Kontrola abstrakcyjna wzorców umownych

54 Prawo
BANK I KREDYT w rz e s i e ƒ 2 0 0 3
Kontrola abstrakcyjna wzorców
umownych – wàtpliwoÊci
interpretacyjne wynikajàce ze zmian
prawa
Agnieszka Âwistak
Abstrakcyjna kontrola wzorców to instytucja stosunkowo nowa1. Trudno wi´c na tym etapie o jakiekolwiek
uogólnienia co do jej rzeczywistego oddzia∏ywania na
kszta∏t wzorców, którymi w obrocie pos∏ugujà si´ profesjonaliÊci. Prawne skutki uznania abuzywnoÊci wzorca (uznania postanowieƒ umownych za niedozwolone)
sà oczywiste. Mo˝na si´ jednak zastanawiaç, czy wynikajàca z tego bezskutecznoÊç wzorca spowoduje odstà1
Ustawà z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów
oraz o odpowiedzialnoÊci za produkt niebezpieczny (Dz.U. nr 22, poz. 271),
dalej ustawa o ochronie praw konsumentów, na mocy której (art. 19 pkt 3) w
kodeksie post´powania cywilnego zosta∏ dodany rozdzia∏ „Post´powanie w
sprawach o uznanie postanowieƒ wzorca umowy za niedozwolone”. W
ramach kontroli abstrakcyjnej sàd bada treÊç wzorca umowy stosowanego w
stosunkach z konsumentami, dokonujàc jego oceny in abstracto. Abstrakcyjna
sàdowa kontrola wzorców wymaga ich oceny i ewentualnego zakazu
stosowania w oderwaniu od konkretnej umowy. Ta cecha to podstawowy
wyró˝nik tej instytucji, który poÊrednio obrazuje równie˝ cel jej powo∏ania.
Post´powanie w sprawach o uznanie postanowieƒ wzorca umowy za
niedozwolone zosta∏o powo∏ane do ˝ycia przede wszystkim z uwagi na
zbiorowy interes konsumentów. Interes powoda ma tu charakter wtórny.
pienie od pos∏ugiwania si´ nim w obrocie. Kwestionowana mo˝e byç tak˝e bezskutecznoÊç wzorca stosowanego w stanie prawnym innym ni˝ obowiàzujàcy
w momencie orzekania o abuzywnoÊci. Z takimi sugestiami, niemajàcymi uzasadnienia z formalnoprawnego
punktu widzenia, nale˝y si´ liczyç nie tylko ze wzgl´du na cz´ste zmiany prawa, które w niektórych wypadkach mogà byç uto˝samiane z „legalizacjà” wzorca.
W tym zakresie majà te˝ znaczenie coraz cz´Êciej wydawane przez Sàd Okr´gowy w Warszawie – Sàd Ochrony Konkurencji i Konsumenta orzeczenia o uznaniu poszczególnych postanowieƒ wzorców umownych za niedozwolone2.
2
Ustawà z dnia 5 lipca 2002 r. o zmianie ustawy o ochronie konkurencji i
konsumentów, ustawy Kodeks post´powania cywilnego oraz ustawy o
zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz.U. nr 129, poz. 1102) z dniem 14
grudnia 2002 r. zmieniono nazewnictwo z: „Sàd Okr´gowy w Warszawie – sàd
antymonopolowy” na „Sàd Okr´gowy w Warszawie – sàd ochrony
konkurencji i konsumentów”.
Prawo
BANK I KREDYT w rz e s i e ƒ 2 0 0 3
W poczàtkowym okresie funkcjonowania abstrakcyjnej kontroli wzorców Sàd najcz´Êciej oddala∏ powództwa, powo∏ujàc si´ na to, ˝e w momencie wyst´powania z pozwami strony nie by∏y zwiàzane umowà.
Rozumowanie takie jest przyk∏adem b∏´dnego za∏o˝enia, ˝e legitymacja procesowa czynna, a wi´c uprawnienie do wyst´powania po stronie powodowej, w ramach kontroli abstrakcyjnej wymaga oceny, czy podmiot, który wystàpi∏ z powództwem, by∏ w danym momencie stronà umowy, czy np. wczeÊniej od takiej
umowy nie odstàpi∏. Wymogu takiego nie przewidzia∏
natomiast sam ustawodawca (art. 47938 k.p.c.)3.
Schemat orzekania sàdu oparty by∏ na b∏´dnych
przes∏ankach. èród∏a tych nieprawid∏owoÊci nale˝y
szukaç w mylnym odczytaniu charakteru, a tym samym
elementów dwóch odr´bnych instytucji (kontroli incydentalnej i abstrakcyjnej). Wynika∏y one najcz´Êciej z
niew∏aÊciwej interpretacji art. 21 ustawy o ochronie
praw konsumentów4.
W przypadku zdecydowanej wi´kszoÊci rozstrzygni´ç przepis ten okaza∏ si´ punktem wyjÊcia do wydawania nieprawid∏owych orzeczeƒ. Zgodnie z wyra˝anym przez d∏ugi czas zdaniem Sàdu, we wskazanym zakresie nadaje on nowelizacji moc wstecznà, zezwalajàc
na jej stosowanie do stosunków umownych istniejàcych
przed wejÊciem w ˝ycie ustawy.
Teza Sàdu o wstecznej mocy przepisów wskazanych w art. 21 ustawy o ochronie praw konsumentów,
w tym równie˝ tego artyku∏u, jest nieuzasadniona.
Przepis ten dotyczy stosunków prawnych sprzed wejÊcia ustawy w ˝ycie. Ich ocena, z punktu widzenia art.
21, mo˝e byç jednak dokonywana wy∏àcznie od 1 lipca
2000 r., a wi´c od pierwszego dnia obowiàzywania
ustawy. Nie ma wi´c w tym przypadku wstecznego
dzia∏ania prawa. Sàd pope∏ni∏ tu cz´sty niestety b∏àd,
uto˝samiajàc retroaktywnoÊç z bezpoÊrednim dzia∏aniem nowej ustawy od momentu wejÊcia jej w ˝ycie,
tak˝e wobec stosunków prawnych w toku.
Niezbyt du˝e, bo zaledwie 3-letnie doÊwiadczenie
Sàdu w zakresie orzekania w ramach kontroli abstrakcyjnej o uznaniu postanowieƒ wzorców umownych za
niedozwolone nie pozwala na formu∏owanie generalnych twierdzeƒ o linii orzekania w tym zakresie. Wydaje si´, ˝e obecnie mo˝na jedynie mówiç o pewnej
tendencji, której kierunek nale˝y uznaç za w∏aÊciwy.
Coraz cz´Êciej zapadajà orzeczenia o uznaniu zaskar˝anych postanowieƒ wzorców umownych za niedozwo-
3
W Êwietle art. 479 38 k.p.c. powództwo w sprawach o uznanie postanowieƒ
wzorca umowy za niedozwolone mo˝e wytoczyç ka˝dy, kto wed∏ug oferty
pozwanego móg∏by zawrzeç z nim umow´ zawierajàcà postanowienie, którego
uznania za niedozwolone ˝àda si´ pozwem. Powództwo mo˝e wytoczyç tak˝e
organizacja spo∏eczna, do której statutowych zadaƒ nale˝y ochrona interesów
konsumentów, powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów oraz Prezes
Urz´du Ochrony Konkurencji i Konsumentów.
4 Zgodnie z tym artyku∏em przepisy art. 1-17 oraz art. 18 pkt. 1-5
(wprowadzajàcego m.in. zmiany w art. 384-3854 kodeksu cywilnego) stosuje
si´ do umów zawartych i niewykonanych w dniu wejÊcia w ˝ycie ustawy.
lone. Jest to istotne nie tylko ze wzgl´dów formalnoprawnych, które nale˝y powiàzaç z prawid∏owym odczytaniem charakteru kontroli abstrakcyjnej. Trzeba
równie˝ zwróciç uwag´ na obejmowanie pozwami coraz szerszego kr´gu podmiotów stosujàcych wzorce.
Przy stosunkowo niewielkiej liczbie powództw wytaczanych w omawianym zakresie nadal najliczniejszà
grup´ stanowià tzw. firmy systemu argentyƒskiego.
Coraz cz´Êciej jednak w tego typu sprawach pozwanymi sà banki.
Z punktu widzenia Urz´du Ochrony Konkurencji i Konsumentów, który w zakresie swoich kompetencji monitoruje ogólne warunki umów, procedowanie zazwyczaj odbywa si´ wed∏ug nast´pujàcego
schematu. Po uznaniu przez Urzàd, ˝e u˝ywane
w obrocie wzorce umowne zawierajà postanowienia,
które – na podstawie klauzuli generalnej: art. 385 1 §1
k.c. bàdê na podstawie otwartej listy klauzul abuzywnych – art. 3853 k.c. – mogà byç uznane za niedozwolone, Urzàd zwraca si´ do stosujàcego je podmiotu o ich zmian´5. Na tym etapie, bez ˝adnych
konsekwencji, podmiot mo˝e dobrowolnie odstàpiç
od ich u˝ywania. Najcz´Êciej zdarza si´ jednak, ˝e
rozpocz´ta w ten sposób „weryfikacja” wzorców
znajduje fina∏ w Sàdzie. Coraz cz´Êciej dzieje si´ tak
równie˝ w przypadku banków 6.
Do tej pory Urzàd Ochrony Konkurencji i Konsumentów w trybie art. 47938 k.p.c. wystàpi∏ z powództwami przeciwko kilku bankom, w tym m. in. przeciwko PKO BP SA7. Wydany w sprawie wyrok jest ciekawy z kilku powodów. Przede wszystkim ze wzgl´du na
treÊç postanowieƒ uznanych na jego mocy za niedo5
Zgodnie z art. 385 1 § 1 k.c. postanowienia umowy zawieranej z konsu-
mentem nieuzgodnione indywidualnie nie wià˝à go, je˝eli kszta∏tujà jego prawa i obowiàzki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, ra˝àco
naruszajàc jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowieƒ okreÊlajàcych g∏ówne Êwiadczenia stron, w tym cen´ lub wynagrodzenie, je˝eli zosta∏y sformu∏owane w sposób jednoznaczny.
Art. 3853 k.c. zawiera list´ klauzul, które w razie wàtpliwoÊci uwa˝a si´ za
niedozwolone postanowienia umowne.
6 Nale˝y jednoczeÊnie pami´taç o uprawnieniu do wydawania decyzji w sprawach praktyk naruszajàcych zbiorowe interesy konsumentów, nadanym Urz´dowi na podstawie ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji
i konsumentów.
7 W pozwie przeciwko BIG Bankowi Gdaƒskiemu Urzàd zakwestionowa∏
m.in.: postanowienie wzorca „Taryfa Prowizji i Op∏at Bankowych BIG Banku
Gdaƒskiego S. A.”, pobieranych od osób fizycznych nieprowadzàcych dzia∏alnoÊci gospodarczej, o nast´pujàcej treÊci 'wyp∏aty gotówkowe z konta osobistego – 2 z∏, tj. pkt 4 i pkt 4.1.1.,
– ˝e Bank domniemywa, i˝ jego klienci otrzymujà korespondencj´ w ciàgu
3 dni,
– ˝e Bank pobiera op∏at´ za zastrze˝enie karty bankowej, powo∏ujàc si´ na
przepisy regulaminu Visa International.
W pozwie przeciwko BPH PBK Urzàd zakwestionowa∏ postanowienie stosowanego wzorca, które upowa˝nia∏o Bank do jego zmiany bez podania
przyczyn.
Patrz Trzy banki do sàdu – z∏e regulaminy. „Urzàd wszczà∏ te˝ post´powanie
w sprawie naruszania zbiorowych interesów konsumentów przeciwko BG˚,
który nie podaje w og∏oszeniach i reklamach dotyczàcych kredytu konsumenckiego rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania”. „Rzeczpospolita”
z dnia 18 marca 2003 r. nr 65 (6445). W cytowanym artykule brakuje danych
o zawarciu stosownych postanowieƒ we wzorcu.
55
56 Prawo
zwolone8. Znajdujà one bowiem odzwierciedlenie,
chocia˝ zazwyczaj w ró˝nych konfiguracjach i ró˝nym
brzmieniu, we wzorcach stosowanych przez inne banki. Wzorce uznane za abuzywne na mocy omawianego
orzeczenia, w trybie art. 47945 §2 k.p.c., zosta∏y wpisane do rejestru postanowieƒ wzorców umowy uznanych
za niedozwolone9. Nale˝y z tym wiàzaç skutek tzw.
prawomocnoÊci rozszerzonej10. Dla podmiotów innych
ni˝ strony oznacza to, ˝e w ka˝dym przypadku zamieszczenia w wià˝àcej je umowie jakiegokolwiek postanowienia uznanego za abuzywne nie wywiera ono
skutku. O bezskutecznoÊci takiej mo˝na jednak mówiç
wy∏àcznie w przypadku u˝ycia wzorca o treÊci takiej
samej jak treÊç wzorca uznanego za niedozwolony.
Oceny, moim zdaniem, powinno si´ dokonywaç bioràc
pod uwag´ merytorycznà stron´ wzorca. W przypadku
zawarcia w umowie wzorca, którego treÊç nie
w brzmieniu, ale wy∏àcznie w warstwie merytorycznej
odpowiada wzorcowi uznanemu za abuzywny, mo˝e
jednak rodziç si´ wàtpliwoÊç, czy taki skutek powstaje11. Dlatego powszechnà praktykà jest zmiana brzmie8
Wyrok z dnia 30 wrzeÊnia 2002 r., XVII AMC 47/01, na mocy którego Sàd
Antymonopolowy uzna∏ za niedozwolone i zakaza∏ wykorzystywania w
obrocie z konsumentami:
– postanowieƒ wzorca umowy zawartych w rozdziale II „Karty bankowe”
„Taryfy prowizji i op∏at bankowych w obrocie krajowym i zagranicznym PKO
BP S.A.” o treÊci: „za rozpatrzenie nieuzasadnionej reklamacji 20,00 z∏”,
– postanowienia wzorca umowy zawartego w pkt. 27 „Regulaminu u˝ywania
mi´dzynarodowej karty PKO Ekspres” w cz´Êci o treÊci: „Je˝eli po
zakoƒczeniu procesu reklamacyjnego reklamacja Posiadacza karty nie zosta∏a
w ca∏oÊci lub cz´Êci uznana , PKO BP S.A. ma prawo do obcià˝enia rachunku
kosztami jej wyjaÊnienia”,
– postanowienia wzorca umowy zawartego w §34 pkt 3 „Regulaminu
wydawania i u˝ywania karty PKO Visa Classic” w cz´Êci o treÊci: „Je˝eli po
zakoƒczeniu procesu reklamacji reklamacja posiadacza karty nie zosta∏a w
ca∏oÊci lub w cz´Êci uwzgl´dniona, PKO BP S.A. ma prawo do obcià˝enia
rachunku kwotà nale˝nych op∏at z datà obcià˝enia”,
– postanowienia wzorca umowy zawartego w §30 pkt 3 „Regulaminu
wydawania i u˝ywania karty PKO Visa Gold” w cz´Êci o treÊci: „Je˝eli po
zakoƒczeniu post´powania reklamacyjnego reklamacja posiadacza karty nie
zosta∏a w ca∏oÊci lub w cz´Êci uwzgl´dniona, PKO BP S.A. ma prawo do
obcià˝enia rachunku kwotà nale˝nych op∏at”,
– postanowienia wzorca umowy zawartego w §50 pkt 3 „Ogólnych warunków
otwierania i prowadzenia przez Powszechnà Kas´ Oszcz´dnoÊci bank
paƒstwowy rachunków oszcz´dnoÊciowych o treÊci: „PKO – bp podaje do
wiadomoÊci obowiàzujàce stawki prowizji i op∏at przez wywieszanie w
Oddzia∏ach PKO – bp Taryfy oraz udost´pnia Taryf´ na ˝yczenie posiadacza
rachunku”,
– postanowienia wzorca umownego zawartego w §46 „Ogólnych warunków
otwierania i prowadzenia przez Powszechnà Kas´ Oszcz´dnoÊci bank
paƒstwowy rachunków oszcz´dnoÊciowych” o treÊci: „W przypadku, gdy
posiadacz rachunku zobowiàza∏ si´ do odbierania korespondencji i wyciàgów
w Oddziale PKO – bp, korespondencj´ nie odebranà przez 30 dni uznaje si´
za dor´czonà”.
9 Zgodnie z art. 47945 §2 k.p.c. Prezes Urz´du Ochrony Konkurencji i
Konsumentów prowadzi, na podstawie wyroków uwzgl´dniajàcych
powództwo, rejestr postanowieƒ wzorców umowy uznanych za
niedozwolone.
W sprawach o uznanie postanowieƒ wzorców za niedozwolone, w których
stronà pozwanà by∏ bank, sà to pierwsze postanowienia wzorców uznanych za
abuzywne, które Prezes Urz´du Ochrony Konkurencji i Konsumentów
umieÊci∏ w prowadzonym przez siebie rejestrze.
10 Patrz E. ¸´towska: Prawo umów konsumenckich. Warszawa 2002 C.H.Beck, s. 360.
11 JeÊli np. za abuzywne uznane zosta∏o postanowienie „za rozpatrzenie
nieuzasadnionej reklamacji 20,00 z∏”, natomiast w umowie u˝yto klauzuli „za
rozpatrzenie nieuzasadnionej reklamacji - 19,50 z∏”, mo˝na sugerowaç, ˝e nie b´dzie
mo˝na mówiç o bezskutecznoÊci tej klauzuli, chocia˝ de facto chodzi o to samo.
BANK I KREDYT w rz e s i e ƒ 2 0 0 3
nia wzorca uznanego za niedozwolony poprzez wprowadzenie korekt czysto „kosmetycznych”. Nale˝y si´
liczyç z sugestiami, ˝e w praktyce skutek takich zmian
jest jednak istotny. Eliminujà one bowiem efekt bezskutecznoÊci zawarcia klauzuli w umowie. W takim wypadku w celu ustalenia abuzywnoÊci wzorca konieczne
by∏oby ponowne wytoczenie powództwa w trybie art.
47938 k.p.c.
Kolejna wàtpliwoÊç, z którà trzeba si´ liczyç
w zwiàzku z omawianym orzeczeniem, szczególnie ze
strony banków, mo˝e wynikaç ze zmian w zakresie
op∏at i prowizji bankowych, wprowadzonych po
1 stycznia 2003 r. w ustawie Prawo bankowe12. Nale˝y
bowiem zak∏adaç, ˝e pojawià si´ opinie o braku podstaw do uznawania bezskutecznoÊci wpisanej do rejestru klauzuli abuzywnej dotyczàcej op∏at i prowizji,
w sytuacji gdy zmiany przepisów prawa, dokonane po
wydaniu orzeczenia w tym przedmiocie, wià˝à si´
z okreÊleniem zakresu praw i obowiàzków banków. Nale˝a∏oby wi´c ustaliç, czy wydane w sprawie orzeczenie kwestionujàce postanowienia wzorców dotyczàcych op∏at i prowizji mo˝na odnieÊç do takich samych
wzorców stosowanych w tym zakresie obecnie.
Mo˝na tu wskazaç na ogólny problem: jak pogodziç bezskutecznoÊç postanowienia wzorca, b´dàcà
wynikiem uznania go za abuzywny (i wpisu do rejestru) w okreÊlonym stanie prawnym, ze stosowaniem
wzorca w innym, co do zasady ró˝nym stanie prawnym, ale w brzmieniu identycznym jak ten b´dàcy
przedmiotem orzeczenia.
Kwestia z pozoru wydaje si´ prosta. Skoro ocenie
zostaje poddany okreÊlony stan faktyczny, to ocena ta
powinna byç dokonywana na podstawie stanu prawnego obowiàzujàcego w chwili wytoczenia powództwa.
Problem jednak mo˝e byç w tym, ˝e zasad´ t´ nale˝y
powiàzaç z innà zasadà, wynikajàcà z uznania klauzuli
za abuzywnà. Zak∏adajàc, ˝e nastàpi∏ odpowiedni wpis
do rejestru postanowienia wzorca uznanego za abuzywny, nale˝y przyjàç, ˝e od tego momentu uznanie jego
abuzywnoÊci dzia∏a erga omnes (wobec wszystkich),
powodujàc bezskutecznoÊç takich samych postanowieƒ zawartych w umowach. Mogà si´ jednak pojawiç
g∏osy, ˝e w zwiàzku ze zmianà prawnà (np. takà jak
w przypadku art. 110 Prawa bankowego) wzorzec odpowiadajàcy treÊci innego wzorca, uznanego za abuzywny w innym stanie prawnym, gdyby zosta∏ poddany ocenie w trybie art. 47938 k.p.c. po zmianie tego stanu, nie musia∏by byç uznany za niedozwolony. Upo12
Do tego czasu bank móg∏ pobieraç prowizje z tytu∏u wykonywanych
czynnoÊci bankowych oraz op∏aty za wykonywanie innych czynnoÊci.
Obecnie w Êwietle art. 110 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe
(Dz.U. z 2002 r. nr 72, poz. 665, z póên. zm.), bank mo˝e pobieraç
przewidziane w umowie prowizje i op∏aty z tytu∏u wykonywanych czynnoÊci
bankowych oraz op∏aty za wykonywanie innych czynnoÊci - przepis
zmieniony z dniem 1 stycznia 2003 r. ustawà z dnia 23 sierpnia 2001 r. (art. 1
pkt 39) o zmianie ustawy Prawo bankowe oraz o zmianie innych ustaw (Dz.U.
nr 111, poz. 1195).
Prawo
BANK I KREDYT w rz e s i e ƒ 2 0 0 3
wa˝nia∏oby to do uznania, ˝e na skutek zmiany treÊci
art. 110 Prawa bankowego przepis ten móg∏by wi´c stanowiç podstaw´ oddalenia powództwa, jako przepis
szczególny w stosunku do art. 3851 §1 k.c. i art. 3853 k.c.
Przedstawione rozwiàzanie (zak∏adajàc ewentualnoÊç prób dokonywania tego typu i interpretacji) nale˝y jednak uznaç za b∏´dne. Ustawodawca, zmieniajàc
zasady pobierania przez banki prowizji i op∏at, przesàdzi∏ jedynie o zakresie uprawnieƒ banków w tym
przedmiocie, zakreÊlajàc tylko granice tych praw13.
W tych granicach banki mogà si´ poruszaç. Nale˝y jednak pami´taç, ˝e samo stosowanie tego prawa, a wi´c
wykorzystanie przez banki uprawnienia do kszta∏towania prowizji i op∏at w swoich wzorcach, zawsze b´dzie
podlega∏o ocenie z punktu widzenia art. 3851 § 1 k.c.
i art. 3853 k.c. Widaç z tego, ˝e problem mo˝na rozpatrywaç na dwóch niezale˝nych p∏aszczyznach. To z kolei uniemo˝liwia dokonywanie klasyfikacji majàcych
na celu ustalenie wspó∏zale˝noÊci art. 110 Prawa bankowego i wymienionych powy˝ej przepisów kodeksowych jako przepisów ogólnych lub szczegó∏owych.
Dlatego nie ma równie˝ potrzeby tworzenia w tym zakresie jakichkolwiek przepisów przejÊciowych.
Z powy˝szego wynika, ˝e ze zmiany treÊci art. 110
Prawa bankowego nie mo˝na wnioskowaç o utracie
skutku uznania klauzuli dotyczàcej op∏at lub prowizji
za niedozwolonà i jej wpisania do rejestru, w stosunku
do wzorców stosowanych po jej wejÊciu w ˝ycie. Tym
samym aktualne, z punktu widzenia owych skutków,
pozostaje uznanie abuzywnoÊci wszystkich wpisanych
do rejestru postanowieƒ wzorców obj´tych wyrokiem
wydanym przeciwko PKO BP SA, w tym równie˝ postanowieƒ dotyczàcych op∏at i prowizji pobieranych
przez bank.
Jak wskazano, nale˝y si´ liczyç z sugestiami, ˝e nawet najmniejsza zmiana treÊci wzorca uznanego za abuzywny, która zasadniczo nie wp∏ywa na jego warstw´
merytorycznà, aby ponownie zosta∏ uznany za niedozwolony, rodzi koniecznoÊç wytoczenia powództwa
w trybie art. 47938 k.p.c. JeÊli wi´c bank we wzorcu
abuzywnym dotyczàcym op∏at lub prowizji zmieni np.
wartoÊç jednej z tych pozycji, nawet o symbolicznà
kwot´, to stosowana w takim nowym brzmieniu klauzula nie b´dzie abuzywna i zawieranie jej w umowach
nie spowoduje jej bezskutecznoÊci. Nie oznacza to jednak, ˝e w takim przypadku wzorca nie mo˝na uznaç za
niedozwolony. Weryfikacj´ w tym zakresie mo˝e przeprowadziç Sàd, który mo˝e oprzeç orzeczenie wy∏àcznie na dwóch materialno-prawnych podstawach – art.
13
W tym miejscu abstrahuj´ od tego, czy zmiana treÊci art. 110 Prawa bankowego powinna byç uto˝samiana z upowa˝nieniem banku do pobierania op∏at
za poszczególne czynnoÊci faktycznie dokonywane w ramach konkretnej
czynnoÊci bankowej, niezale˝nie od zap∏aty prowizji z tego tytu∏u. Bez wzgl´du jednak na rozstrzygni´cie tej wàtpliwoÊci nale˝y pami´taç, ˝e kwestia ta
nie mo˝e byç rozpatrywana o oderwaniu od odpowiednich przepisów dotyczàcych niedozwolonych postanowieƒ umownych. Te zaÊ zmuszajà do ostro˝nej interpretacji art. 110.
3851 §1 k.c., art. 3853 k.c. Na skutek owej weryfikacji
mo˝e si´ okazaç, ˝e nowy wzorzec zostanie uznany za
niedozwolony na tej samej podstawie prawnej, na której orzeczono o abuzywnoÊci wzorca poprzedniego.
Przy zmianach wzorca niedotyczàcych ukszta∏towania
praw i obowiàzków stron powinno to byç regu∏à. Nie
zmienia to jednak faktu, ˝e w ka˝dym przypadku Sàd
b´dzie weryfikowa∏ postanowienia wzorca z punktu
widzenia abuzywnoÊci. Bez znaczenia natomiast pozostanie „historia” kszta∏towania si´ treÊci zaskar˝onego
wzorca, chocia˝by jego zmiany podà˝a∏y w kierunku
równomiernego roz∏o˝enia praw i obowiàzków stron
w zakresie nim regulowanym.
Wzorce b´dà oceniane g∏ównie w Êwietle art. 3851
§1 k.c. Mo˝liwoÊç odwo∏ania si´ do listy klauzul zawartej w art. 3853 k.c., z uwagi na ich przyk∏adowy charakter, nie zawsze pozwoli na orzeczenie o abuzywnoÊci wzorca na tej w∏aÊnie podstawie. Klauzula generalna daje natomiast szersze uprawnienia, dzi´ki którym
lista klauzul wymieniona przez ustawodawc´ jest uzupe∏niana kolejnymi przyk∏adami. Analiza konkretnego
stanu faktycznego w Êwietle art. 3851 §1 k.c. pozwoli
ponadto na zweryfikowanie, czy zaskar˝one postanowienie okreÊla g∏ówne Êwiadczenia stron, w tym cen´
lub wynagrodzenie, oraz czy zosta∏o sformu∏owane
w sposób jednoznaczny.
W kontaktach konsument – bank bezsporne jest, ˝e
konsumenci, czyli osoby zawierajàce z przedsi´biorcà
umow´ w celu bezpoÊrednio niezwiàzanym z dzia∏alnoÊcià gospodarczà, nie majà realnego wp∏ywu na
ukszta∏towanie treÊci wzorców. Mo˝na je wi´c uznaç za
nieuzgodnione indywidualnie.
Przy ustalaniu, czy postanowienia o op∏atach
i prowizjach nale˝y uto˝samiaç z g∏ównym Êwiadczeniem stron, trzeba zwróciç uwag´, ˝e na podstawie
art. 110 ustawy Prawo bankowe bank mo˝e, ale nie
musi pobieraç prowizji i op∏at z tytu∏u wykonywanych czynnoÊci bankowych oraz op∏at za wykonywanie innych czynnoÊci. Z tego wzgl´du przy ocenie odpowiednich postanowieƒ wzorca w tym zakresie nale˝y odnieÊç si´ do charakteru poszczególnych czynnoÊci i umów, do których owe postanowienia majà
zastosowanie. Zak∏adajàc, ˝e g∏ówne Êwiadczenia
stron w ramach poszczególnych umów nie majà charakteru fakultatywnego, istotne jest ustalenie, czy zap∏ata prowizji lub op∏at b´dzie wyp∏ywaç z charakteru umowy14.
14
Zostanie to omówione na przyk∏adzie umowy rachunku bankowego.
Gdy bank decyduje si´ na pobieranie prowizji i op∏at, musi, na podstawie
art. 54 ust. 3 Prawa bankowego, okreÊliç w umowie rachunku bankowego
wysokoÊç takich prowizji i op∏at. Rozwiàzanie to, ze wzgl´du na ustawowà
definicj´ tej umowy, pozwala przyjàç, ˝e wysokoÊç prowizji i op∏at nie
wchodzi w zakres postanowieƒ okreÊlajàcych g∏ówne Êwiadczenia stron
umowy rachunku bankowego. Âwiadczenia g∏ówne (poj´ciem tym pos∏uguje si´ kodeks cywilny w art. 3851§1 zd. 2) wymienione sà w art. 54 ust. 2
Prawa bankowego i stanowià istotne postanowienia umowy 3851 rachunku
bankowego.
57
58 Prawo
Takiej weryfikacji powinna zostaç poddana ka˝da oceniana umowa. Pozwoli to bowiem na stwierdzenie, czy w badanym przypadku wy∏àczona jest
mo˝liwoÊç orzekania o abuzywnoÊci. Wymóg ten
expressis verbis przewidzia∏ sam ustawodawca – art.
3851 §1 k.c., zd. 2.
Po ustaleniu, ˝e nie ma indywidualnych uzgodnieƒ
postanowieƒ wzorca oraz ˝e jego postanowienia nie dotyczà g∏ównych Êwiadczeƒ stron, konieczna jest ich dalsza analiza z punktu widzenia ukszta∏towania praw
i obowiàzków stron. Analiza ta nie mo˝e byç dokonywana w oderwaniu od istoty czynnoÊci prawnej, do której
te postanowienia si´ stosuje. Dlatego w przypadku postanowieƒ odnoszàcych si´ do prowizji i op∏at, niezale˝nie od nowej treÊci art. 110 Prawa bankowego, konieczne jest odwo∏anie si´ do istoty i charakteru czynnoÊci prawnej, której dotyczy oceniany wzorzec. Mo˝e
si´ wtedy okazaç, ˝e pomimo generalnego uprawnienia
do pobierania prowizji i op∏at za czynnoÊci bankowe
w∏aÊnie owa istota czynnoÊci przesàdzi o jego ograniczeniu.
W orzeczeniu, gdzie stronà pozwanà by∏ PKO BP
SA, w∏aÊnie taka interpretacja postanowienia wzorca
przesàdzi∏a o jego abuzywnoÊci. Uznano, ˝e pobieranie
jakichkolwiek op∏at z tytu∏u zg∏aszanych przez klientów reklamacji dotyczàcych obs∏ugi rachunku bankowego jest nieuzasadnione. Prawo ˝àdania wyjaÊnieƒ
przys∏uguje bowiem klientowi z istoty umowy rachunku bankowego. Wynika równie˝ z treÊci art. 728 §2 k.c.,
zgodnie z którym posiadacz obowiàzany jest zg∏osiç
bankowi niezgodnoÊç salda w ciàgu 14 dni od dnia
otrzymania wyciàgu z rachunku. W przypadku gdy reklamacja dotyczy niezgodnoÊci salda i ma na celu ustalenie jego faktycznej wielkoÊci, stanowi ona prawo
i obowiàzek posiadacza rachunku, za którego realizacj´
nie powinien ponosiç op∏aty. Pobieranie jej przez bank
mog∏oby wp∏ywaç na decyzj´ klienta co do wszcz´cia
reklamacji i jego rezygnacj´ z prawa do uzyskania informacji o stanie rachunku. Bank nie mo˝e stosowaç
w stosunku do klienta reklamujàcego saldo sankcji finansowych w postaci op∏aty za nieuzasadnionà reklamacj´. W przeciwnym razie z wykonywania obowiàzku
BANK I KREDYT w rz e s i e ƒ 2 0 0 3
na∏o˝onego na kontrahenta w art. 728 §2 k.c. bank przy
uznaniu reklamacji za niezasadnà mo˝e uzyskiwaç korzyÊç finansowà. Sàd wyraênie stwierdzi∏, ˝e korzyÊç t´
nale˝y uznaç za nieuzasadnionà, powsta∏à na skutek
eksploatacji s∏abszej pozycji kontraktowej klienta (konsumenta). Uzyskanie tej korzyÊci wskutek wykorzystania post´powania klienta zgodnego z prawem (art. 728
§2 k.c.) w sposób oczywisty narusza zarówno dobre
obyczaje – zak∏adanà a priori rzetelnoÊç i uczciwoÊç
banku w stosunku do posiadacza rachunku – jak te˝ interesy klienta z tytu∏u ∏àczàcej go z bankiem umowy.
Przez interesy te nale˝y rozumieç nie tylko uszczerbek
majàtkowy w postaci op∏aty reklamacyjnej, ale równie˝
niczym nie ograniczone prawo do uzyskania informacji
o stanie rachunku.
Pobieranie op∏at za reklamacj´, w szczególnoÊci za
reklamacj´ nieuzasadnionà, oznacza przyznanie sobie
przez bank jednostronnego uprawnienia. Ocenia on bowiem zasadnoÊç reklamacji i ewentualnie wyciàga konsekwencje fiskalne wobec drugiej strony umowy. Takie
post´powanie jest przejawem pos∏ugiwania si´ przez
bank w obrocie z konsumentami niedozwolonà klauzulà umownà w rozumieniu art. 3851 §1 k.c.
Jak wynika z powy˝szego, przy ocenie abuzywnoÊci klauzuli ma znaczenie odwo∏anie si´ do istoty
umowy ∏àczàcej strony. Przy za∏o˝eniu, ˝e zaskar˝ane
postanowienie nie by∏o uzgodnione indywidualnie
oraz ˝e nie dotyczy g∏ównych Êwiadczeƒ stron, cz´sto
to w∏aÊnie charakter umowy pozwoli na prawid∏owà
jego ocen´ z punktu widzenia kszta∏towania praw konsumenta. Takiej samej weryfikacji poddawane b´dà
równie˝ wzorce bankowe w zakresie postanowieƒ
ustalajàcych zasady pobierania prowizji i op∏at za
czynnoÊci bankowe. W tym kontekÊcie nie ma wi´c
znaczenia nowelizacja art. 110 Prawa bankowego. Interpretacja treÊci tego przepisu z punktu widzenia oceny abuzywnoÊci wzorca nie uzasadnia pobierania
op∏at i prowizji za czynnoÊci b´dàce skutkiem nierównomiernego roz∏o˝enia praw i obowiàzków stron,
w tym zw∏aszcza za czynnoÊci wynikajàce z egzekwowania praw lub wype∏nienia obowiàzków ustawowych
którejkolwiek ze stron.