Od wsi do miasta - Historyczny Pelplin

Od wsi do miasta. Przeszłość i współczesność Pelplina
(wybrane fragmenty przygotowywanej monografii Pelplina)
I.
Historia Pelplina od średniowiecza do współczesności
Krajobraz dzisiejszego Pomorza ukształtował się w okresie lodowcowym i polodowcowym.
Zlodowacenie północnopolskie trwało od 115 tys. lat temu do 11,7 tys. lat. W momencie
topnienia powłoki lodowcowej, kształtowały się najbardziej charakterystyczne cechy tych
obszarów, takie jak rozmieszczenie jezior, bieg rzek i strumieni, ukształtowanie terenu itp. W
surowym klimacie polodowcowym szata roślinna najpierw przybrała charakter tundry. Jednak
w miarę ocieplania się pojawiły się na Pomorzu lasy iglaste (7000-5000 lat przed n.e.), a
następnie liściaste (5000-3000 lat przed n.e.). w okresie pomiędzy 3000-1000 lat przed n.e. w
zachodniej części Pomorza wystąpiły buki, przekraczając prawy brzeg Wisły, we wschodniej
natomiast obok sosny pojawiły się świerki1.
Pierwsze ślady pobytu człowieka na terenie Pomorza pochodzą z końca starszej epoki
kamienia w późnym paleolicie (od ok. 14 tys. lat przed n.e. do ok. 8 tys. lat przed n.e.).
Charakter ówczesnego osadnictwa, determinowany wędrownym trybem życia, spowodował
że zachowało się niewiele materialnych śladów obecności ludzi na tym terenie. Najstarszy
ślad pobytu człowieka na Pomorzu reprezentuje obrobiony róg renifera, znaleziony w
żwirowisku w okolicy Chełmna, odkryte zabytki w postaci krzemiennych grocików
pozostawionych przez łowców reniferów pochodzą z przełomu X i XI tysiąclecia p.n.e.
Zachowały się także siekiery lub motyki z rogu renifera, harpuny oraz narzędzia i broń
krzemienna. Ludność z końca starszej epoki kamienia żyła z łowów na renifery, których
mięso służyło im za pokarm, rogi do wyrobu narzędzi, skóry jako ubiór, a ścięgna jako
cięciwy do łuku i zszywania skór. Reliktów dawnych kultur można odszukać np. w lesie
swarożyńskim, penetrując wzorem przodków koryto Szpęgawy, wpadających do niej
strumieni oraz wszelkiego rodzaju osuwiska, można bez większego problemu odnaleźć
krzemień, który doskonale nadawał się do produkcji noży, grotów strzał itp.2.
1
G. Labuda, Środowisko geograficzne [w:] Historia Pomorza, Tom I do roku 1466, część I, pod. red. G. Labudy,
Poznań 1972, s. 15; A. Wędzik, Świat, który nie może zaginąć, ,,Kociewski Magazyn Regionalny” nr 3 lipiecsierpień-wrzesień 2009, s. 22-23.
2
J. Kostrzewski, Epoka wspólnoty pierwotnej [w:] Historia Pomorza, Tom I do roku 1466, część I…, s. 93; J.
Kostrzewski, Pradzieje Pomorza, Wrocław-Warszawa-Kraków 1966, s. 9-10; T. Grabarczyk, Historia
W okresie między VIII a V tys. przed n.e. na Pomorzu Gdańskim pojawiły się
wyspecjalizowane grupy myśliwych i zbieraczy, które wciąż prowadziły koczowniczy tryb
życia. Oprócz łowiectwa i zbieractwa ludzie zajmowali się również rybołówstwem3.
Przełom w dziejach osadnictwa dokonał się na początku neolitu (przełom V i IV
tysiąclecia przed n.e.). Przybyła w tym okresie na Pomorze ludność przeszła z ekstensywnej
gospodarki zbieracko-łowieckiej do tzw. rolnictwa kopieniaczego. Zobligowało to
ówczesnych ludzi do wprowadzenia nowych narzędzi służących do uprawy roślin. Dzięki
znajomości uprawy ziemi i chowu zwierząt domowych ludność tego okresu mogła zakładać
stałe osady mieszkalne. Warto w tym miejscu nadmienić, że nadal duży udział w gospodarce
miało łowiectwo i zbieractwo4. Najstarsze typy osadnictwa z tego czasu reprezentowane były
przez ludność związaną z kręgiem kultur naddunajskich (tzw. kultura ceramiki wstęgowej).
Grupy tej ludności, przez Śląsk i Małopolskę, dotarły na Pomorze5. Na stanowiskach tej
kultury, zlokalizowanych na Pojezierzu Starogardzkim, odkryto bogato zdobione naczynia
gliniane, liczne narzędzia krzemienne oraz relikty obiektów o charakterze gospodarczym.
Były to m.in. motyki rogowe i kamienne (wykonywane najczęściej z łupku) toporki i
siekierki. Przedstawiciele kultury ceramiki wstęgowej na Pomorzu mieszkali w ziemiankach6.
Na przełomie IV i III tys. przed n.e. na Pomorzu pojawiła się ludność o bardziej
uniwersalnej gospodarce, którą określano jako kultura pucharów lejkowatych. Badania na
osadach zamieszkałych przez te społeczności wykazały, że podstawą ich wyżywienia były
produkty rolne wytworzone w wyniku uprawy zbóż, hodowli bydła, świń i owiec. Duże
znaczenie nadal odgrywało też łowiectwo i zbieractwo7. Ludność tej kultury zakładała
krótkotrwałe obozowiska, usytuowane najczęściej wzdłuż cieków wodnych.
Najsłabiej reprezentowaną grupą na Pomorzu, była ludności kultury ceramiki
sznurowej, która przybyła z terenów dzisiejszej Ukrainy. Lud ten prowadził koczowniczo –
wędrujący tryb życia. Utrzymywał się głównie z łowiectwa i zbieractwa, nie zakładał stałych
osiedli. Kultura wzięła swoją nazwę od charakterystycznego zdobienia glinianych naczyń
odciskiem sznura. Wyroby kamienne kultury ceramiki sznurowej reprezentowane są głównie
starożytna Kociewia w świetle badań archeologicznych¸ „Rydwan. Roczniki Muzealne Muzeum Ziemi
Kociewskiej w Starogardzie Gdańskim”, R. 1, 2006, s. 9.
3
J. Kostrzewski, Pradzieje Pomorza…, s. 9-10; T. Grabarczyk, Historia starożytna Kociewia w świetle badań
archeologicznych¸ „Rydwan. Roczniki Muzealne Muzeum Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdańskim”, R. 1,
2006, s. 9.
4
T. Grabarczyk, op. cit., s. 10-11.
5
J. Kostrzewski, op. cit., s. 14-15.
6
Ibidem, s. 18-19.
7
Ibidem, s. 21.
przez topory bojowe ze zwisającymi ostrzami i obuchami w kształcie odwróconego czółna.
Wyroby krzemienne to przede wszystkim siekierki, sztylety liściowate, groty strzał i
oszczepów. Groty wyrabiano przeważnie z dobrej jakości krzemienia. Warto w tym miejscu
dodać, że pod koniec lat 90-tych XX w. odkryto w Stanisławiu niewielki grocik o
dwucentymetrowej, lekko wklęsłej podstawie i liniach ostrzy odpowiednio: 2,2 cm oraz 2,3
cm8.
**********************************************************************************
W X-XIII wieku Pomorze Gdańskie wchodziło w skład państwa polskiego. Tędy
wiódł w 997 r. szlak misyjny św. Wojciecha, czego pamiątką jest tradycja kultowa, kościoły
pod wezwaniem św. Wojciecha, wreszcie legendy9.
W początkach panowania Mieszka I całe Pomorze należało do jego państwa, które
sąsiadowało bezpośrednio z Prusami i Rusią. Nie jest jasne w jakim okresie Pomorze zostało
włączone do Państwa Mieszka I. Nie wiadomo również w jakim stopniu Pomorze było
uzależnione od centralnej władzy książęcej – czy było zarządzane przez uzależnionych przez
nich miejscowych książąt czy też za pośrednictwem urzędników terytorialnych mianowanych
przez panujących. Stwierdzić natomiast można, że co najmniej w II połowie X wieku i I
ćwierci XI wieku Pomorze wchodziło w skład monarchii wczesnopiastowskiej. Okres ten bez
wątpienia miał istotny wpływ na kształt i rozwój administracji oraz systemu skarbowego
Pomorza10.
Na obszarze Pomorza Nadwiślańskiego w X wieku następuje dalszy rozwój
osadnictwa. Część ludności mieszkająca przy ciekach wodnych zajmowała się rybołówstwem,
natomiast na obszarach leśnych łowiectwem i bartnictwem. Osady z tego okresu miały
najczęściej kształt okolnic bądź ulicówek. Osadnictwo koncentrowało się wokół grodów. W
okresie wczesnopiastowskim rozwijało się rzemiosło: m.in. garncarstwo, bednarstwo,
8
Ibidem, 77-78; A. Wędzik, Czas Gotów, ,,Kociewski Magazyn Regionalny” nr 3 lipiec-sierpień-wrzesień 2007,
s. 11-14.
9
J. Powierski, B. Śliwiński, K. Bruski, Studia z dziejów Pomorza w XII wieku, Słupsk 1993, s. 7-19; R.
Niemczyk, Zarys dziejów Pomorza Nadwiślańskiego do połowy XIV wieku, Toruń 2007, s. 59.
10
J. Powierski, B. Śliwiński, K. Bruski, Studia z dziejów Pomorza w XII wieku, Słupsk 1993, s. 7, 10; K.
Jasiński, Dzieje ziem świeckiej i nowskiej od schyłku XII w. do 1309 r. [w:] Dzieje Świecia nad Wisła i jego
regionu, t. 1, red. K. Jasiński, Warszawa-Poznań-Toruń 1979, s. 111.
kołodziejstwo,
garbarstwo,
szewstwo,
tokarstwo,
rogownictwo,
natomiast
tkactwo,
koszykarstwo, ciesiołka miały raczej charakter przydomowy.
Mieszko I
W 1090 r. Władysław Herman chcąc przyłączyć ziemie pomorskie do swego państwa
zorganizował wyprawę, która zwyciężyła Pomorzan. W odpowiedzi na politykę wojewody
polskiego Sieciecha, który nakazał zniszczenie siedzib naczelników grodów, wybuchł bunt.
Załogi i zarządcy polscy zostali wypędzeni. Wyprawa odwetowa z 1091 r. nie przyniosła
rozstrzygnięcia. Kilkanaście kolejnych lat to ciągłe walki, łupieżcze najazdy, spustoszenia na
ziemiach Pomorza. Politykę Władysława Hermana na Pomorzu kontynuował Bolesław
Krzywousty. Prawdopodobnie w 1116 r. opanował on Pomorze Nadwiślańskie wraz z dwoma
głównymi grodami – Świeciem i Gdańskiem, włączając je bezpośrednio do państwa
polskiego. Z dawniejszych władców plemiennych, utrzymało się przy swoich posiadłościach
panowie Świecia i Lubiszewa. Prawdopodobnie ostatnim księciem świecko-lubiszewskim,
wywodzącym się z dawnych dynastów plemiennych, był występujący pod koniec XII wieku
Grzymisław. Zasięg jego posiadłości, na które składały się dzielnica świecka i lubiszewska,
nie jest dokładnie znany. Po śmierci Grzymisława, który nie pozostawił męskiego potomstwa,
jego ziemie znalazły się w posiadaniu dynastii gdańskiej11.
Władysław I Herman
Już od kilku wieków tereny po obu stronach Wisły były strefą wzajemnego
przenikania Pomorzan i Prusów. W XII i XIII w. kontakty z Prusami miały na ogół charakter
11
G. Wilke, Region Świecia w pradziejach i wczesnym średniowieczu (do połowy XII w.), [w:] Dzieje Świecia
nad Wisła i jego regionu, t. 1, red. K. Jasiński, Warszawa-Poznań-Toruń 1979, s. 74; K. Jasiński, Dzieje ziem
świeckiej i nowskiej…, s. 120-121; J. Spors, Podziały administracyjne Pomorza Gdańskiego i SławieńskoSłupeckiego od XII do początku XIV w., Słupsk 1983, s. 214-215.
konfliktowy. W związku z tym, od końca XII w. zaczęto sprowadzać na Pomorze zakony
rycerskie, aby broniły je przed napadami Prusów. W 1198 r. książę świecki Grzymisław II
podarował joannitom Starogard Gdański i Skarszewy oraz kilka wsi w tym Lubiszewo wraz z
kościołem pw. Świętej Trójcy. Kiedy książę Sambor II przeniósł swą siedzibę do Tczewa (rok
1252), zostawił joannitom Lubiszewo, w którym utworzyli oni trzeci baliwat (po Starogardzie
Gdańskim i Skarszewach12.
**********************************************************************************
Sambor II pozostawał pod opieką swego brata Świętopełka II najpewniej do około
1233 r., kiedy to Sambor otrzymał dzielnicę, która obejmowała ziemie gniewską,
goręczyńską, kościerską, lubiszewską, starogardzką, zaborską oraz prawdopodobnie Żuławy.
Centralnym ośrodkiem jego księstwa było Lubiszewo. Obszar dzielnicy lubiszewskiej
obejmował około 250-255 km² i składał się z następujących miejscowości: Skowarcz,
Pszczółki, Klępiny, Miłobądz, Malenin, Mieścin, Zajączkowo, Szczerbięcin, Turze, Rukosin,
Godziszewo, Stanisławie, Prątnica koło Tczewa, Szpęgawa, Tczew, Lubiszewo, Małżewo,
Boroszewo, Śliwiny, Knybawa, Czarlin, Bałdowo, Waćmierek, Swarożyn, Gorzędziej,
Waćmierz, Brzuśce, Subkowy, Radostowo, Mała Słońca, Wielka Słońca, Rajkowy, Mały
Garc, Duży Garc, Pelplin, Pomyje, Starogard, Gniew, Tymawa oraz zaginione po 1309 r. wsie
Żarnomino, Skrempino, Warszowo, Klesowo, Dobkowo i Gołostowo. Usamodzielnienie się
Sambora II, popsuło jego stosunki ze Świętopełkiem II. Jeszcze w 1234 r. wspólnie z
wojskami polskimi, pomorskimi i krzyżackimi odnieśli zwycięstwo w bitwie nad rzeką
Dzierzgoń. Wkrótce potem Sambor zawarł sojusz z zakonem krzyżackim. W 1236 r. został
12
Baliwat - jednostka administracyjno-terytorialna w organizacji zakonów rycerskich; J. Powierski, B.
Śliwiński, K. Bruski, Studia z dziejów Pomorza w XII wieku, Słupsk 1993, s. 65-76; K. Ślaski, Podziały
terytorialne Pomorza w XII-XIII wieku, Poznań 1960, s. 196-197; B. Śliwiński, Sambor II książę tczewski,
Tczew 2010, s. 23.
wygnany z Pomorza przez Świętopełka II, schronił się na ziemi krzyżackiej. Namówił do
wspólnego wystąpienia przeciw Świętopełkowi II młodszego brata Racibora13.
Pieczęć Sambora II z 1229 roku
Sambor II wraz z objęciem władzy zaczął w miarę swoich możliwości wpływać na
obsadę tamtejszych urzędów. Jednymi z pierwszych kasztelanów ziemi lubiszewskotczewskiej byli prawdopodobnie Warchion i Woino. Dzięki pochodzącemu z 1240 r.
dokumentu Sambora II znamy nazwiska kolejnych urzędników ziemi lubiszewsko-tczewskiej,
którymi byli stolnik Virgvo i podczaszy Domasław. W 1256 r. kanclerzem Sambora II był Jan
Legendorf. W pierwszym okresie rządów Sambora II urzędnicy pochodzili z rycerstwa
pomorskiego. Są przesłanki, że przynajmniej część urzędników tworzyli rycerze pochodzący
z dzielnicy lubiszewsko-tczewskiej14.
13
Ibidem, s. 40-44; Idem, Sambor II książę tczewski…, s. 50-51, 60-62; R. Niemczyk, op. cit., s. 67; M.
Smoliński, Świętopełk Gdański…, s. 244-245.
14
P. Oliński, Otoczenie księcia lubiszewsko-tczewskiego…, s. 118-119, 121-123, 125; Słownik Biograficzny
Pomorza Nadwiślańskiego, pod red. S. Gierszewskiego, Tom 1 A-F, Gdańsk 1992, s. 336.
Niewykluczone, że w posiadaniu Domasława była część wsi Turza, nosząca później nazwę Damaszka.
Stolnik - w Polsce do XIII w. urzędnik sprawujący pieczę nad stołem panującego. Do jego obowiązków
należało nakrycie stołu do uczty, a w czasie jej trwania kierowanie podawaniem potraw.
Podczaszy - urząd dworski i ziemski w dawnej Polsce. Podczaszy zajmował się w czasie uczt rozlewaniem
napoi do kielichów oraz dbał, aby trunków nie zabrakło.
Na podstawie dokumentu z 10 stycznia 1253 r. wystawionego w Tczewie przez
Sambora II, dowiadujemy się o kolejnych osobach z otoczenia księcia, do którego należeli
kasztelan tczewski Ścibor, Domasław z Lubiszewa, wojski Nietank (Netanc), Fryderyk de
Wildenberc, Albert, Korneliusz, Ditmar i Daniel de Juterboc15.
W dokumencie wystawionym przez Sambora II 13 maja 1256 r. wymieniony został
rycerz Jan z Wittenburga, który był wówczas sołtysem tczewskim i miał zapewne zasadniczy
udział w lokowaniu Tczewa na prawie lubeckim. Pochodzenie Jana z Wittenburga nie jest do
końca jasne. Jedna z wersji mówi, że pochodził on z Lubeki, natomiast inna hipoteza
wskazuje na to, że przybył on z Wittenburga leżącego w zachodniej Meklemburgii. Więcej
jednak argumentów przemawia, za jego lubeckim pochodzeniem z uwagi m.in. na zadania
miastotwórcze jakich się podjął. Jan z Wittenberga posiadał co najmniej dwie wsie, tj.
Malenin i Godziszewo, niewątpliwie z nadania Sambora II. Zmarł zapewne po 1273 r.16.
W latach trzydziestych i czterdziestych XIII wieku otoczenie Sambora II składało się z
miejscowych rycerzy, którzy nie mogli zapewnić dostatecznie silnego zaplecza dla realizacji
ambitnych planów Sambora II, zmierzających do utworzenia samodzielnego państewka i
pełnej niezależności. Od połowy lat pięćdziesiątych XIII wieku zaczęły pojawiać się w
otoczeniu Sambora II osoby spoza jego księstwa, którzy przeważnie związani byli z Zakonem
Krzyżackim oraz pochodzili spośród mieszczan z Lubeki. Przybywający na Pomorze
mieszkańcy Lubeki znaleźli dogodne warunki do osiedlania. Sambor II prawdopodobnie przy
ich pomocy starał się zbudować od podstaw swoje władztwo terytorialne przenosząc stolicę
księstwa z Lubiszewa do Tczewa, gdzie wiosną 1252 r. rozpoczął budowanie grodu oraz
tworzenie miasta. Nowa lokalizacja szybko zyskała na znaczeniu, na co wpływ miało przede
wszystkim położenie Tczewa nad Wisłą i w związku z tym większe możliwości handlowe.
Niebagatelne znaczenie miały również dobre stosunku Sambora II z Zakonem Krzyżackim.
Władcze aspiracje Sambora II poświadcza również fakt używania od około połowy XIII
wieku wizerunku gryfa na swojej pieczęci, jak i używanie bitych w mennicy tczewskiej
brakteatach17.
**********************************************************************************
15
P. Oliński, op. cit., s. 126.
Ibidem, s. 133-136; Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, pod red. S. Gierszewskiego, Tom II pod
red. Z. Nowaka, G-K, Gdańsk 1994, s. 293-294; ; B. Śliwiński, Mściwoj II (1224-1294). Książę
wschodniopomorski (gdański), Warszawa 2016, s. 176.
17
P. Oliński, op. cit., s. 145.
Brakteat – moneta wybijana jednostronnie z cienkiej blaszki na miękkiej podkładce.
16
Królewskie wizyty w Pelplinie
Król Polski Zygmunt III Waza
W dniu 29 maja 1623 roku król Zygmunt III Waza wraz z królową Konstancją
Habsburżanką i córką Anną Katarzyną Konstancją odwiedzili klasztor w Pelplinie. Na
przywitanie dostojnego gościa opat z konwentem wyszedł na przeciw królewskiego orszaku
przed klasztorną bramę, gdzie wygłosił powitalną mowę. Następnie króla wraz z dworem
zaprowadzono do kościoła, gdzie przed wielkim ołtarzem odśpiewano ,,Ciebie Boga
wysławiamy”. Po mszy świętej ról udał się do opactwa na obiad. Później zwiedził
pomieszczenia zakonne. Po wieczerzy monarcha udał się na spoczynek. Następnego dnia rano
po śniadaniu orszak królewski udał się do Tczewa na obiad.
Podpis króla Polski Zygmunta III Wazy
Królowa Polski Konstancja Habsburżanka
Na początku sierpnia 1626 roku przybył do klasztoru w Pelplinie król szwedzki
Gustaw II Adolf. Zastał tam tylko jednego zakonnika, drugi bowiem ze strachu schował się w
wodzie po szyję. Król zapytał o pozostałych braci zakonnych. Kazał oprowadzić się po
pomieszczeniach klasztornych. Gdy przyszedł pod kościół okazało się, że jest zamknięty.
Kiedy towarzyszący mu zakonnik zaczął nerwowo szukać kluczy, król wykazał cierpliwość.
Gdy klucza nie znaleziono król od strony klasztornej sypialni. Wraz z towarzyszącą mu świtą
obszedł cały kościół uważnie przyglądając się wszystkim ołtarzom oraz obrazom pytał o ich
historię. Kiedy podszedł do wielkiego ołtarza spytał, która z postaci na obrazie jest jego
stryjem. Kiedy zakonnik wskazał namalowaną postać, król wychwalał umiejętności i geniusz
artysty. Zadowolony władca odjechał.
Król Szwecji Gustaw II Adolf
Niedługo potem kilku zuchwałych żołnierzy, zapewne nie słuchając królewskiego
rozkazu udało się do pelplińskiego klasztoru, skąd ukradli: obrazy, ornaty, obrusy, trzy
skrzynie książek, całe wyposażenie z kuchni i jadalni.
Pod koniec 1634 r. odwiedził klasztor w Pelplinie król Polski Władysław IV.
Król Władysław IV Waza
Podpis króla Polski Władysław IV Wazy
Pieczęć Władysława IV z 1633 roku
W dniu 7 marca 1675 r. przybywała do pelplińskiego klasztoru powozem
zaprzęgniętym we trzy konie królowa Eleonora Maria Józefa Habsburżanka, wdowa po królu
Michale Korybucie Wiśniowieckim. Królowa zostały przywitana przez opata przed klasztorną
bramą, po czym wszyscy udali się do kościoła. Zmęczona podróżą królowa udała się na
spoczynek do klasztornych komnat.
Królowa Eleonora Maria Józefa Habsburżanka
Następnego dnia w południe była na mszy świętej, po niej odwiedziła zakonników. Po
obiedzie zwiedziła cały klasztor dopytując opata o wiele szczegółów dotyczących życia
codziennego braci.
W dniu 9 marca królowa zażyczyła aby zawieziono ją do Gętomia, gdzie chciała
zobaczyć połów ryb. Kiedy przybyła na miejsce udała się wraz z sołtysem na skute lodem
jezioro. Pomocnicy wykonali otwór w lodzie, wówczas królowa zbliżyła się do przerębla aby
zobaczyć z bliska sposób wyciągania sieci z rybami.
Królowa Eleonora Maria Józefa Habsburżanka
W dniu 10 marca wydano na cześć królowej uroczysty obiad, władczyni usługiwali
opat oraz przeor. Wśród potraw były pieczone mięsa, ryby oraz wino. Po obiedzie królowa
udała się na spoczynek. Wczesnym popołudniem żegnana przez opata i zakonników udała się
w podróż do Torunia.
Kilka razy w Pelplinie bywał król Jan III Sobieski. W dniu 29 października 1628 roku
zawitał tu jako marszałek polny. Został uroczyście przyjęty obiadem przez opata. Przyszły
król udał się następnie do Gniewu, gdzie rezydował.
Jan Sobieski pod Chocimiem w 1673 roku
W czerwcu 1677 r. na uroczystość Bożego Ciała zaproszony był król Polski Jan III
Sobieski wraz z małżonką Marią Kazimierą de La Grange d’Arquien. Licznie zgromadzeni
goście długo czekali na króla, który nie nadjeżdżał. Odbył się procesja. Król wraz z dworem
przybył do Pelplina około północy. Okazało się, że władca płynął z Gniewu łodzią, a że było
pod prąd, toteż i królewski orszak zaliczył spore spóźnienie. Tylko nieliczni wraz z opatem
przywitali dostojnych gości, którzy natychmiast udali się na spoczynek.
Król Polski Jan III Sobieski
Następnego dnia rano w Boże Ciało zakonnicy odprawili uroczystą mszę świętą. Król
z królową jeszcze spali. Drugą mszę dla pary królewskiej odprawiono w południe, później
była procesja, gdzie po drodze ustawiono cztery ołtarze. Po odejściu od każdego ołtarza
podczas podniesienia monstrancji przez wyznaczonych królewskich heroldów odbywały się
wystrzały z pistoletów i hejnały trąb.
Królowa Polski Maria Kazimiera de La Grange d’Arquien
Po procesji opat zaprosił królewską parę wraz ze świtą na uroczysty obiad, który trwał
do godziny 19. O tej porze zadzwoniono na nieszpory, w których uczestniczył król z królową.
Później królowa udała się na odpoczynek. Natomiast król Jan III Sobieski poszedł do
klasztornego ogrodu odpocząć. Po godzinie 22 rozpoczęła się uroczysta kolacja, podczas
której do północy serwowano mięso, natomiast po północy ryby.
Następnego dnia o 11 król z królową wzięli udział we mszy świętej. Po uroczystym
obiedzie królewska para udała się do przycumowanej łodzi i popłynęła do Gniewa.
**********************************************************************************
Powrót Pelplina do Polski
28 stycznia 1920 r. jest szczególnym dniem w historii Pelplina. Tego dnia witano
polskie oddziały, które wkraczały do wsi wśród bicia dzwonów. W dniu 4 lutego przybył z
Torunia do Pelplina generał Józef Haller. Mimo, że tego dnia był duży mróz, to na dworcu
oczekiwały na dowódcę tłumy mieszkańców. Dostojnego gościa przywitał Bolesław Knast.
Obaj udali się powozem do kościoła katedralnego. Rzecz ciekawa powóz prowadzony był
przez kilku młodych chłopców, którzy wcześniej wyprzęgli konie. Każdy dom i kamienica
były odświętnie udekorowane. Generał jadący w powozie pozdrawiał licznie zgromadzonych
na ulicach mieszkańców Pelplina, którzy cieszyli się z odzyskania niepodległości. Na Rynku
generał Haller przyjął raport od dowódcy szwadronu. Niestety czekająca w gotowości
orkiestra nie mogła odegrać powitalnego marszu, bowiem mróz jak wspomniano był duży. Po
krótki spotkaniu generał udał się do kościoła katedralnego. Honory gospodarza pełnił ksiądz
biskup Jakub Klunde, który przywitał dostojnego gościa i oprowadził go po świątyni.
Spis mieszkańców z września 1921 r.
Gminy
1. Pelplin (w tym wieś Pelplin, osada Kolonia przy Pelplinie, Folwarki Gaj,
Maciejewo i Pólko)

3612 mieszkańców, w tym wieś Pelplin 3357 osób (1686 mężczyzn i 1671
kobiet), osada Kolonia przy Pelplinie 127 osób (70 mężczyzn i 57 kobiet),
Folwark Pólko 124 osoby (59 mężczyzn i 65 kobiet), Folwark Gaj 4 (3
mężczyzn, 1 kobieta).

Wyznanie: wieś Pelplin 3239 katolików, 105 ewangelików, 5 innego
wyznania chrześcijańskiego, 8 wyznania mojżeszowego, osada Kolonia
przy Pelplinie 126 katolików i 1 ewangelik, folwark Pólko 124 katolików,
folwark Gaj 4 katolików.

197 domy mieszkalne, w tym wieś Pelplin 177, osada Kolonia przy
Pelplinie 12, folwark Pólko 4, folwark Gaj 118.
Obszary dworskie
1. Pelplin (w tym leśnictwa Borkowo i Bielawki-Las oraz nadleśnictwo Pelplin)

25 mieszkańców, w tym leśnictwo Bielawki-Las 17 osób (10 mężczyzn i 7
kobiet), leśnictwa Borkowo 4 osób (2 mężczyzn i 2 kobiety), nadleśnictwo
Pelplin 4 osób (2 mężczyzn i 2 kobiety),

Wyznanie: leśnictwo Bielawki-Las 24 katolików i 1 ewangelików,
leśnictwa Borkowo 17 katolików, nadleśnictwo Pelplin 3 katolików i 1
ewangelik,

5 domów mieszkalnych, w tym leśnictwo Bielawki-Las 2, leśnictwo
Borkowo 1, nadleśnictwo Pelplin 2.

203 mieszkańców, w tym 102 mężczyzn i 101 kobiet,

Wyznanie: 180 katolików i 22 ewangelików oraz 1 innego wyznania,

12 budynków mieszkalnych19.
**********************************************************************************
Bibliografia
Materiały archiwalne
Archiwum Państwowe w Gdańsku
 Starostwo Powiatowe w Tczewie (1945-1950)
 Powiatowa Rada Narodowa i Wydział Powiatowy w Tczewie
18
Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Tom XI
podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z
urzędowych, Warszawa 1926, s. 55.
19
Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Tom XI
podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z
urzędowych, Warszawa 1926, s. 55-56.
województwo pomorskie. Opracowany na
dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł
województwo pomorskie. Opracowany na
dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł
 Prezydium Powiatowej Rady Narodowej i Urząd Powiatowy w Tczewie
Archiwum Państwowe w Gdańsku, Oddział w Gdyni
 Gminna Rada Narodowa w Tczewie
 Urząd Gminy w Tczewie
Instytut Pamięci Narodowej – Oddziałowe Biuro Udostępniania i Archiwizacji
Dokumentów w Gdańsku
 Komenda Powiatowa Milicji Obywatelskiej w Tczewie,
 Rejonowy Urząd Spraw Wewnętrznych w Tczewie,
 Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Gdańsku,
Archiwum Urzędu Gminy w Tczewie
 Plan odnowy miejscowości Czatkowy na lata 2009 –2019, Tczew 2009 r.
 Plan odnowy miejscowości Dąbrówka Tczewska na lata 2014 – 2024, Tczew 2014 r.
 Plan odnowy miejscowości Dąbrówka Tczewska na lata 2014 – 2024, Tczew 2014 r.
 Plan odnowy miejscowości Rukosin na lata 2011 – 2021, Tczew 2011 r.
 Plan odnowy miejscowości Swarożyn, Zabagno, Waćmierek, Zwierzynek i Młynki na
lata 2010-2018, Tczew 2010 r.
 Plan odnowy miejscowości Szczerbięcin na lata 2008 – 2018, Tczew 2008 r.
 Plan odnowy miejscowości Śliwiny na lata 2011 – 2021, Tczew 2011 r.
 Plan odnowy miejscowości Zajączkowo na lata 2014 – 2024, Tczew 2014 r.
 Plan Rozwoju Lokalnego gminy Tczew na lata 2004-2006
 Zintegrowana Strategia rozwoju Obszarów Wiejskich Kociewia Tczewskiego –
opracowanie przygotowane przez Lokalną Grupę Działania Wstęga Kociewia, Tczew
2006 r.
Źródła internetowe
http://www.pelplin.home.pl
Prasa
Gazeta Tczewska
Głos Wybrzeża
Magazyn Informacyjny Gminy Tczew
Wieści Naszej Gminy
Literatura
Abraham W., Organizacja Kościoła w Polsce do połowy wieku XII, wyd. 3., Poznań 1962,
Bandarzewski K., Chmielnicki P., Kisiel W., Prawo samorządu terytorialnego w Polsce,
Warszawa 2006,
Bański J., Gospodarka ziemią w Polsce w okresie restrukturyzacji, Warszawa 1998,
Bański J., Stan i perspektywy rolnictwa na obszarach problemowych w Polsce, Warszawa
2001,
Bański J., Stola W., Przemiany struktury przestrzennej i funkcjonalnej obszarów wiejskich w
Polsce, Warszawa 2002,
Baziur G., Armia Czerwona na Pomorzu Gdańskim 1945–1947, Warszawa,
Białkowska F. J., Nowa Cerkiew. Gmina Morzeszczyn, Morzeszczyn 2005,
Biskup M., Labuda G., Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 1986,
Bogactwo kulturowe i przyrodnicze wsi pomorskiej, Gdańsk 2007,
Bogomilski B., Naczelnik gminy jako organ administracji państwowej, Rada Narodowa,
1973, nr 9,
Borzyszkowski S., O dziejach Nowej Cerkwi i jej szkoły, pod red. J. Borzyszkowskiego,
Pelplin 2001,
Bugalska H., Toponimia byłych powiatów gdańskiego i tczewskiego, Wrocław 1985,
Bukowski Z., Jędrzejewski T., Rączka P., Ustrój samorządu terytorialnego, Toruń 2005,
Byjoch K., Sulimierski J., Tarno J.P., Samorząd terytorialny po reformie ustrojowej państwa,
Warszawa 2000,
Bykowska
S.,
„Prawda
o
niemieckim
mundurze”.
Rehabilitacja
i
weryfikacja
narodowościowa polskiej ludności rodzimej województwa gdańskiego w drugiej połowie lat
czterdziestych XX wieku [w:] Polityka germanizacyjna Trzeciej Rzeszy na Pomorzu Gdańskim
w latach 1939–1945, pod red. K. Minczykowskiej i J. Szilinga, Toruń 2007,
Cichoń P., Hładij M., Malec D., Malec J., Zarzycki Z., Historia administracji i myśli
administracyjne wybór źródeł, wydanie II uzupełnione, pod redakcją J. Malca, Kraków 2006,
Chełmecki T., Krótki zarys historii miasta Gniewu, Gniew 1933,
Ciechanowski K., Armia „Pomorze” 1939, Warszawa 1983,
Czaja S., Wspomnienia z działalności w Gniewie w latach 1919–1920, Gdańsk 1976,
Czyżewski Cz., Szanse i wyzwania gospodarcze, [w:] X-lecie samorządności lokalnej na
terenie powiatu tczewskiego, red. Jerzy Cisewski i Kazimierz Ickiewicz, Tczew 2000,
Directorium Culmense pro anno 1926, Pelplin 1926
Directorium divini officii et missarum in usum universi Cleri Dioecisis Culmensis, Gdańsk
1907,
Dolata B, Wyzwolenie Polski 1944–1945, Warszawa 1971,
Duma J., Feleszko-Rzetelska E., Nazwy rzeczne Pomorza między dolną Wisłą a dolną Odrą,
Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1977,
Dzipanow R., I armia WP w bitwie o Wał Pomorski, Warszawa 1980,
Ejankowski J., Straż Ludowa w Gniewie, „Kociewski Magazyn Regionalny”, nr 2 z 1999 r.,
Elenchus omnium ecclesiarum necnon universi cleri Dioecesis Culmensis pro anno domini
1928, Pelplin 1928,
Ellwart J., Kociewie i Bory Tucholskie. Przewodnik turystyczny, Gdynia 2005,
Frydrychowicz
R.,
Geschichte
der Cisterzienserabtei Pelplin
und
ihre
Bau-
und. Kunstdenkmäler, Düsseldorf 1905,
Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2009,
Głowacki J., Tajna Organizacja Wojskowa Pomorza, Gdańsk–Wrzeszcz 1969,
Gmitruk J., Zjednoczone Stronnictwo Ludowe 1949-1989, Warszawa 2004,
Górski G., Historia administracji, Warszawa 2002,
Grunt S., Budownictwo sakralne w diecezji pelplińskiej rok 2006, Pelplin 2007,
Grunt S., Budujemy Kościół Boży w pierwszej dekadzie diecezji pelplińskiej 1992-2002,
Pelplin 2002,
Grunt S., Nowe parafie, [w:] Kościół pelpliński na swoje XV-lecie 1992-2007, praca zbiorowa
pod red. ks. W. Klawikowskiego, Pelplin 2008,
Grunt S., Rewindykacja własności diecezjalnej i parafialnej, [w:] Kościół pelpliński na swoje
XV-lecie 1992-2007, praca zbiorowa pod red. ks. W. Klawikowskiego, Pelplin 2008,
Grzegorz M., Słownik historyczno-geograficzny komturstwa gniewskiego i okręgu nowskiego
wójtostwa tczewskiego w średniowieczu, Gniew 2009
Grzyb A., Strzeliński K., Najstarsze kościoły Kociewia, Stargard Gdański 2008,
Hoffman B. Wykonanie bulli De salute animarum w Wielkim Księstwie Poznańskim, [w:]
,,Roczniki Historyczne”, R. VIII z 1932 r.,
Izdebski H., Historia administracji, wyd. III, Warszawa 1996,
Izdebski H., Samorząd terytorialny. Podstawy ustroju i działalności, Warszawa 2004,
Izdebski H., Samorząd terytorialny. Podstawy ustroju i działalności, wyd. I, Warszawa 2001,
Janowski K. B., Źródła i przebieg zmiany politycznej w Polsce (1980-1989). Studium
historyczno-politologiczne, Toruń 2004,
Jesień 1939. Dokumentacja pierwszych miesięcy okupacji niemieckiej na Pomorzu Gdańskim,
opracował Jan Sziling, Toruń 1989,
Kisiel W., Ustrój samorządu terytorialnego w Polsce, Warszawa 2003,
Kociewie tczewskie, Tczew 2001,
Kociewskie trasy rowerowe, Tczew 2013,
Kościoły Diecezji Pelplińskiej, Tom II, Pelplin 2009,
Korzeniewski A. (red), ABC samorządu terytorialnego, Bydgoszcz-Łódź 2005,
Kowalkowski K., Miłobądz. Historia miejscowości i parafii 1250-2000, Miłobądz 2000,
Kowalkowski K., Z dziejów wsi i parafii Barłożno oraz wsi do niej należących, Gdańska
2003,
Kreja B., Nazwy miejscowe Kociewia i okolicy, Gdańsk 1988,
Kujot S., Opactwo pelplińskie, Pelplin 1875,
Kulas J., Panorama wyborów samorządowych 1990-1998 [w:] X-lecie samorządności
lokalnej na terenie powiatu tczewskiego, red. Jerzy Cisewski i Kazimierz Ickiewicz, Tczew
2000,
Landowski R., Nowy bedeker kociewski, Gdańsk 2002,
Laskowski S., Rolnictwo Pomorza w latach 1946-1980, Warszawa 1969,
Leoński Z., Organy administracji państwowej w RP, Poznań 1995,
Leoński Z., Samorząd terytorialny w RP, Warszawa 2002,
Lewandowska-Malec Izabela, Ustawodawstwo o radach narodowych w Polsce Ludowej
(1944-1990), [w:] Parlamentaryzm i prawodawstwo przez wieki, pod red. J. Malca i W.
Uruszczaka, Kraków 1999,
Lewandowska-Malec Izabela, Ustrój samorządu terytorialnego III Rzeczypospolitej. Zarys
wykładu, Kraków 2001,
Libiszewski L., Dzierżążno. Monografia wsi kociewskiej, Gdańsk 1985,
Lustracja województw Prus Królewskich 1765. T. 1, Województwo pomorskie. Cz. 2, Powiaty
tczewski, gdański i nowski, wyd. Jerzy Dygdała, Toruń 2003
Maciejewski T., Historia administracji, wydanie 2, Warszawa 2006,
Malmur I., Jędrzejewska A., Kapich M, Aspekt regionalny reformy oświaty w świetle Centrum
Edukacji Dorosłych w Tczewie, [w:] X-lecie samorządności lokalnej na terenie powiatu
tczewskiego, red. Jerzy Cisewski i Kazimierz Ickiewicz, Tczew 2000,
Mapa potencjału społeczno-ekonomicznego gmin województwa pomorskiego. Raport
metodologiczny i analityczny, Gdańsk 2010,
Milewski J., Pojezierze kociewski i okolice. Przewodnik turystyczny, Gdańsk 1984,
Milewski J., Kociewie w latach okupacji hitlerowskiej 1939–1945, Warszawa 1977,
Milewski J., Skonka Cz., Kociewie. Przewodnik turystyczny, Gdańsk 1977,
Muszczyński L., Zarys dziejów Powiatu Tczewskiego, Tczew 2010,
Nagórski M., Współpraca NSZZ ,,Solidarność” z samorządami lokalnymi w dziesięcioleciu
istnienia, [w:] X-lecie samorządności lokalnej na terenie powiatu tczewskiego, red. Jerzy
Cisewski i Kazimierz Ickiewicz, Tczew 2000,
Najstarsze kościoły Kociewia, oprac. A. Grzyb i K. Strzeliński, Starogard 2007,
Ochendowski E., Prawo administracyjne. Część ogólna, Toruń 1996,
Ordo divini officii persolvendi missaeque celebrandae in usum Dioecesis Culmensis pro anno
domini 1932, Pelplin 1931
Ordo divini officii persolvendi missaeque celebrandae in usum Dioecesis Culmensis pro anno
domini 1939, Pelplin 1938
Piasecki A. K., Samorząd terytorialny w Polsce. Wymiar historyczny i polityczny, [w:]
Samorząd terytorialny w Polsce na przełomie XX i XXI wieku. I regionalna konferencja
naukowa, redakcja P. Gołdyn, Konin 2005
Pierzynkowska G., Dwory, parki i folwarki Kociewie i Kaszub, Tczew 1998,
Pierzynowska G., Kapliczki i krzyże przydrożne Kociewia (tom drugi), Tczew-Pelplin 2005,
Podhorodecki L., Rapier i koncerz, Warszawa 1985,
Pommerellisches Urkundenbuch, wyd. K. Perlbach, Danzig 1882 nr 609,
Powiat tczewski, Tczew 2002,
Rajchel K. (red.), Administracja bezpieczeństwa i porządku publicznego, ze szczególnym
uwzględnieniem aspektów prawno-organizacyjnych Policji, Warszawa 2009,
Raport o stanie zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego, praca
zbiorowa pod red. F. Pankau, Gdańsk 2002,
Rocznik diecezji chełmińskiej 1991. Spis parafii i duchowieństwa, Pelplin 1991,
Rocznik diecezji chełmińskiej 1992. Spis parafii i duchowieństwa, Pelplin 1992,
Rocznik diecezji chełmińskiej 1995. Spis parafii i duchowieństwa, Pelplin 1995,
Rocznik diecezji pelplińskiej 1998. Spis parafii i duchowieństwa, Pelplin 1998,
Rocznik diecezji pelplińskiej 1999. Spis parafii i duchowieństwa, Pelplin 1999,
Rocznik diecezji pelplińskiej 2000. Spis parafii i duchowieństwa, Pelplin 2000,
Rocznik diecezji pelplińskiej 2003. Spis parafii i duchowieństwa, Pelplin 2003,
Rocznik diecezji pelplińskiej 2004. Spis parafii i duchowieństwa, Pelplin 2004,
Rocznik diecezji pelplińskiej 2006. Spis parafii i duchowieństwa, Pelplin 2006,
Rocznik diecezji pelplińskiej 2012. Spis parafii i duchowieństwa, Pelplin 2012,
Rocznik diecezji pelplińskiej 2013. Spis parafii i duchowieństwa, Pelplin 2013,
Rocznik diecezji pelplińskiej 2014. Spis parafii i duchowieństwa, Pelplin 2014,
Samorząd terytorialny w Polsce na przełomie XX i XXI wieku. I regionalna konferencja
naukowa, redakcja P. Gołdyn, Konin 2005,
Samorząd terytorialny. Zagadnienia prawne i administracyjne, praca zbiorowa pod red. A.
Piekary i Z. Niewiadomskiego, Warszawa 1998,
Schlabrendorf F., Offiziere gegen Hitler, Frankfurt am Main und Hamburg, 1959
Seklecki S., Dzieje związku młodzieży wiejskiej na Pomorzu i Kujawach w latach 1957-1976,
Bydgoszcz 1987,
Skurzyński P., Pomorze, Warszawa 2007,
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa: nakł.
Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1880-1914,
Słyszewska A., Ickiewicz K., Źródło i pamięć – dziedzictwo kulturalne reionu, [w:] X-lecie
samorządności lokalnej na terenie powiatu tczewskiego, red. Jerzy Cisewski i Kazimierz
Ickiewicz, Tczew 2000,
Sobczak K., Kierunek Bałtyk, Warszawa 1978,
Sobociński A., W., Z dziejów PPR i PPS w województwie gdańskim, Gdańsk 1988
Solecki B., Nowa Cerkiew i okolice, Gdańsk 1990,
Spis kościołów i duchowieństwa diecezji chełmińskiej 1947, Pelplin 1947
Spis kościołów i duchowieństwa diecezji chełmińskiej na rok 1958, Pelplin 1958,
Spis kościołów i duchowieństwa diecezji chełmińskiej na rok 1975, Pelplin 1975,
Spis kościołów i duchowieństwa diecezji chełmińskiej na rok 1987, Pelplin 1987,
Stapel, E. Od korzeni, Tczew 2002,
Strategia rozwoju i promocji Kół Gospodyń Wiejskich powiatu tczewskiego, Lignowy
Szlacheckie 2007,
Szubarczyk P., Niemiecka polityka narodowościowa na Pomorzu Gdańskim w okresie
okupacji 1939–1945 i jej skutki – na przykładzie powiatu starogardzkiego, [w:] Wyniszczyć –
Wypędzić – Wynarodowić. Szkice z dziejów okupacji niemieckiej na Kaszubach i Kociewiu
(1939–1945), pod red. G. Berendta, Gdańsk 2010,
Szulist W., Dekanat pelpliński (część druga), [w:] Kociewski Kwartalnik Regionalny.
Kwartalnik społeczno-kulturalny, nr 4 z 2011,
Szulist W., Przeszłość obecnych obszarów diecezji pelplińskiej 1772-1920. Tom II, Pelplin
2006,
Szulist W., Przeszłość obecnych obszarów diecezji pelplińskiej 1920-1939. Tom III, Pelplin
2009,
Szulist W., Przeszłość obecnych obszarów diecezji pelplińskiej do 1772 r. Tom I, Pelplin
2000,
Szulist W., Przeszłość obecnych obszarów diecezji pelplińskiej w latach 1945-1980, Tom V
część 2, Gdańsk 2010,
T. Bernstein T., Rutkowski A., Niemiecka administracja wojskowa na okupywanych ziemiach
polskich (1 września – 25 października 1939 r.), t. VI, Warszawa 1962,
Thöle-Jezierska A., Przekształcenia społeczno-gospodarcze obszarów wiejskich Pomorza
Nadwiślańskiego w latach 1988-1998, Toruń 2006,
Więckowski J., Madonny Pomorskie, Pelplin 2009,
Witkowski W., Historia administracji w Polsce 1764-1989, Warszawa 2007,
Włochyń I., Gmina Tczew [w:] X-lecie samorządności lokalnej na terenie powiatu
tczewskiego, red. Jerzy Cisewski i Kazimierz Ickiewicz, Tczew 2000,
Województwo pomorskie. Podregiony, powiaty, gminy 2004, Gdańsk 2004,
Województwo pomorskie. Podregiony, powiaty, gminy 2007, Gdańsk 2007,
Województwo pomorskie. Podregiony, powiaty, gminy 2010, Gdańsk 2010,
Województwo pomorskie. Podregiony, powiaty, gminy 2011, Gdańsk 2011,
Województwo pomorskie. Podregiony, powiaty, gminy 2013, Gdańsk 2013,
Wytrążek W., Samorząd terytorialny w XX wieku w Polsce, Lublin 2009,
Ziółkowski J. M., Świątynie kociewia tczewskiego, Tczew-Pelplin 2002,
Złota księga samorządu Tczewa 1990-2005, Tczew 2005
Żuchowski M., Dzieje administracji w Polsce w XX wieku, Warszawa 2011,