abstrakt
Transkrypt
abstrakt
Prof. dr hab. Andrzej Rachuba Inflantczycy w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVII w. Moim celem jest zbadanie procesu osiedlania się tzw. Inflantczyków na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego w epoce nowożytnej, początku tego zjawiska, jego faz, intensywności procesu, skali. Przez Inflantczyków rozumiem szlachtę pochodzenia głównie niemieckiego lub autochtonicznego zamieszkałą na obszarach stanowiących do połowy XVI w. własność Zakonu NMP (Niemieckiego) i arcybiskupstwa ryskiego, a więc Inflanty właściwe, Kurlandię i Semigalię. Ziemie te na podstawie układu wileńskiego z 28 listopada 1561 r. w części (na północ od Dźwiny, a więc Inflanty właściwe) miały przejeść pod władzę Korony Polskiej (jeśli tego zechce) i Wielkiego Księstwa Litewskiego jako kondominium, a w części (na południe od Dźwiny) miały stanowić lenne Księstwo Kurlandii i Semigalii pod władzą Kettlerów. W dwu podstawowych aktach prawnych wydanych wówczas szlachcie inflanckiej, kurlandzkiej i semigalskiej – tzw. Pacta subjectionis i Privilegiorum Sigismundi Augusti – uregulowane zostały z grubsza zasady funkcjonowania obu prowincji, prawa jej szlacheckiego i miejskiego społeczeństwa, systemy polityczne, administracyjne, sądownicze i obronne. Żaden z aktów nie nadawał szlachcie tych ziem praw obywatelstwa Korony i Litwy, co w świetle systemu prawnego Wielkiego Księstwa (tzw. I Statut) czyniło ją cudzoziemcami (podobnie jak Polaków). Nie zmieniło owego stanu zawarcie 25 grudnia 1566 r. formalnej unii Inflant (z terytorium których utworzono Księstwo Zadźwińskie) z Wielkim Księstwem Litewskim, choć teoretycznie od tej chwili zaistniały warunki do osiedlania się Inflantczyków na ziemiach litewskich, mimo iż nowy kodeks prawny tegoż państwa (tzw. drugi Statut) nie zniósł restrykcyjnych postanowień dla chętnych do migracji. Cudzoziemcy nie mieli więc na Litwie prawa nabywać ziemi i sprawować żadnych urzędów. Nie wydaje się zaś, by Inflantczyków miano traktować nie jak cudzoziemców mimo owej unii. Nie mniej można przypuszczać, iż owa wspólnota zaowocowała bliższymi kontaktami osobowymi obywateli Inflant i Litwy, co mogło przynieść także pierwsze mieszane małżeństwa i pierwsze kontrakty majątkowe. Zainteresowani nimi mogli być zwłaszcza i to z różnych powodów Inflantczycy. W oparciu o wykorzystane dotychczas źródła z archiwów Białorusi, Litwy, Łotwy, Polski i Rosji chciałbym prześledzić napływ Inflantczyków na ziemie litewskie od właśnie 1566 r. do upadku Rzeczypospolitej w 1795 r. Podstawowymi źródłami będą rejestry podymnego, rejestry pogłównego, popisy pospolitego ruszenia, akta skarbowe, akta sejmikowe, a wreszcie transakcje majątkowe, procesy sądowe i testamenty. Co prawda z góry należy założyć, iż pełni interesującego mnie zjawiska migracji nie będę w stanie odtworzyć i to nie tylko ze względu na bardzo niekompletne dane źródłowe, ale i bardzo różne formy osiedlania się Inflantczyków na Litwie oraz coraz trudniejszy z biegiem lat do zdefiniowania status "Inflantczyka". Z moich ustaleń wynika, że Inflantczycy – z różną intensywnością – kupowali w Wielkim Księstwie dobra ziemskie, brali je w zastaw, w arendę, w zarząd (administrację), wchodzili w jej posiadanie jako egzulanci, poprzez małżeństwa, za zasługi wojskowe. Było to zjawisko dość masowe, a wielu owych Inflantczyków szybciej lub wolniej wsiąkało w miejscowe środowiska, polonizowało się i lituanizowało, obejmowało urzędy ziemskie i grodzkie, a także centralne urzędy państwowe z najwyższymi świeckimi i duchownymi włącznie. Można wymienić dziesiątki inflanckich rodzin, które funkcjonowały w Wielkim Księstwie Litewskim, osiągając w nim w wielu przypadkach wysoki statut społeczny, ekonomiczny i polityczny, jak np. Altenbockumowie, Bergowie, Borchowie, Buchholzowie, Butlerowie, Denhoffowie, Felkierzambowie, Grotthusowie, Hylzenowie (Huelsenowie), Korffowie, Manteufflowie-Schoege, Mohlowie, Platerowie, Puttkamerowie, Roemerowie, Tyzenhauzowie, Wolffowie z Ludinghausen i Zyberkowie (Sieberg zu Wischling).