Ryszard Ślęczka - Biblioteka Współczesnej Myśli Pedagogicznej

RYSZARD ŚLĘCZKA
Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie
Ustawy Komissyi Edukacyi Narodowej
dla Stanu Akademickiego
i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane,
redakcja naukowa Kalina Bartnicka, Warszawa 2015,
ss. 698
W 2015 roku pod redakcją Profesor Kaliny Bartnickiej ukazały się Ustawy
Komissyi Edukacyi Narodowej dla Stanu Akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane. Jest to pierwsze pełne wydanie z tabelami i wzorami, nie
licząc tego z 1783 roku. Ustawy w wersji pierwotnej światło dzienne ujrzały już
w 1781 roku i stanowiły swoisty projekt poddany dwuletniej weryfikacji poprzez
praktykę szkolną. Między wersją pierwszą a ostateczną dostrzec można było
spore różnice. Zmniejszono na przykład liczbę rozdziałów i w przypadku kilku zmieniono nieco ich treść. Po naniesieniu niezbędnych poprawek, od wspomnianego już wcześniej 1783 roku, stały się podstawowym prawem szkolnym
nadanym Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Prezentowane w recenzji wydawnictwo ma charakter szczególny, ponieważ
pozwala zapoznać się z Ustawami KEN w trzech językach: polskim, litewskim
i angielskim. Jest to bardzo cenna inicjatywa, gdyż wcześniej nie były one dostępne w tych przekładach.Wspomnieć należy w tym miejscu o pierwszych tłumaczeniach Ustaw. Były to tłumaczenia na język niemiecki i francuski i związane
były z chęcią poznania ich przez Prusy i Rosję, niedługo po tym jak je ustanowiono. W Prusach, co może nieco dziwić, żywo interesowano się Ustawami z 1783
roku i wprowadzonymi do nich zmianami z 1790 roku oraz obowiązującym u nas
szkolnictwem, ogólnie mówiąc reformami KEN. W związku z tym dokonano
tłumaczenia Ustaw na język niemiecki i przesłano je do Berlina. Z kolei, po zajęciu Litwy i Wilna przez Rosjan, na polecenie Mikołaja Repnina przełożono je
na język francuski. Podstawą do najnowszego wznowienia Ustaw stał się zbiór
znajdujący się w zasobach Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego. Warto w tym
miejscu podkreślić, że mogły się one ukazać dzięki wsparciu ze strony Ministerstwa Edukacji Narodowej i Instytutu Historii Nauki im. Ludwika i Aleksandra
Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk.
162 Ryszard Ślęczka
Zgodnie z oczekiwaniami zespołu przygotowującego Ustawy do druku miały
one stać się dostępniejsze niż dotychczas, zwłaszcza w odniesieniu do wersji w języku litewskim i angielskim. Osoby znające te języki bez większych przeszkód
mogą odtąd zapoznać się z nimi i wykorzystać je w swoich badaniach naukowych
oraz – co za tym idzie – lepiej spopularyzować osiemnastowieczne dzieje edukacji
polskiej. Pojawienie się Komisji Edukacji Narodowej w historii szkolnictwa było
dziełem bezprecedensowym i nowatorskim, nie posiadającym wcześniejszych
wzorów ani w kraju, ani za granicą. Ustawy były ważnym kodeksem dającym
podstawę prawną dla jej funkcjonowania. Znane z XIX i XX wieku przedruki zaliczyć wypada do nieco krótszych i fragmentarycznych. Jeżeli nawet ukazywały się
w całości, to nie zawierały tablic i wzorów, tak istotnych dla lepszego zrozumienia
funkcjonowania administracji szkolnej, szkół czy działań podejmowanych przez
nadzór pedagogiczny.
Niezwykle wartościową częścią publikacji jest wprowadzenie Kaliny Bartnickiej zatytułowane Ustawy dla Stanu Akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przypisane. Polski kodeks szkolny z XVIII wieku, opublikowany w 1783 r.
przez Komisję Edukacji Narodowej. Wprowadzenie do nowego wydania oraz wskazówki bibliograficzne zawierające wykaz opracowań, źródeł i wydawnictw źródłowych. Można przypuszczać, że przygotowano je z myślą o osobach sięgających
do litewskiej lub angielskiej wersji językowej, jako swego rodzaju kompendium
wiedzy o Komisji Edukacji Narodowej. Nawiasem mówiąc bardzo rzeczowym
i wyczerpującym. Na blisko pięćdziesięciu stronach tego wprowadzenia dokonano szerokiej analizy europejskiego oświecenia, sytuacji politycznej i społecznej
w Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz przeprowadzono wnikliwą charakterystykę szkolnictwa, w tym także dokonań Komisji Edukacji Narodowej. Działalność Komisji opisano w sposób problemowy rozpoczynając od dyskusji wokół
niej i momentu jej powstania (14 października 1773 roku). Wiele miejsca poświęcono przeprowadzonym przez Komisję reformom, nowej organizacji szkolnictwa, programom i metodom nauczania, ideałowi wychowawczemu i wielu innym
działaniom podejmowanym przez nią. Słusznie zauważono, że wydane w 1783
roku Ustawy zakończyły dziesięcioletni etap krystalizowania się reformy szkolnej
w zakresie teorii i praktyki.
Dla polskiego badacza historii pedagogiki i dziejów szkolnictwa wznowione
Ustawy mogą stanowić istotne źródło odniesienia i być wartościowym dokumentem pozwalającym prowadzić bardzo szerokie badania porównawcze. Na ich podstawie można prześledzić na przykład tworzenie się stanu akademickiego, który
– jak stanowiły Ustawy:
składać się będzie z Szkół Głównych, zawierających wszelkie nauki, Rządców
i Nauczycielów w nichże; Zgromadzeń akademickich wydziałowych i podwydziałowych, a zatym ze wszystkich w tym społeczeństwie rządzących, uczących, posługi
duchowne dla uczniów odprawiających i z tych, którzy w takowych posługach zasłużonemi będą. Ci zaś, co tylko w Szkołach Głównych stopnie doktorskie otrzymują,
ustawom na Stan akademicki przepisanym nie podlegają (Ustawy…, s. 67).
Recenzja książki pt. Komissyi Edukacyi Narodowej dla Stanu Akademickiego…163
W oparciu o kolejne rozdziały (głównych rozdziałów było dwadzieścia pięć)
dowiedzieć się można jakie zasady przyjęto ustanawiając organizację poszczególnych szkół, w tym Szkół Głównych oraz prześledzić sposoby kierowania nimi
i stosowane formy kontroli. Niezwykle cenną podstawą do badań nad codziennym życiem szkolnym mogą być rozdziały o uczniach i ich popisach, nauczycielach i płacach oraz pozostałe. Szczegółowo opisano czas wolny od nauki, edukację
fizyczną, sąd szkolny, kary i nagrody.
Całość obejmuje blisko siedemset stron tekstu umieszczonego w twardej
oprawie. Przygotowując tekst do druku starano się zachować zasady ówczesnej
składni i fonetyki, jedynie częściowo uwspółcześniając pisownię. Do sięgnięcia po
tę pozycję zachęca stylowa oprawa z umieszczonymi na niej pieczęciami Komisji
Edukacji Narodowej oraz Szkoły Głównej Koronnej i Szkoły Głównej Wielkiego
Księstwa Litewskiego, co dodatkowo wprowadza w klimat epoki. Prezentowana
publikacja znakomicie wpisuje się w cykl wydawnictw przygotowywanych przez
zespół grantu badającego dzieje KEN, który działa od 2012 roku i za problem
badawczy wybrał sobie „Komisji Edukacji Narodowej model szkoły i obywatela –
koncepcje, doświadczenia i inspiracje”. Obok kilku mniejszych opracowań, które
już powstały i jeszcze mają powstać, warto wspomnieć o 35 artykułach zawartych
w trzecim tomie „Biblioteki Współczesnej Myśli Pedagogicznej”, który w całości
poświęcony został Komisji Edukacji Narodowej. Na temat Komisji wypowiedzieli się tutaj zarówno historycy, jak i pedagodzy. Bardzo zaawansowane są też prace
nad słownikiem biograficznym ludzi związanych z KEN i tomami wydziałowymi
oraz monografiami Szkół Głównych – Koronnej i Litewskiej.