ięzłości od 0,025 do 6,7 MPa przy zw iększeniu gęstości od 1,00 do
1,75 g.cm “ 8.
Z badań w yk on anych w naszym Zakładzie w ynika, że w przypadku
gleb y lekkiej om awiana zależność przebiega poN
d obnie, co św iadczy
o tym , że zw ięzłość jest potęgow ą funkcją gęstości (rys. 6). Przebieg
26
R. Baranowski
Eys. 6. Wpływ gęstości gleby piaskowej (18°/o części pławialnych, 27% pyłu) na
jej zwięzłość przy w ilgotności
1 — 3, 7% , 2 — 5,8% , 3 — 7,2 % , 4 — 9,4°/o
The sandy soil bulk density effect (18% of clay, 27% of silt) on its strength
at the follow ing moisture levels
1 — 3.7%, 2 — 5.8 %, 3 — 7 .2% , 4 — 9.4%
otrzym anych k rzyw ych w skazuje przy tym , że w badanym przedziale
w ilgotn ości jej w p ły w na zw ięzłość gleb y nie u w idocznił się w sposób
w yraźn y i jednoznaczny. R ów nież N a w r o c k i stw ierd ził, że po czte­
rech latach od w ykonania orki m elioracyjnej zw ięzłość gleb y piaskow ej
(10% cz. spł.) była w yraźn ie niższa od zw ięzłości obiektu kontrolnego,
chociaż w ilgotn ość porów nyw anych obiektów nie w yk azyw ała istotn ych
różnic [14].
Z ostało dow iedzione, że zw ięzłość ma ściślejszy zw iązek z szybkością
w zrostu korzeni niż gęstość g leb y [19]. Jednakże i w tych badaniach
gęstość odgryw a istotną rolę. W ynika to z faktu, że w zrost korzeni za­
leży nie tylko od fizyczn ych oporów gleb y, lecz rów nież od stanu j-ej
aeracji. Oba te czynn iki są nierozłącznie ze sobą zw iązane, poniew aż
zm iany zw ięzłości w m etod yce w ym ien ion ych badań uzyskiw ano drogą
spulchniania lub ugniatania gleb y, czyli przez zm iany jej gęstości, a tym
sam ym i porowatości. P o zy ty w n e efek ty upraw y zw iązane z rozluźnię«
n iem roli w ynikają zatem nie tylk o z faktu zm niejszenia oporów m e­
chanicznych staw ian ych korzeniom przez glebę, lecz rów nież z polepsze­
nia w arunnków aeracyjych.
Gęstość gleby i jej agrofizyczne w łaściw ości
27
WPŁYW GĘSTOSCI GLEBY NA STOSUNKI CIEPLNE
U praw ki spulchniające lub zagęszczające rolę są n ajprostszym i za­
biegam i, które prowadzą do zm ian tem peratury glebow ej. Z agadnienie
to zasługuje na uw agę, poniew aż w naszych warunkach k lim atyczn ych
podw yższenie tem p eratu ry gleb y w p ływ a na ogół korzystnie na w e g e­
tację roślin.
G lebow e ch arak terystyk i cieplne są uw arunkow ane głów n ie zaw artoiścią i przestrzennym rozm ieszczeniem w od y w glebie. Z m iany gęstości
m ogą w ięc istotn ie w p ływ ać na tem peraturę gleb y głów n ie przez od­
działyw anie na stosu nk i w odne panujące w glebie.
Biorąc pod uw agę pojem ność cieplną q i przew odnictw o cieplne A
p oszczególnych faz gleb y m ożna w nioskow ać, że sp ulch n ien ie prow adzi
do podw yższenia tem peratury w ierzchniej w a rstw y gleb y, a zagęszcze­
nie do obniżenia. W pływ gęstości gleb y b ielicow ej, w ytw orzonej z pia­
sku gliniastego m ocnego, na jej pojem ność cieplną ilustruje n astęp u ją­
cy przykład liczbow y: ciepło w łaściw e gleb y ubitej o gęstości 1,56 g.cm “ 3
w yn osiło 2,18, g leb y o naturalnym układzie (1,31 g.cm “ 3) — 1,76, a g le ­
by spulchnionej (1,20 g.cm “ 3) — 1,59 J.cm '^.K “ 1 [1]. Ze w zględu na
skom plikow any charakter zależności przew odnictw a ciep ln ego od róż­
nych param etrów gleb ow ych w artość w sp ółczyn n ik a l określa się ek s­
p erym entalnie. O gólnie biorąc, sp ulch n ien ie i osuszenie gleb y w p ływ a
na zm niejszenie przew odnictw a cieplnego, a zagęszczenie i w zrost w il­
gotności zw iększa jego w artość.
Jak w yk azały badania agrofizyków radzieckich [15], zależność m ię­
dzy przew odnictw em ciep ln ym a porow atością gleb y ma postać hiper­
boli, co oznacza, że szybkość w zrostu w spółczynnika zw iększa się ze
spadkiem porow atości. Stw ierdzono przy tym , że typ gleb y nie ma isto t­
nego w p ły w u na przebieg om aw ianej funkcji.
Z rozważań tych w yp ływ a w niosek, że w sk utek zm niejszenia g ę­
stości gleba ogrzewa się szybciej, natom iast odprowadzanie ciepła w
głąb profilu przebiega w oln iej. D zięki tem u pow ierzchniow a w arstw a
gleb y spulchnionej w ykazuje z reguły w yższą tem peraturę, a profil w y ż ­
szy gradient tem p eratu ry niż analogiczne w ielk ości term iczne gleb y za­
gęszczonej.
Zdarza się, że przedstaw iony rozkład tem peratur gleb ow ych ulega
istotn ym zm ianom , których przyczynę n ależy upatryw ać w procesach
parowania w od y z w ierzchniej w arstw y gleb y i kondensacji pary w od­
nej w glebie. W ysoka w artość ciepła parowania w ody sprawia, że udział
parowania i skraplania sięga w w ierzchniej w arstw ie 60% ogólnej w ar­
tości strum ienia cieplnego przepływ ającego przez glebę [23]. S p u lch n ie­
nie, zw iązane z w yd ob yciem głęb szych i w ilgotn iejszych w arstw gleb y
na jej pow ierzchnię, m oże zatem w początkow ym okresie prowadzić do
obniżenia tem peratury ze w zględu na in ten syfik ację parowania.
28
R. Baranowski
Trudno określić, jak duży jest w p ły w upraw y m echanicznej i w y ­
nikających stąd zm ian gęstości gleb y na jej tem peraturę i inne w sk aź­
niki term iczne. Literatura zawiera n iew iele danych na ten tem at. T eo­
retyczne obliczenia oraz w yn ik i obserw acji w yk on anych przez n auk ow ­
ców radzieckich w skazują, że różnice średnich tem peratur dobow ych
w yw ołan e uprawą mogą m ieć w artości w ynoszące kilka stopni [15].
W naszych warunkach k lim atyczn ych w p ły w gęstości na tem peraturę
gleb y jest m niejszy. Z obserw acji w yk on anych w L askow icach w okre­
sie trzech m iesięcy letn ich 1975 r. w ynika, że różnice tem peratur ornej
w a rstw y gleb y piaskow ej w n astęp stw ie zm ian jej gęstości w ah ały się
od 0,2 do 1.1 К [1]. Są to w ięc zm iany n iew ielk ie, które nie mogą m ieć
w iększego w p ływ u na przebieg w egetacji roślin. W yciągnięcie ogóln iej­
szych w niosków w ym agałob y przeprow adzenia w ielu system atyczn ych
i d ługotrw ałych obserw acji tem peratury różnych gleb w pow iązaniu ze
stanem ich spulchnienia lub zagęszczenia.
PODSUMOWANIE
1. G ęstość lub porow atość ogólna są podstaw ow ym i w skaźnikam i
stanu fizyczn ego g leb y oraz jego zm ian, będących n astęp stw em w y ­
konyw ania zabiegów upraw ow ych lub działania czynn ików natu ral­
nych. W ym ienione cechy w p ływ ają na k ształtow an ie się głów n ych w ła ­
ściw ości agrotechnicznych, to jest stosunków p ow ietrznych, w odnych i
term icznych oraz oporów m echanicznych gleby.
2. W zależności od polow ej pojem ności wodnej i krytyczn ej obję­
tości pow ietrza dla upraw ianych gatunków roślin można określić m a­
ksym alną gęstość gleby, zapew niającą odpow iednie w arunki jej aeracji.
Ma to szczególne znaczenie w problem atyce upraw y gleb ciężkich, w
których często może w ystęp ow ać n iedostateczne zaopatrzenie korzeni
w tlen, spow odow ane niską porowatością aeracyjną.
3. D okonyw ane m echaniczną uprawą zm iany gęstości gleb y nie w p ły ­
w ają na jej połow ą pojem ność wodną. Stan spulchnienia lub zagęszcze­
nia w p ływ a natom iast na „k oncentrację” w ody (w ilgotność w °/o obj.),
infiltrację i przepuszczalność wodną gleb y oraz podsiąkanie i zw iązaną
z tym in ten syw n ość parowania.
4. Z agęszczenie g leb y w p ływ a na zw iększenie jej zw ięzłości, a tym
sam ym na w zrost oporów m echanicznych staw ianych przez glebę na­
rzędziom upraw ow ym i rozw ijającym się częściom podziem nym roślin.
W pływ ten jest tym siln iejszy, im niższa jest w ilgotn aość ośrodka g le­
bowego.
5. P ow stające w sk utek zagęszczenia lub spulchnienia gleb y zm iany
w proporcjach m iędzy jej trzem a fazam i w p ływ ają na podstaw ow e
w skaźniki term iczne gleby. W ynikające stąd różnice tem peratur gleb y
są jednak n iew ielk ie i podlegają w p ływ ow i innych czynników .
Gęstość gleby i jej agrofizyczne w łaściw ości
29
LITERATURA
[1] B a r a n o w s k i R., B a k o w s k i B.: W pływ zróżnicowanego składu fazo­
wego gleby na dynam ikę jej tem peratury. Rocz. glebozn. 28, 1977, 1, 37-44.
[2] B a r a n o w s k i R., P a b i n J.: W pływ gęstości gleby lekkiej na plonowa­
nie buraków cukrowych. Zesz. probl. Post. Nauk roi. (w druku).
[3] B e n d e r J.: Głębokość orki i wilgotność jako czynniki kształtujące zw ię­
złość gleb wytw orzonych z piasków i glin lekkich. Poznańskie Tow. Przy­
jaciół Nauk 1966.
[4] D e c h n i k I., L i p i e c J.: Zwięzłość gleby jako czynnik środowiska roz­
woju roślin. Probl. A grofizyki 17, 1975.
[5] D o b r z a ń s k i B., D o m ż a ł H.: W pływ m elioracyjnej orki na w ilgot­
ność i zapas wody w glebie wytworzonej z piasku. Zesz. probl. Post. Nauk
roi. 77 b, 1968, 75-85.
16] D o ł g o w S., M o d i n a S.: O niekotorych zakonomiernostiach zaw isim osti
urożajnosti sielskochozjajstw iennych kultur ot płotnosti poczwy. Tieoreticzeskije woprosy obrabotki poczw. Leningrad 1969.
[7] H e m s a t h D., M a z u r а к A.: Seedling growth of sorghum in cly sand
m ixtures at various compactions and water contents. Soil Sei. Soc. Amer.
Proc. 38, 1974, 3, 387-390.
[8] H e r z o g R. i in.: Einfluss unterschiedlicher Lagerungsdichte verschiedener
Bodenarten auf einige physikalische Bodeneigenschaften und die Erträge
mehrere Getreidearten. Archiv, f. Acker- u. Pflanzenbau u. Bodenkunde
20, 1976, 8, 555-566.
[9] K a c h r u R., H a k i m i A.: Cotton yield as affected by various degrees of
soil compaction. J. of Agr. and Crop Sei. 144, 1977, 1, 70-77.
[10] K n i t t e l H., S t a n z e l H.: Untersuchungen des Bodengefüges mit P ene­
trometer und Rammsonde. Z. f. Acker- u. Pflanzenbau 142, 1976, 3, 181-193.
[11] K o p e c k y J.: Investigations of the relations of water to soil. Proc. Intern.
Congr. Soil Sei. 1, 1927, 495-503.
[12] K o w a l i k P.: N atlenienie gleb a m elioracje wodne. Narada nauk.-techn.,
Bydgoszcz 1975, 13-31.
[13] M i c z u r i n B., O n i s z c z e n k o W.: W lijanije m iechaniczeskogo sostawa
i struktury poczwy na raw now iesije i pieriedw iżenije włagi. Tieoreticzeskije woprosy obrabotki poczw. Leningrad 1969, 147-155.
[14] N a w r o c k i S.: The effect of deep ploughing on some physical properties
of soil formed from slightly loamy sand. Polish J. of Soil Sei. 3, 1970, 2,
65-70.
[15] Podstaw y Agrofizyki, praca zbiór, pod red. A. Joffe. PWRiL, Warszawa 1967.
[16] P e n m a n H.: Gas and vaipor m ovem ent in the soil. J. Agric. Sei. 30,
1940, 437-462.
[17] R a d o m s k a M.: Badania m odelowe nad pogłębianiem uprawy na glebie
lekkiej. Zesz. probl. Post. Nauk roi. 100, 1970, 37-43.
[18] S m i e r z c h a l s k i L.: W pływ zagęszczenia gleby na plonowanie niektó­
rych roślin zbożowych i okopowych. Międzynarod. Konf. Nauk. Puławy,
R(38), 1972, 23-38.
[19] T a y l o r H., G a r d n e r H.: Penetration of cotton seed taproots as influen­
ced by bulk density, water content and soil strenght. Soil Sei. 96, 1963,
153-156.
[20] T a y l o r S.: Oxygen diffusion in porous media as a measure of soil aeration.
Soil Sei. Soc. Amer. Proc. 14, 1950, 55-61.
30
R. Baranowski
[21] T г z e с к i S.: Czy głębokie spulchnienie
m agazynowania wody w glebie. Nowe Roln.
[22] V o m o c i l J., F l o c k e r W.: Effect of
m ovem ent of soil air and waiter. Tran^
242-246.
rzeczyw iście zwiększa zdolność
7, 1969, 16-18.
soil compaction on storage and
lAmer. Soc. Agr. Angr. 4, 1961,
[23] W e s t c o t L., W i e r e n g a P.: Transfer of heat by conduction and m o­
vem ent in closed soil system . Soil Sei. Soc. Amer. Proc. 38, 1974, 9-14.
[24] W i t t s e i l L., H o b b s J.: Soil compaction effects on field plant growth.
Agr. J. 57, 1965, 534-537.
[25] Y a n g S., de J o n g E.: Effect of soil water potential and bulk density on
water uptake patterns and resistance to flow of water in wheat plants.
Can. J. Soil Sei. 51, 1971, 211-220.
P. БАРАНОВСКИ
ВЛИЯНИЕ ПЛОТНОСТИ ПОЧВЫ НА ЕЁ АГРОФИЗИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА
Отделение общего земледелия Института агротехники удобрения
и почвоведения в Лясковых Олавских
Ре з юме
Плотность почвы является основным показателем физического состояния
почвы, характеризующим изменения её структуры, возникающие в следствии
применения агротехнических мероприятий или воздействия естественных ф ак ­
торов. Её влияние сказывается на формировании главных агрофизических
свойств, то есть режимов: воздушного, водного и термического, а такж е на ме­
ханическом сопротивлении почв.
Обсуждался вопрос допустимого уплотнения почвы в зависимости от её по­
левой влагоемкости и критической для различных видов дастений воздушной
пористости почвы. Плотность, гарантирующая надлежащ ие условия аэрации не
должна превышать величины составляющей около 1,4 г/см ~3 в случае тяжёлых
почв и 1,7 г/см~3 для лёгких песчаных почв.
Рыхление либо уплотнение почвы разрешают улучшать водной режим, так
как с изменениями уплотнения связаны изменения общей пористости и модифи­
цирование крупности пор. Это влияет на энергетическое состояние влаги и име­
ет решающее значение для её транспорта, пространственного распределения
в почве и доступности для растений.
В итоге уплотнения почвы повышается её связность, а следовательно и ме­
ханическое сопротивление, оказываемое агротехническим орудиям и развиваю­
щимся подземным частям растений. Результаты пенетрометрических испытаний
показывают, что на связность сильнее влияет плотность почвы, нежели её
влажность.
Вследствие уменьшения плотности почва быстрее согревается, но отвод
тепла в глубину профиля происходит медленнее. Благодаря этому поверхност­
ный слой разыхлённой почвы, как правило, показывает высшую температуру,
а профиль больший температурный традиент, чем аналогичные термические
величины уплотнённой почвы. Однако, в наших климатических условиях р аз­
ницы почвенных температур невелики и подвергаются влиянию других ф акто­
ров.
Gęstość gleby i jej agrofizyczne w łaściw ości
31
R. BARANOW SKI
SOIL- BULK DENSITY EFFECT ON AGROPHYSICAL PROPERTIES OF SOIL
Department of Soil and Plant C ultivation at Laskowice Oławskie
Instytitute of Soil Science and Cultivation of Plants
Summa r y
The bulk density is a basic index of the physical state of soil, reflecting
changes of its structure in consequence of various tillage operations or under
influence of natural factors. It affects the form ation of main agrophysical pro­
perties, i.e. of air, water and therm ic relations and m echanical resistances of soil.
The question of admissible compaction of soil depending on its water field
capacity and air capacity critical for different kinds of plants is discussed. Soil
bulk density ensuring appropriate aeration conditions should not exceed the
value of about 1.4 g.cm -3 in heavy soils and 1.7 g.cm3 - in light sandy soils.
Loosening or compression of soil enable to improve water conditions, as with
the bulk density changes occurring in total porosity and soil pore size m odi­
fication distribution are connected. That affedts the energetic state of water,
decisive for its transport and spatial distribution in soil and its availability to
plants.
The com paction of soil leads to an increase of its strenght and m echanical
resistance to tillage tools and to developed underground parts of plants. The
results of penetrometric tests have proved that the strenght is more strongly in ­
fluenced by bulk denstiy than by m oisture content of soil.
A decrease of bulk density results in quicker warm ing up soil, whereas the
warm th transport into soil profile depth goes at a slower rate. In this connection
the upper layer of loosened soil has, as a rule, higher tem perature and the pro­
file — higher temperature gradient than analogic values of compacted soil
The tem perature differences are, however, little in our clim atic conditions and
are affected by other factors.
Doc. d r hob. R ysza rd B aranow ski
W yższa S zk o ła In ży n ierska
Zakład R olnictw a
Opole, ul. O leska 114