Wojciech Kluszczyk Leki pochodzenia ro linnego w wietle wsp

Nr 3/2007
Leki pochodzenia roœlinnego w œwietle
wspó³czesnej farmakoterapii okresu menopauzy
Dr n. med. Wojciech Kluszczyk
Specjalista ginekolog-po³o¿nik
Ordynator Oddzia³u Ginekologiczno-Po³o¿niczego
Szpital nr 1 w Wodzis³awiu Œl¹skim
Surowce zielarskie przeżywają swój renesans.
ami odżywania wielu star
ych meświadkami
starych
Jesteśmy świadk
tod w leczeniu chorób i odkr
ywania na nowo daw
odkrywania
daw-nych surowców zielarskich – oczywiście w zgo
zgo-dzie ze współczesną medycyną i wiedzą naukową.
W niedalekiej przyszłości należy oczekiwać szeregu nowych odkr
yć w fitoterapii, ponieważ wiele
odkryć
czołowych europejskich ośrodków naukowych zaprogramowało badania różnych gatunków roślin
służących ziołolecznictwu i prewencji zdrowia.
Uzysk
anie pomyślnych wynik
ów w terapii leUzyskanie
wyników
k ami roślinnymi jest ściśle związane z racjonalnym
ich zastosowaniem, opartym na właściwym dobo
dobo-rze i znajomości działania składników biologicznie aktywnych oraz ich dawkowania.
Fitoterapia stanowi jedną z najczęstszych metod leczenia dolegliwości związanych z okresem
menopauzy
menopauzy..
Menopauza
Menopauza, czyli ostatnie krwawienie miesięczne, następuje w różnych latach życia. Czas wystąpienia ostatniej miesiączki uzależniony jest od standardu życia kobiety, charakteru jej pracy, sposobu odżywiania się, czynników genetycznych, pożycia seksualnego. Przykładowo, w krajach, w których kobiety są
niedożywione i mają niski standard życia, menopauza przychodzi zdecydowanie wcześniej niż w krajach
rozwiniętych przemysłowo i o wysokim standardzie.
Menopauza u kobiet ogniskuje wiele potencjalnie
niekorzystnych zjawisk psychologicznych, socjospołecznych i biologicznych. Te trzy grupy czynników są
w różnym stopniu odpowiedzialne za gorsze funkcjonowanie psychospołeczne kobiet w okresie okołomenopauzalnym oraz za znaczny wzrost zaburzeń psychologicznych w tym okresie życia. Wśród niekorzystnych czynników psychologicznych okresu klimakterycznego można wymienić takie zjawiska jak: inne
myślenie o sobie („czy nadal jestem kobietą?”, „czy
mogę być jeszcze atrakcyjna?”), świadomość końca
Farmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
okresu młodości, odejście dzieci z domu („zespół pustego gniazda”), chorobę lub śmierć męża, samotność,
zmianę statusu społeczno-zawodowego. Okresowi klimakterycznemu towarzyszy szereg zaburzeń metabolicznych związanych z procesem wygasania czynności
endokrynnej jajnika (niedobór estrogenów, spadek
stężenia progesteronu, obniżenie poziomu inhibin,
wzrost stężenia gonadotropin).
Menopauzalny okres życia kobiety to prawie 30
lat, co stanowi, że przeszło 1/3 życia kobiet znajduje
się w tzw. okresie dojrzałym życia. Powodem jego
wydłużenia się jest niewątpliwie mniejsza śmiertelność w okresie rozrodczym, jak i mniejsza zapadalność na choroby zbierające do niedawna ogromne
śmiertelne żniwo (choroby zakaźne, infekcje). W chwili obecnej w Polsce żyje ponad 7 milionów kobiet po
45-tym roku życia, w którym, wg Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization – WHO) i piśmiennictwa poświęconego temu zagadnieniu, rozpoczyna się formalnie przedmenopauzalny okres życia. Okres menopauzalny życia kobiety, zdaniem
WHO, dzieli się na 3 podokresy:
– 45-50 lat – okres przedmenopauzalny,
– 2 lata około 50-tego roku życia – okres okołomenopauzalny,
– powyżej 51-52 lat – okres pomenopauzalny.
Obecnie wprowadzony jest w literaturze naukowej podokres IV – określany jako geriopauza, obejmujący późne lata życia kobiety.
Objawy towarzyszące menopauzie grupowane są
zwykle w kilka kategorii. Podstawą kategoryzacji jest
zarówno mechanizm biologiczny, jak i fakt występowania objawów w okresie perimenopauzy. Raport ekspertów WHO przyjmuje tę pierwszą perspektywę,
wyróżniając objawy specyficzne dla okresu menopauzalnego i związane ze zmianami hormonalnymi, a mia-
Leki pochodzenia roœlinnego w œwietle wspó³czesnej farmakoterapii okresu menopauzy
nowicie objawy wazomotoryczne, atrofię urogenitalną i nieregularne miesiączkowanie, a także inne objawy występujące pojedynczo i w zespołach, które jednak nie są specyficzne dla zmian hormonalnych związanych z menopauzą. Do tej grupy objawów zaliczono, na przykład:
– depresję,
– uderzenia gorąca,
– napięcie nerwowe,
– bezsenność,
– trudności w koncentracji uwagi,
– brak libido,
– suchość pochwy,
– bóle i zawroty głowy,
– bóle pleców,
– spadek energii.
Menopauza niesie z sobą wiele niekorzystnych następstw dotyczących ogólnego stanu zdrowia, jednak
wiele kobiet nie zdaje sobie z tego sprawy. Na pierwszy
plan, oprócz wymienionych powyżej, wysuwają się
schorzenia sercowo-naczyniowe (nadciśnienie tętnicze,
choroba wieńcowa, zawał serca), osteoporoza, zaburzenia układu moczowo-płciowego oraz nowotwory.
Należy zwrócić uwagę na tak waży aspekt jakim
jest jakość życia pacjenta. Jakość życia jest subiektywnym parametrem opartym na bezpośrednim dostępie do informacji: jak pacjent się czuje, jak funkcjonuje. Jednak poddać tę kwestię ocenie jest bardzo
trudno. Jedynym narzędziem jakim dysponujemy są
kwestionariusze oceniające jakość życia (QoL).
W praktyce lekarskiej możemy wykorzystać dwa
typy kwestionariuszy: ogólne i specyficzne. W kwestionariuszach ogólnych mamy do czynienia z pluridyscyplinaryzmem pytań, które mogą być skierowane do szerokiego grona osób. Uzyskane z nich informacje mogą być porównywane w badaniach klinicznych i populacyjnych. Z drugiej jednak strony nie
nadają się one do określenia stopnia odpowiedzi na
zastosowane leczenie. W przeciwieństwie do tego skale
specyficzne opracowane są dla wyselekcjonowanej grupy osób.
Czy można ocenić jakość życia kobiet w okresie klimakterium?
Czy da się zastosować kwestionariusz okresu przejściowego?
W Polsce aspekt oceny jakości życia pacjenta odgrywa coraz większą rolę jako jeden z elementów prawidłowo prowadzonej terapii. Trudnym decyzyjnie dla
lekarza jest określenie momentu, w którym wprowadzić leczenie oraz, w późniejszym okresie, monitorowanie efektywności stosowanej terapii.
"
Farmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
Nr 3/2007
Narzędzie badawcze, jakim może być kwestionariusz okresu przejściowego, powinien posiadać pytania sformułowane w sposób przystępny dla szerokiego grona kobiet, bez względu na ich poziom intelektualny.
Kwestionariusz winien uwzględniać skale, których
skuteczność została potwierdzona klinicznie. Przykładowo – jeden z nich – składa się z ogólnego kwestionariusza jakości życia (SF-36) – opracowanego i zatwierdzonego przez WHO, skali Greena oceniającej
stopień nasilenia objawów wypadowych oraz skali
depresji Becka, będącej skalą samooceny opisującej
samopoczucie pacjentki. Kwestionariusz ten jest uzupełniony o pytania dotyczące statusu społeczno-ekonomicznego (wykształcenie, aktywność zawodowa,
stan cywilny), aktywności fizycznej, BMI, chorób towarzyszących oraz skuteczności i objawów ubocznych
stosowanej terapii.
Skala SF-36 poddaje ocenie zdrowie fizyczne, aktywność społeczną, witalność, rolę czynników emocjonalnych, problemy natury psychologicznej, zdolność do wykonywania prostych codziennych czynności w ciągu ostatnich czterech tygodni.
Specyficzna skala Greena jest jednym z najdokładniejszych narzędzi oceniających objawy zespołu klimakterycznego.
Okres okołomenopauzalny wybitnie sprzyja występowaniu depresyjnych zaburzeń nastroju. Zastosowanie skali Becka ma na celu określenie stopnia nasilenia tych dolegliwości wśród badanych kobiet.
Podstawowym elementem walki z objawami menopauzy jest leczenie hormonalne. Celem hormonalnej terapii zastępczej (HTZ) jest uzupełnienie niedoboru estrogenów, co pozwala na przywrócenie komfortu i poprawę jakości życia pacjentek oraz niesie
odległe w czasie wymierne korzyści profilaktyczne
i lecznicze. Nie należy ona jednak do najbezpieczniejszych metod terapeutycznych. HTZ jest obszarem
medycznym podlegającym szybkim zmianom. Stale
prowadzone są badania w celu określenia ryzyka i korzyści z nią związanych. W ostatnich latach badania
kliniczne wskazały niebezpieczeństwo i wiele działań
niepożądanych związanych ze stosowaniem HTZ.
Nadzieją na bezpieczną terapię w okresie przekwitania jest fitoterapia
fitoterapia. W ostatnim dwudziestoleciu osiągnięcia badawcze w zakresie działania leków
pochodzenia roślinnego pozwoliły uzyskać substancje nazwane fitoestrogenami, które działając podobnie (aczkolwiek słabiej) do klasycznych hormonów
płciowych (estrogenów) nie są jednakże obciążone
Nr 3/2007
Leki pochodzenia roœlinnego w œwietle wspó³czesnej farmakoterapii okresu menopauzy
niepożądanymi następstwami w sytuacjach wymienionych powyżej. Stąd też, zwiększając arsenał leków,
umożliwiają one zastosowanie ich w warunkach, kiedy klasyczne leki hormonalne nie mogą lub nie powinny być użyte.
Współcześnie zgodnie uważa się, iż trzy rośliny: pluskwica groniasta (Cimifuga racemosa), niepok
alanek
niepokalanek
mnisi (Vitex agnus castus) oraz soja (Glycine max) posiadają największą dokumentację naukową zarówno
teoretyczną, jak i kliniczną a standaryzowane wyciągi
alkoholowe bądź formy sproszkowane są w powszechnej sprzedaży. Wśród innych roślin charakteryzujących
się bowiem bogata kombinacja różnorodnych izoflawonów mających dobroczynny wpływ na dolegliwości
okresu klimakterium należy wymienić: ziarna kupou
(Pueraria lobata), przywrotnik pospolity (Alchemilla
vulgaris), arcydzięgiel chiński (Angelica sinensis) oraz
czerwoną kkoniczyne
oniczyne (Trifolium pratense).
Pluskwica groniasta (Cimifuga
Cimifuga racemosa
racemosa) jest rośliną zieloną wyrastającą do 2 m wysokości, o białych
kwiatach. Występuje w Kanadzie i USA. Zawiera m.in.
izoflawony (formomonetynę), glikozydy trójterpenowe typu cycloartenolu, wśród nich acteinę i cimifugozyd, kwasy aromatyczne. Liczne badania farmakologiczne i kliniczne wskazują, iż składniki wyciągu
z korzenia i bulw pluskwicy groniastej łączą się z receptorami estrogennych detektorów podwzgórza (neurony z receptorami estrogenowymi) i blokują wydzielanie Gn-RH do przysadki mózgowej, co z kolei prowadzi do zahamowania wydzielania LH i obniżenia
jego poziomu w osoczu i w efekcie do łagodzenia objawów naczynio-ruchowych (uderzenia gorąca). Działanie wyciągu z Cimifuga r. przywraca również prawidłowy obraz cytologiczny nabłonka pochwy, ma wpływ
na procesy regeneracyjne i zmniejsza zmiany zanikowe w obrębie narządów płciowych. Badania kliniczne
potwierdzają także skuteczność preparatów z pluskwicy groniastej w zaburzeniach psycho-emocjonalnych,
natomiast dyskusyjny pozostaje wpływ w zapobieganiu procesom osteoporozy. Działanie preparatów Cimifuga r. uwidocznia się po okresie stosowania minimum czterech tygodni, a bezpieczny okres stosowania przyjmuje się do 6 miesięcy. Ponieważ, jak powiedziano pierwsze objawy przekwitania pojawiają się
w sferze doznań psycho-emocjonalnych na długo wcześniej zanim obraz dysfunkcji gonad ujawni się w całej okazałości, działanie terapeutyczne powinno być
ukierunkowane na uspokojenie, wyciszenie układu
nerwowego zarówno w zakresie jego funkcji psychicznych jak i przywrócenia właściwej równowagi w układzie wegetatywnym.
Również preparaty z soi są skuteczne w terapii dolegliwości wynikających z zachwianej równowagi hormonalnej. Jak większość preparatów pochodzenia roślinnego nie wywołuje zagrażających zdrowiu skutków ubocznych. Lek ten przyczynia się do złagodzenia objawów postmenopauzy u kobiet, które obawiają się lub mają przeciwwskazania do stosowania klasycznej hormonalnej terapii zastępczej. Jest to preparat bezpieczny i skuteczny w stopniu porównywalnym z terapią hormonalną, ale bez ryzyka związanego
ze stosowaniem hormonów syntetycznych.
Niepok
alanek mnisi (Vite
Vite
Niepokalanek
Vitexx agnus castus
castus) jest rośliną obszaru śródziemnomorskiego i należy do rodziny Verbenacae. Używane są owoce: Agni casti frustus, które zawierają aukubinę i agnozyd, flawonoidy,
olejki eteryczne, goryczkę i tłuszcze. Dotychczas uważano, że niepokalanek mnisi działa bezpośrednio na
przysadkę mózgową i hamuje wydzielanie FSH i stymulację LH i LTH. Nowsze badania wykazały jednak,
iż wyciąg z Vitex agnus castus blokuje wydzielanie
prolaktyny z przysadki mózgowej. W innych badaniach nad wpływem niepokalanka mnisiego na stężenie >-endorfiny w surowicy krwi samic szczura uzyskali rezultaty pozwalające stwierdzić jego wpływ na
wzrost poziomu >-endorfiny. Można przyjąć, że dzięki
swemu dopaminagonistycznemu działaniu wyciąg
z niepokalanka mnisiego hamuje wydzielanie prolaktyny i w ten sposób działa regulująco na poziom hormonów płciowych. Hamując wydzielanie prolaktyny
przez komórki przedniego płata przysadki mózgowej,
powoduje normalizację stężenia progesteronu i II fazy
cyklu miesiączkowego. Łagodzi zaburzenia rytmu miesiączkowego i objawy napięcia przedmiesiączkowego.
Niepokalanek mnisi wykorzystywany jest terapii zaburzeń hormonalnych u kobiet, objawiających się: zaburzeniami cyklu miesiączkowego (skąpe lub nadmierne krwawienia, krwawienia śródokresowe, cykle bezowulacyjne), zespołem napięcia przedmiesiączkowego
(tj. z objawami drażliwości, zmienności nastroju, bólów głowy, obrzęków), bolesnym obrzmieniem piersi.
Soja (Glycine
Glycine max
max) jest rośliną jednoroczną z rodziny motylkowatych, będącą jednym z najbogatszych
roślinnych źródeł białka i tłuszczu. Soja jest bogatym
źródłem izoflawonów, substancji biologicznie czynnych, stanowiących podgrupę fitoestrogenów, o budowie i działaniu podobnym do estrogenów. Ogólnie
biorąc artykuły żywnościowe z soi zawierają 1,2-3,3
mg izoflawonów/g suchej masy produktu.
Izoflawony mają większe (7-krotne) powinowactwo do ER> niż ER=, w porównaniu z 17>-estraFarmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
#
Leki pochodzenia roœlinnego w œwietle wspó³czesnej farmakoterapii okresu menopauzy
diolem. Są sugestie, że poziom estrogenów w różnych
tkankach docelowych może modulować odpowiedź
komórkową na izoflawony. Przy wysokim poziomie
estrogenów izoflawony działają jako antagonista receptora estrogenowego (antyestrogen), zaś przy niskim jako agonista (estrogen). Badania in vitro na
hodowlach komórek ludzkich wykazały, że względna
aktywność estrogenowa genisteiny, w odniesieniu do
estradiolu (100%), wynosi 0,084, daidzeiny 0,013,
ekwolu 0,061.
Swoje działanie lecznicze soja zawdzięcza ważnym
z biologicznego punktu widzenia izoflawoną – genisteina i daidzeina. Mechanizmy oddziaływania izoflawonów obecnych w białku sojowym na tkanki docelowe nie zostały ostatecznie wyjaśnione. Podobieństwo
struktury chemicznej izoflawonów do naturalnych
estrogenów pozwala na wiązanie z receptorami estrogenowymi (ER) i powodować estrgenową odpowiedź
tkankową. Izoflawony zatem odznaczają się one zdolnościami do wiązania z receptorami estrogenowymi,
dlatego preparat możemy zaliczyć do fitoestrogenów.
Genisteina zajmuje wśród fitoestrogenów wyjątkową
pozycję. W wielu badaniach przedklinicznych i klinicznych standaryzowane wyciągi z soi podawane pojedynczo lub w rekombinacji ze sprzężonym równoważnikiem estrogenu (CEE) wykazywały wyższość terapeutyczną wobec placebo przeciw wczesnym objawom przekwitania u kobiet w menopauzie.
Ponadto udowodniono, że izoflawon genistyny hamuje liczne związki enzymatyczne odpowiedzialne za
powstanie raka. Wykorzystywanie tego efektu daje
szansę na ograniczenie działań ubocznych charakterystycznych dla większości preparatów stosowanych
w onkologii. Odpowiednie badania dotyczące tego
aspektu są przeprowadzane w wielu ośrodkach na
świecie, w tym również w Polsce (Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej PAN).
Fasola kopou (Pueraria lobata)
lobata), choć słabo znana jest ważnym źródłem izoflawonów. Zalicza się ją
do roślin strączkowych, rosnących przede wszystkim
na Południu USA. Pueraria lobata jest wyposażona
w niewiarygodną energię życiową – przyrasta w tempie do 30cm w ciągu doby. Dobroczynne izoflawony
występują zarówno w liściach oraz nasionach (fasolki), jak i w korzeniach, które sięgają nawet do sięgają
do 3,5metra w głąb ziemi.
Przywrotnik pospolity (Alchemilla
Alchemilla vulgaris
vulgaris) –
nazwa łacińska wywodzi się od arabskiego słowa oznaczającego alchemię. Gatunek występujący powszechnie w Europie. Roślina wieloletnia, miękko owłosio-
$
Farmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
Nr 3/2007
na o nerkowatych bądź okrągłowatych liściach. Kwiaty żółtozielone, zebrane w wiechy. Surowcem są liście
i kwitnące wierzchołki pędów.
Substancje czynne to garbniki. Działanie ściągające, hamuje nadmierne krwawienia z drobnych naczyń
krwionośnych.
Zastosowanie: Wewnętrznie w biegunkach. W ginekologii: menorrhagia, okres menopauzy.
Zewnętrznie nasiadówki i przemywania przy upławach i świądzie pochwy, płukanie jamy ustnej przy
krwawieniach z dziąseł i zapaleniu krtani.
Arcydzięgiel chiński (Angelica
Angelica sinensis
sinensis) – Roślina
zielna o mocnej, złożonej budowie. Występuje w Europie i Azji. Wykorzystywany jest korzeń (Angelica radix) oraz cała suszona roślina i owoce. Zawiera duże
ilości olejków lotnych oraz m.in. garbniki i gorycze.
Właściwości terapeutyczne: stymuluje apetyt, działa przeciw skurczowo.
Efekty farmakologiczne – działanie pobudzające
soki żołądkowe, żółciopędne i rozkurczowe.
W medycynie chińskiej korzeń wykorzystywany jest
przy nieregularnych miesiączkach i bólach menstruacyjnych.
rifolium pratense) rówCzerwoną kkoniczynę
oniczynę (T
(Trifolium
nież natura wyposażyła w dużą ilość izoflawonów.
Rośnie ona przeważnie ukryta pomiędzy innymi trawami – też na naszych rodzimych łąkach i polach.
W zakresie dolegliwości okołomenopauzalnych
„terapia roślinna” nagromadziło od wieków wiele
doświadczeń i nawet, kiedy proponowane składy
mieszanek ziołowych nie w pełni tłumaczą działanie poszczególnych składnik
ów
składników
ów,, to uzyskiwane
efekty praktyczne muszą tłumaczyć stale rosnący
popyt społeczny
o środki pochodzenia roślinnespołeczny.. P
Po
go sięga się nie tylko z powodu udowodnionej skuteczności, ale również ze względu na wysoki profil
bezpieczeństwa. T
ak więc natura ma gotowe podTak
powiedzi jak załagodzić dolegliwości klimakterium.
Piśmiennictwo:
1. Borrelli F, Ernst E. Cimicifuga racemosa: a systematic review of its clinical efficacy. Eur J Clin Pharmacol 2002; 58:
235-41.
2. Bown D.: Wielka Encyklopedia Ziół Muza S.A. Warszawa 1999.
3. Duncan AM, Merz BE, Xu X, et al. Soy isoflavones exert
modest hormonal effects in premenopausal women. J
Clin Endocrinol Metab 1999a; 84: 192-7.
4. Lamer-Zarawska E.: Zioła i preparaty ziołowe w dolegliwościach okresu menopauzy. Wiad. Ziel. Nr 5/97.
Nr 3/2007
5. Ożarowski A.: Hormonalna terapia zastępcza a preparaty
roślinne. Wiad. Ziel. Nr 5, 1997.
6. Rekomendacja PTG w sprawie stosowania hormonalnej
terapii zastępczej po badaniach WHI i Million Women Study. Ginekologia po Dyplomie 2003; 6 (28): 36-7.
7. TJ Key, GB Sharp, PN Appleby, et al. Soya foods and breast
cancer risk: a prospective study in Hiroshima and Nagasaki, Japan. Br J Cancer 1999; 81 (7): 1248-56.
8. Wawrzyniak E.: Leczenie ziołami. Kompendium fitoterapii,
IWZZ, Warszawa 1992.
9. World Health Organisation Research on the Menopause in
the 1990s. Report of a WHO Scientific Group. WHO Technical Report Series No. 866, 1996.
10. Zgórka G.: Fitoterapeutyki a dolegliwości kobiet w okresie
pokwitania, dojrzałości i przekwitania. Czasopismo Aptekarskie vol. VI, nr 3, 1999.
11. http://www.naturavitalis.pl
12. Wang H, Murphy PA. Isoflavone content in commercial
soybean foods. J Agric Food Chem 1994; 42: 1666-73.
13. Grynkiewicz G, Gadzikowska M. Fitoestrogeny jako selektywne modulatory aktywności receptorów estrogennych.
Postępy Fitoterapii 2003; 10: 28-35.
14. Alberatzzi P, Pansini F, Bonaccorsi G, et al. The effects of
soy supplementation on hot flushes. Obstet Gynecol
1998; 91: 6-11.
15. Murkies AL, Lombard C, Strauss B, et al. Dietary flower
suplementation decreases post-menopausal hot flushes:
effect of soy and wheat. Maturitas 1995; 21: 189-95.
16. Alekel DL, Germain AS, Peterson CT, et al. Isoflavone-rich
soy protein isolate attenuates bone loss in the lumbar
spine of perimenopausal women. Am J Clin Nutr 2000;
72 (3): 844-52.
17. Potter SM, Baum JA, Teng H, et al. Soy protein and isoflavones: their effects on blood lipids and bone density in postmenopausal women. Am J Clin Nutr 1998; 68 (6 Suppl):
1375S-1379S.
18. Anderson JW, Johnstone BM, Cook-Newell ME. Meta –
analysis of the effects of soy protein intake on serum lipids.
N Engl J Med 1995; 333: 276-82.
19. Potter SM. Overview of proposed mechanisms for the hypocholesterolemic effect of soy. J Nutr 1995; 125: 6065-115.
20. Mishra SI, Dickerson V, Najm W. Phytoestrogens and breast cancer prevention: what is the evidence? Am J Obset
Gynecol 2003: 188 (5): 566-70.
21. Kelly GE, Nelson C, Waring MA, et al. Metabolites of dietary (soya) isoflavones in human urine. Clin Chim Acta 1993;
223: 9-22.
22. Divi RL, Chang HC, Doerge DR. Antithyroid isoflavones
from soybean. Biochem Pharmacol 1997; 54: 1087-96.
23. Skałba P. Alternatywne sposoby leczenia kobiet w okresie
peri- i pomenopauzalnym. Odżywianie, estrogeny roślinne, zioła, Opinie lekarzy na temat alternatywnych sposobów leczenia objawów peri- i pomenopauzalnych. P. Skałba, Hormonalna terapia zastępcza, PZWL, Warszawa,
2002-09-04
24. Tomaszewski J. Fitoestrogeny. W: Jakowicki JA.. Poradnik
Terapeutyczny, Bifolium, Lublin, 2001.
Farmaceutyczny
Przegl¹d Naukowy
%