Streszczenie

Streszczenie
Monografia „Wojsko zaciężne w Wielkim Księstwie Litewskim w końcu XV - drugiej
połowie XVI w." omawia jedną z najważniejszych zmian, jakie zaszły w dziedzinie wojskowości w Wielkim Księstwie Litewskim w pierwszej połowie XVI wieku, a mianowicie - pojawienie się drugiego systemu formowania sil zbrojnych. Obok pospolitego
ruszenia opartego na powszechnej powinności wojskowej szlachty, które w coraz mniejszym stopniu zaspokajało potrzeby państwa, zaczęto stosować system zaciągu. W obliczu
ustawicznych najazdów moskiewskich i tatarskich wzrosło zapotrzebowanie na żołnierzy, mogących pełnić służbę przez czas nieokreślony. Stało się to szczególnie aktualne po
wybuchu w 1557 r. wojny inflanckiej, gdy szlachta wycieńczona obciążeniami podatkowymi, corocznymi popisami wojska oraz przemieszczającymi się po kraju jednostkami
wojskowymi, coraz niechętniej spełniała swoją podstawową powinność; pojawił się też
drugi obszar działań wojennych, który wymagał zwiększenia liczby stałych załóg.
Głównym celem monografii jest przedstawienie wojsk zaciężnych Wielkiego Księstwa Litewskiego jako integralnej części systemu skarbowo-wojskowego Wielkiego
Księstwa Litewskiego, jego rozwoju i wpływu na procesy zachodzące w państwie. Dla
osiągnięcia tego celu sformułowano następujące zadania badawcze:
1. Omówienie dziejów wojska zaciężnego w Wielkim Księstwie Litewskim od jego początków w końcu XV wieku do roku 1569.
2. Przedstawienie funkcjonowania wojska zaciężnego oraz jego struktury.
3. Jednym z najważniejszych problemów omawianych w niniejszej pracy jest ustalenie
stanu liczebnego wojska. Dane te nie tylko umożliwią ocenę zdolności mobilizacyjnych państwa, ale też pozwolą określić koszty utrzymania sil zbrojnych oraz obliczyć
roczne wydatki wojskowe Wielkiego Księstwa Litewskiego.
4. Określenie źródeł finansowania wojska zaciężnego jako integralnej części systemu
skarbowo-wojskowego Wielkiego Księstwa Litewskiego.
5. Zgodnie z metodyką historyczno-wojskową zostanie także podjęta próba oceny sytuacji spolcczno-majątkowej żołnierzy oraz analiza uzbrojenia. Ze względu na brak
źródeł zastosowano w tej części pracy metodę porównawczą, jednak omówienie
tych kwestii jest konieczne.
Monografia składa się ze wstępu i pięciu rozdziałów, w których omówiono kolejno:
dzieje wojska zaciężnego, obecność polskiego wojska zaciężnego na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego, jego uzbrojenie, organizację wojska zaciężnego i źródła
STRESZCZENIE
171
finansowania. Po analizie zebranego materialu badawczego sformułowano następujące
wnioski:
1. W wyniku zmiany sytuacji geopolitycznej w końcu XV w. (wzrost potęgi Wielkiego Księstwa Moskiewskiego i wysuwanie roszczeń do słowiańskich ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego, plaga najazdów tatarskich) system wojskowy Wielkiego
Księstwa Litewskiego nie spełniał już warunków, jakie stawiała nowa sytuacja. Pospolite ruszenie sprawdzało się jedynie w krótkotrwałych kampaniach wojennych,
tymczasem potrzebna byla stała ochrona pogranicza. W takich warunkach w Wielkim Księstwie Litewskim rozpoczęto formowanie wojsk zaciężnych - formacje te
wykorzystywano już od dawna w Europie Zachodniej i sąsiednim Królestwie Polskim.
2. Zaistniała sytuacja wymagała podjęcia zdecydowanych działań, toteż za panowania Aleksandra Jagiellończyka zapotrzebowanie na wojsko zaciężne zaspokajano
różnymi sposobami. Zaciągano na koszt dworu cudzoziemców, przyciągano pod
chorągiew dworską miejscową szlachtę (dworzan), wynagradzaną nadaniami ziemi.
Wykorzystywano także służebnych zarządców królewszczyzn, leżących na pograniczu (wojewody kijowskiego), na których utrzymanie jeszcze w czasach Aleksandra
zaczęto przeznaczać pieniądze. W historiografii jest to nazywane dwoma prototypami wojska zaciężncgo. W czasach Zygmunta Starego miejscowym szlachcicom
służącym pod chorągwią dworską zaczęto płacić żołd (pierwszy znany przypadek w 1514 г.), nazywając ich pieniężnymi dworzanami. Później zaczęto ich używać
również do ochrony pogranicza. W 1524 r. na obręża państwa wysiano 2000-3000
pieniężnych dworzan. W aktach skarbowych pieniężni dworzanie wspominani są
jeszcze w 1535 r. Wykorzystywanie dworzan świadczyłoby o tym, że na pograniczu
brakowało żołnierzy zaciężnych. Podczas oblężenia Staroduba po stronie Wielkiego Księstwa Litewskiego mogło walczyć około 2000 takich żołnierzy. W pracy postawiono hipotezę, że o właściwej armii zaciężnej w Wielkim Księstwie Litewskim
można mówić od 1544 г., gdy na pomoc Królestwu Polskiemu obiecano przysłać
4000 zaciężnych. W I fazie wojny inflanckiej wojsko zaciężne było już całkowicie
sformowane i przynajmniej częściowo utworzone z miejscowych mieszkańców.
3. W ciągu całego badanego okresu brak wojska zaciężnego w Wielkim Księstwie Litewskim uzupełniano zaciągiem żołnierzy w Królestwie Polskim. Szczególnie duże
znaczenie mieli ci żołnierze przed wybuchem wojny inflanckiej. WI fazie tego konfliktu chorągwie dowodzone przez polskich rotmistrzów stanowiły około polowy
wszystkich zaciężnych.
4. Wojsko zaciężne było utworzone z rot jazdy i piechoty. Wielkość roty najczęściej
wahała się od 100 do 200 żołnierzy. Dowodzili nimi rotmistrze, w razie potrzeby zastępowali icli porucznicy. Roty składały się z pocztów. Na ich czele stali towarzysze,
a w rotach pieszych - dziesiętnicy. Zaciąg rozpoczyna! się od wystawienia listów
przypowiednich, w których były określone warunki służby. Wówczas rotmistrz
uzyskiwał prawo do formowania roty. Żołnierzy zaciągano na kwartał lub półrocze.
172
LUK SAMDOMOJI KARIUOMENE XV A. PADAIGOJE - XVI A. ANTROĮO|E PUSĖ)E
W pierwszej połowie XVI w. stawka żołdowa wynosiła około 1,4 kopy groszy dla
jednego jezdnego za kwartał i około 1 kopy groszy dla piechura za ten sam okres. W
Polsce zaciężni jezdni pobierali po 4-2,4 kop groszy za kwartał. Wobec braku gotówki, w omawianym okresie część żołdu wypłacano suknem, którego wartość mogła
stanowić do % całej wypłacanej sumy.
5. Wwojsku zaciężnym wzależności od funkcji służyli ludzie z różnych grup społecznych.
Osoby zajmujące wysokie stanowiska państwowe znajdujemy wśród rotmistrzów jazdy. Tu doświadczenia nabierali synowie magnatów, jak też miejscowi urzędnicy różnego szczebla - starostowie, dzierżawcy dworów. Godność rotmistrza piechoty nie była
tak zaszczytna i intratna, dlatego służyła tu szlachta nie udzielająca się w życiu publicznym. Towarzysze i szeregowi rekrutowali się najczęściej z drobnej szlachty.
6. Wojsko zaciężne wykorzystywano do działań wojennych i ochrony pogranicza.
Drożsi zaciężni polscy byli wykorzystywani jedynie na polu bitwy.
7. Liczebność wojska zaciężnego ustalali wielki książę i hetman. Około połowy XVI w.
funkcję tę próbował przejąć sejm Wielkiego Księstwa Litewskiego, jednak jego
uchwały uwzględniano jedynie częściowo. Najczęściej takie uchwały były niewspółmierne do realnej sytuacji i obchodzono je różnymi sposobami. Przed wybuchem
wojny inflanckiej wojsko zaciężne złożone z miejscowych mieszkańców mogło liczyć około 3000 żołnierzy. Wielkie Księstwo Litewskie było w stanie zaciągnąć około 4000 polskich jezdnych i 3000 pieszych (kampania wojenna pod Orszą). Jednak
tak duże siły mogły być zaciągnięte jedynie w sytuacjach wyjątkowych, ponieważ
bardzo obciążały skarb Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Na początku I fazy wojny inflanckiej do obrony pogranicza użyto około 3000
pieszych. Ogółem Wielkie Księstwo Litewskie zaciągało od 3000 żołnierzy podczas
wyprawy poswolskiej w 1557 r. do 10000 swoich żołnierzy w 1567 г., ponadto około
4000-8000 zaciężnych polskich.
8. Wojsko zaciężne było utrzymywane na koszt skarbu ziemskiego Wielkiego Księstwa
Litewskiego, choć w razie potrzeby wykorzystywano też środki ze skarbu dworu
wielkiego księcia. Zygmunt August nie liczył się z przeznaczeniem skarbów i najczęściej rozporządzał nimi według potrzeb i możliwości. Na opłacenie wojska zaciężnego były wprowadzane nadzwyczajne podatki srebrne i pogłówne. W okresie
wojny inflanckiej na ten cel wprowadzono również dodatkowe cła i myta.
9. W sferze społecznej daje się także zauważyć zastępowanie różnych powinności czy
kar wypłatami pieniężnymi. Wraz ze wzrostem znaczenia armii zaciężnej powinność
wojskowa dla zubożałej szlachty została zamieniona na wypłatę pieniężną. W okresie wojny inflanckiej szlachcie stworzono możliwość wykupu od służby wojskowej.
Należy również zauważyć, że konfiskata dworów za niestawienie się do służby wojskowej została zamieniona na karę pieniężną.
J lenkų k. vertė Beata Piasecka